De Revisor. Jaargang 35

[p. 78]

Pascal Quignard
Albucius

[Origineel]

Chapitre iv
La beauté des choses sordides

Il parlait trop vite. Il n'improvisait jamais. Il avait trop de tourment à le faire. Sa mémoire était bonne. Pourtant, ceux qui le connaissaient intimement et qui étaient passionnés par son style disaient que le don d'improvisation ne lui faisait pas défaut mais qu'il croyait qu'il lui manquait. C'était le créateur le plus perplexe qui fût et le plus indécis. Ses ‘sententiae’ (ses traits), Asinius Pollio les avait baptisés des ‘blancs’: ils étaient limpides et éclataient de lumière. Il savait mouvoir les passions (affectus). On pleurait en l'entendant. On riait. On redoutait qu'il vous abandonne au silence. L'intrigue qui passait pour la plus pathétique de toutes celles qu'il a déclamées, disait Arruntius, était intitulée Potio ex parte mortifera (Le breuvage plus ou moins mortel). Les auditeurs ne retenaient pas les marques de leur impatience. Le breuvage plus ou moins mortel est une espèce d'intrigue policière qui fait songer aux romans d'A.M.C. Christie.

Le breuvage plus ou moins mortel
Potio ex parte mortifera

Lors des proscriptions de Pompée, une femme accompagne son mari proscrit. Un jour, elle se réveille brusquement au milieu de la nuit, la couche vide à son côté. Elle se lève. Elle surprend dans l'ombre de l'atrium son mari en larmes tenant une coupe d'Égypte à la main. Elle lui demande pourquoi il a quitté le lit conjugal et quel était le motif qui lui ôtait le sommeil. Il lui répondit qu'il préférait tomber dans la mort à perdre ses biens. Elle lui demanda ce qu'il était en train de boire. Il lui répondit que c'était du poison pour mourir. Elle le pria de lui en donner une partie parce qu'elle n'envisageait pas de vivre sans lui. Il but la moitié de la coupe. La femme finit la coupe. L'épouse mourut seule, hurlant dans une crise de coliques. Dans le testament qu'elle avait laissé, on vit qu'elle avait institué pour unique

[p. 79]

Pascal Quignard
Albucius

[Vertaling]

Hoofdstuk iv⁺
De schoonheid van smerige zaken¹

Hij praatte te snel. Hij improviseerde nooit. Hij moest zich daar te veel geweld voor aandoen. Zijn geheugen was goed. Toch zeiden zij die hem goed kenden en enthousiast waren over zijn stijl dat de gave van het improviseren hem niet in de steek liet, maar dat hij dacht dat hij die niet had. Het was de meest onzekere schepper die er was en de meest besluiteloze. Zijn ‘sententiae’ (zijn spreuken) had Asinius Pollio ‘witjes’ gedoopt: ze waren glashelder en klaterden van licht. Hij wist de hartstocht aan te spreken (affectus). Er werd gehuild onder het luisteren. Er werd gelachen. Er werd gevreesd dat hij je aan de stilte zou overleveren. De intrige die doorging voor de meest pathetische van alle, die hij had gedeclameerd, zei Arruntius, was getiteld Potio ex parte mortifera (Het min of meer sterfelijke drankje). De toehoorders konden hun ongeduld niet verbergen. Het min of meer dodelijke drankje is een soort detective-intrige die doet denken aan de romans van A.M.C. Christie.

+ Fragmenten vertaald uit het Frans door Evelien Chayes

1 Albucius (Gallimard, 1990). hoofdstuk 4.

Het min of meer dodelijke drankje
Potio ex parte mortifera

Ten tijde van de verbanningen van Pompeius gaat een vrouw haar verbannen man achterna. Op een dag wordt ze midden in de nacht plotseling wakker, met naast haar een lege ligplaats. Ze staat op. In het donker van het atrium betrapt ze haar man in tranen, een Egyptische beker ter hand. Ze vraagt hem waarom hij het echtelijk bed heeft verlaten en wat hem uit zijn slaap heeft gehouden. Hij antwoordde dat hij liever doodging dan zijn bezit verloor. Ze vroeg hem wat hij daar stond te drinken. Hij antwoordde dat het dodelijk gif was. Zij smeekte hem haar een deel ervan te geven omdat ze niet van plan was zonder hem te leven. Hij dronk de helft van de beker leeg. De vrouw dronk de rest. De echtgenote stierf als enige, brullend in een aanval darmkrampen. In het testament dat ze had nagelaten, was te lezen dat ze haar man als enige erfgenaam had aangewezen. Teruggekeerd in zijn vader-

[p. 80]

[Origineel]

héritier son mari. Revenu dans sa patrie, les proscriptions éteintes, le mari est accusé d'empoisonnement par le père de la morte.

- Il est le seul des proscrits que les proscriptions aient enrichi.

- J'aimais ma femme. Elle m'aimait. Il n'est pas pire souffrance que celle où je suis: je survis à la seule personne avec qui j'aimais vivre.

L'argument que présentait Albucius possède la précision des enquêtes anglosaxonnes de la fin du siècle dernier: ‘Summis fere partibus levis et innoxius umor suspenditur, gravis illa et pestifera pars pondere suo subsidit.’ (Presque toujours le liquide léger et inoffensif reste suspendu à la surface, la partie pesante et mortelle est entraînée au fond par son propre poids.) Albucius résumait l'intrigue ainsi: ‘Bibit iste usque ad venenum, uxor venenum.’(Lui a bu jusqu'au poison, sa femme le poison.)

Il usait de figures. Il développait les lieux. Albucius a amené le discours des Latins à un état plus riche et plus varié. Quand il se tourmentait trop, quand il rebattait les oreilles de ses proches des hésitations qui le prenaient alors qu'il composait, ce fut toujours pour savoir, non pas comment il devait dire les choses, mais quelles choses il devait dire. Il était accoutumé à dire de lui-même: ‘Quand mon esprit est occupé de sa chose, les mots l'assiègent.’ Sa définition du roman a été notée aussi par Seneca: ‘Le seul gîte d'étape au monde où l'hospitalité soit offerte aux sordidissima’, c'est-à-dire aux mots les plus vils, aux choses les plus basses et aux thèmes les plus inégaux. Ce qu'on appelait les ‘sordes’, à Rome, c'étaient tout d'abord les choses sales, puis les êtres sales, c'est-à-dire les pauvres, enfin les habits sales, c'est-à-dire le deuil (au cours duquel il ne convient pas d'ôter ses vêtements, mais les déchirer dans la douleur; il ne faillait pas se laver, ni se couper les cheveux ni les ongles des pieds et des mains, ni se faire raser la barbe ni la poneer ni la brüler). Le noir était moins la couleur du deuil que le sale l'indice du désordre de la mort, qui affole les vivants. ‘Splendidissimus erat: idem res dicebat omnium sordidissimas. Nihil putabat esse quod dici in declamatione non posset.’ (Il était très brillant: dans le même temps où il était le plus brillant il nommait les choses les plus communes. Il pensait que tout pouvait être nommé dans un roman.) Le père de Sénèque le philosophe lui demanda un jour des exemples de ‘sordidissima’. Albucius répondit: ‘Et rhinocerotem et latrinas et spongias.’ (Les rhinocéros, les latrines et les éponges.) Plus tard il ajouta aux choses sordidissimes les animaux familiers, les adultères, la nourriture, la mort des proches, les jardins.

Il y a cinq cent cinquante années Jean de France, due de Berry, dans sa haine des marmousets se prit à collectionner des livres d'heures. Il se dit: ‘Je vais rafler dans la zone d'enchantement’; la zone si proche de ce que les Romains nommaient

[p. 81]

[Vertaling]

land, toen de ban eenmaal was verstreken, werd de echtgenoot door de vader van de overleden vrouw beschuldigd van vergiftiging.

‘Hij is de enige banneling die door de verbanning rijk is geworden.’

‘Ik hield van mijn vrouw. Zij hield van mij. Je kunt niet erger lijden dan ik nu: ik overleef de enige persoon met wie ik mijn leven wilde delen.’

De argumentatie die Albucius presenteerde, getuigt van dezelfde precisie als het Angelsaksische onderzoek uitgevoerd aan het einde van de vorige eeuw: ‘Summis fere partibus levis et innoxius umor suspenditur, gravis illa et pestifera pars pondere suo subsidit.’ (Bijna altijd blijft de lichte en onschuldige vloeistof hangen aan de oppervlakte en wordt het zware en dodelijke middel door zijn eigen gewicht naar de bodem getrokken.) Albucius vatte de intrige zo samen: ‘Bibit iste usque ad venenum, uxor venenum.’ (Hij heeft tot aan het gif gedronken, zijn vrouw het gif.)

Hij gebruikte stijlfiguren. Hij werkte gemeenplaatsen uit. Albucius heeft het Latijnse betoog naar een rijker en gevarieerder niveau getild. Als hij zichzelf te veel geweld aandeed, als hij aan het hoofd van zijn naasten zeurde over de aarzelingen die meester van hem werden terwijl hij aan het schrijven was, was het altijd om te weten te komen, niet hoe hij de dingen moest zeggen, maar welke dingen hij moest zeggen. Hij was gewend over zichzelf te zeggen: ‘Als mijn geest bezeten is door zijn ding, wordt hij overvallen door woorden.’ Seneca noteerde zijn omschrijving van de roman: ‘De enige overnachtingsplaats ter wereld waar welkom wordt geheten aan sordidissima’, dat wil zeggen aan de allerplatste woorden, de allerlaagste dingen en de meest wispelturige thema's. Wat in Rome de ‘sordes’ werden genoemd, waren allereerst vieze dingen, vervolgens vieze wezens, namelijk de armen, ten slotte vieze kleding, dat wil zeggen de rouw (gedurende welke het paste je kleren niet uit te trekken, maar ze in verdriet te verscheuren; je diende je niet te wassen, noch de haren of de nagels van voeten en handen te knippen, noch de baard te scheren, glad te maken of te schroeien). Zwart was niet zozeer de kleur van rouw, als viezigheid het teken van de chaos van de dood, die de levenden tot waanzin drijft. ‘Splendidissimus erat: idem res dicebat omnium sordidissimas. Nihil putabat esse quod dici in declamatione non posset.’ (Hij was erg briljant: in de tijd dat hij het briljantst was, benoemde hij de gewoonste zaken. Hij dacht dat in een roman alles benoemd kon worden.) De vader van Seneca de filosoof vroeg hem op een dag om voorbeelden van ‘sordidissima’. Albucius antwoordde: ‘Et rhinocerotem et latrinas et spongias.’ (Neushoorns, latrines en sponzen.) Later vulde hij de smerige zaken aan met welbekende dieren, overspel, voedsel, de dood van naasten, tuinen.

Jean de France, hertog van Berry, sloeg 550 jaar geleden, in zijn haat voor de Mar-

[p. 82]

[Orgineel]

‘sordidissima’ et qu'ils détournaient avec tant de soin sur les pavements des mosaïques ou sur les parois de leurs fresques; la zone si proche de ce que les Anglo-Saxons appellent ‘homing’; des femmes aux tuniques retroussées très haut devant le feu (et dont on voit les lèvres secrètes rouges et rebondies); des petits bonshommes qui labourent ou qui taillent les ceps de la vigne.

Des pêcheurs tendent un filet sur l'Orge. Des hommes et des grandes filles nus se baignent dans la rivière les jambes grandes ouvertes comme des grenouilles. Au premier plan des pies et des corbeaux picorent quai Voltaire. Un homme abat des glands pour nourrir ses porcs en frappant le chêne avec une longue gaule.

Depuis la nuit des temps la plus noire, la plus nocturne, depuis l'enfance, tout conte digne de porter ce nom observe cette consigne de ramener dans la vie ordinaire une ou deux preuves prélevées dans la zone d'enchantement: des petits cailloux, un pain d'épices, un chaperon rouge, des bonbons, un pudding, des taches de sang au nombre de trois, des galettes, une goutte d'huile brûlante qui tombe par mégarde. C'est exactement ce qu'Albucius Silus entendait par ‘sordidissime’: un rhinocéros noir d'Afrique avec un buphaga agrippé sur son dos, l'odeur forte des latrines et les gestes bas qui s'y font, à quoi il ajoutait du pouliot ou le vinaigre. Le roman consistait à ses yeux dans une corbeille de jonc où toute chose abandonnée ou plutôt muette allait être recueillie. Un endroit dans le monde où tout pouvait être nommé. Il n'est pas d'autre miroir de l'intérieur d'une tête humaine qu'un roman. À cet égard la poésie, la philosophie, le théêtre, la musique, la peinture sont piètres.

Il craignait que son crâne nu souffrît du vent. Il éprouvait cette crainte quand il pleuvait, quand il neigeait, quand le soleil d'été brûlait. Il quittait rarement Rome. Dehors on le voyait toujours hâtif, marchant à la saccade, avec son grand chapeau blanc et les deux jugulaires qui brinquebalaient. Il tremblait à l'idée qu'on le prît pour un ‘scholasticus’ (pour un orateur d'école) encore que le chapeau n'indiquât pas ce statut. Il lui semblait que comme il souillait son style il en accroissait le pouvoir. Il dit à un de ses proches: ‘N'approche pas de ma page. Elle sent les lieux.’ Il prétendait qu'il était poursuivi par les mots vulgaires (sordida verba) et qu'il les lui fallait dire.

[p. 83]

[Vertaling]

mousets, aan het verzamelen van getijdenboeken. Hij nam zich voor: ‘Ik ga plunderen in het gebied van de betovering’; het gebied zo dicht bij wat de Romeinen ‘sordidissima’ noemden en dat ze met zoveel zorg uitlegden op het plaveisel van mozaïeken of op hun frescowanden; het gebied zo na aan wat de Engelstaligen ‘homing’ noemen; vrouwen met hoog opgetrokken tunica's voor het vuur (wier geheime rode dikke schaamlippen je kunt zien); kleine kerels die het land bewerken of de wijnranken snoeien.

Op de Orge spannen vissers een net. Naakte mannen en grote naakte meisjes baden in de rivier met hun benen wijd, als kikkers. Op de voorgrond pikken eksters en kraaien op de Quai Voltaire. Een man laat, door met een lange roede tegen de eik te slaan, eikels naar beneden vallen om zijn varkens te kunnen voeden.

Al in het grijste, het allerdonkergrijste verleden, al in de kindertijd, draagt elk sprookje dat het waard is zo genoemd te worden de opdracht mee, naar het gewone leven een stuk of twee bewijzen mee terug te nemen uit het gebied van de betovering: kleine kiezelsteentjes, een speculaasje, een rood kapje, snoepjes, een taartje, drie vlekken bloed, koekjes, een door onoplettendheid neervallende druppel gloeiend hete olie. Het is precies wat Albucius Silus verstond onder ‘sordidissime’: een zwarte neushoorn uit Afrika met aan zijn rug vastgenageld een buphuga, de sterke lucht van de latrines en de lage handelingen die er worden gepleegd, waaraan hij polei of azijn toevoegde. De roman bestond in zijn ogen uit een biezen mand waarin alles werd opgevangen dat achtergelaten, of liever: sprakeloos gebleven was. Een plaats in de wereld waar alles benoemd kon worden. Er is geen andere spiegel van het binnenste van een menselijk hoofd dan de roman. In dit opzicht zijn poëzie, filosofie, theater, muziek en schilderkunst maar armzalig.

Hij was bang dat zijn naakte schedel onder de wind zou lijden. Hij ervoer die vrees als het regende, als het sneeuwde, als de zomerzon brandde. Rome verliet hij zelden. Buiten zag men hem zich altijd haastig, met horten en stoten voortbewegen, met zijn grote witte hoed op en de twee kinbandjes die heen en weer zwabberden. Hij sidderde bij de gedachte aangezien te worden voor ‘scholasticus’ (voor een schoolredenaar) terwijl de hoed niet op die status wees. Het scheen hem toe dat hij zijn stijl krachtiger maakte door die te bezoedelen. Hij zei tegen een van zijn naasten: ‘Kom niet in de buurt van mijn papier. Het ruikt naar de openbare toiletten.’ Hij beweerde dat hij achtervolgd werd door platte woorden (sordida verba) en dat hij ze moest uitspreken.

[p. 84]

[Origineel]

Chapitre premier
Les amis de Novare

(...)

Les deux mains de phidias Phidias remissus amissis manibus

Première scène: les Athéniens prêtent Phidias aux Éléens en sorte que le sculpteur fasse un Jupiter olympien. Ils établissent le contrat suivant: ou ils rendent Phidias ou ils versent aux Athéniens cent talents.

Deuxième scène: Phidias sculpte Dieu. La statue finie, les Éléens accusent Phidias d'avoir soustrait de l'or au temple en fondant la statue. Ils lui coupent les mains comme sacrilège. Ils le rendent aux Athéniens, et les deux mains qui étaient siennes dans une boîte incrustée. Les Athéniens réclament en vain les cent talents aux Éléens. Ils intentent un procès:

- Jam Phidian commodare non possumus. (Maintenant nous ne pouvons plus prêter Phidias.) Le tort que vous nous avez fait est entier.

- Vous possédez celui qui a conçu.

- Nous n'avons pas la main.

- Nullement. Vous avez les mains que nous vous avons remises dans la boîte.

- Elles sont coupées.

- Que le sacrilège prenne à témoin le dieu qu'il a trahi.

- Il prend à témoin le dieu qu'il a fait. Vous avez sacrifié au dieu son auteur.

- Les dieux n'ont pas d'auteur.

- Si nous avions conclu ce contrat, c'était pour les mains de Phidias.

- Vous aviez dit ‘Phidias rendu’ et nous avons rendu Phidias et jusqu'aux mains de Phidias dans une belle boîte incrustée.

- Superest homo sed artifex periit. (L'homme reste mais l'artiste est mort.)

- Il est moins nécessaire d'orner les temples que de venger les dieux qui les ont consacrés.

- Ces mains qui suscitaient des dieux ne peuvent même plus implorer le visage d'un chien ou les seins d'une femme.

- Ces mains, quand elles se sont portées sur l'ivoire et l'or du temple, n'imploraient ni dieu ni l'art.

[p. 85]

[Vertaling]

Phidias' handen²
Phidias remissus amissis manibus

(...)

Eerste scène: de Atheners lenen Phidias uit aan de inwoners van Elis, zodat de beeldhouwer een Olympische Jupiter kan maken. Ze stellen het volgende contract op: of ze geven Phidias terug of ze geven de Atheners honderd talenten.

Tweede scène: Phidias maakt een beeld van God. Als het standbeeld af is, beschuldigen de inwoners van Elis Phidias ervan goud uit de tempel te hebben genomen voor het afgietsel van het standbeeld. Ze hakken hem, heiligschenner, zijn handen af. Ze geven hem, samen met zijn handen in een met inlegwerk versierde doos, terug aan de Atheners. De Atheners eisen bij de inwoners van Elis tevergeefs de honderd talenten op. Ze zijn voornemens een proces aan te spannen:

‘Iam Phidian commodare non possumus.’ (Nu kunnen we Phidias niet meer uitlenen.) Het onrecht dat jullie ons hebben gedaan is volkomen.’

‘Hij die heeft gemaakt is in jullie bezit.’

‘Wij hebben de hand niet.’

‘Niet waar. Jullie hebben de handen die wij jullie in de doos hebben teruggegeven.’

‘Ze zijn afgehakt.’

‘Moge de heiligschenner de god die hij heeft verraden als getuige aanroepen.’

‘Hij roept de god die hij heeft gemaakt als getuige aan. Jullie hebben de maker voor zijn god geslachtofferd.’

‘De goden hebben geen maker.’

‘We hadden dat contract alleen afgesloten om Phidias' handen.’

‘Jullie zeiden “Phidias teruggeven” en wij hebben Phidias teruggegeven, inclusief Phidias' handen, in een mooie doos versierd met inlegwerk.’

‘Superest homo sed artifex periit. (De mens blijft maar de kunstenaar sterft.)’

‘Het is niet zozeer nodig de tempels te versieren als wel de goden die ze hebben geheiligd te wreken.’

‘Die handen die goden tot leven wekten, kunnen zelfs niet meer het gezicht van een hond of de borsten van een vrouw aanroepen.’

‘Toen ze zich meester maakten van het ivoor en het goud van de tempel, riepen die handen noch god noch de kunst aan.’

2 ‘Phidias’ handen' en ‘De soldaat zonder handen’ zijn fragmenten uit hoofdstuk 1, ‘De vrienden uit Novara’.

[p. 86]

[Origineel]

Le soldat sans mains
Vir fortis sine manibus

Un vétéran a perdu ses mains au combat. Il rentre du camp. Il pousse la porte. Il surprend sa femme en flagrant délit d'adultère. Il se précipite pour chercher un glaive oubliant qu'il n'a plus de mains pour le saisir. Les deux amants rient en le voyant avec ses moignons couverts de linges et le mot d'épée sur les lèvres. Il appelle son fils encore adolescent et lui ordonne de lui servir de mains et de tuer à sa place l'épouse impudique et l'homme qu'elle tient entre ses bras. L'enfant refuse de prendre une arme.

- Je ne les ai pas surpris, dit-il. Leurs corps ne sont pas joints.

- Tue ta mère, dit le père.

- Je ne peux pas tuer ma mère, dit le fils.

- Mon fils, le bout du sexe de l'homme brille encore, dit le père.

- Il est flaccide, dit le fils.

- Je n'ai plus mes mains, dit le père.

- Je les ai mais je n'en trouve pas l'usage, dit le fils.

L'amant se saisit en bondissant de sa tunique et s'enfuit. La mère, luisante de sueur, se précipite vers l'enfant, se met à genoux et prend ses mains. Le vétéran engage une action en justice contre son fils après qu'il l'a chassé pour impiété. Le fils déclare devant le tribunal:

- Je voyais la chambre à coucher, je voyais le lit, je voyais mon père, je voyais ma mère. Je ne pensais à rien. J'étais paralysé.

Méticuleusement, dans le roman d'Albucius, l'enfant dialoguait dans son ‘forum’ intérieur avec l'interdiction où il était qu'il vît ce qu'il voyait, qu'il fît ce que son père ordonnait, qu'il dît à haute voix ce qu'il ressentait. Le fils disait pour finir: ‘Ô juges, je dialogue avec le fait d'être interloqué.’ Le père répondait: ‘Moi, je brandis des mains qui sont tombées par terre à deux mille lieues.’ La mère déclarait: ‘Ô juges, plus de mains, plus de doigts!’

[p. 87]

[Vertaling]

De soldaat zonder handen
Vir fortis sine manibus

Een veteraan heeft in de strijd zijn handen verloren. Hij keert terug in het legerkamp. Hij duwt zijn deur open. Op heterdaad betrapt hij zijn vrouw op overspel. Hij haast zich een zwaard te halen en vergeet daarbij dat hij geen handen meer heeft om het vast te kunnen pakken. De twee geliefden lachen als ze hem zien, met zijn in doek gewonden stompjes en het woord zwaard op zijn lippen bestorven. Hij roept zijn zoon die nog puber is en beveelt hem in zijn plaats als handen te dienen en de onzedige echtgenote en de man in haar armen te doden. Het kind weigert een wapen ter hand te nemen.

‘Ik heb ze niet betrapt,’ zegt hij. ‘Hun lichamen zijn niet verstrengeld.’

‘Dood je moeder,’ zegt de vader.

‘Ik kan mijn moeder niet doden,’ zegt de zoon.

‘Zoon van me, het uiteinde van het geslacht van de man glimt nog,’ zegt de vader.

‘Het is slap,’ zegt de jongen.

‘Ik heb geen handen meer,’ zegt de vader.

‘Ik heb ze wel maar ik zou ze niet kunnen gebruiken,’ zegt de zoon.

Terwijl hij opspringt lukt het de minnaar zijn tunica te pakken en hij vlucht weg. De moeder, glimmend van het zweet, haast zich naar haar zoon, gaat door de knieen en pakt zijn handen vast. De veteraan onderneemt gerechtelijke stappen tegen zijn zoon nadat hij hem wegens goddeloosheid heeft verjaagd. Voor het tribunaal verklaart de zoon:

‘Ik zag de slaapkamer, ik zag het bed, ik zag mijn vader, ik zag mijn moeder. Ik dacht nergens aan. Ik was verlamd.’

Volgens Albucius' roman discussieerde het kind in zijn innerlijke ‘forum’ gewetensvol met het verbod, dat hij had gezien wat hij zag, dat hij had gedaan wat zijn vader hem opdroeg, dat hij hardop had gezegd wat hij voelde. Ter afronding zei de zoon: ‘O rechters, ik discussieer met het feit dat ik met de mond vol tanden sta.’ De vader antwoordde: ‘Ik zwaai met de handen die tweeduizend mijl van hier op de grond zijn gevallen.’ De moeder verklaarde: ‘O rechters, geen handen, geen vingers meer!’