De Revisor. Jaargang 35

[p. 75]

Evelien Chayes
Het vunzige van de roman

Albucius, van de hedendaagse schrijver Pascal Quignard, ben ik gaan vertalen vanuit mijn fascinatie voor dit werk en de zin die zijn zinnen in mij opwekten. Albucius herlezen betekent niet alleen elke keer weer nieuwe oogst, het is ook opnieuw overdonderd worden door krachtige zinnen en teruggaan naar de oorsprong van de moderne roman.

Volgens sommigen ligt die oorsprong in het epistolaire genre, een vorm van confessie: het zou allemaal begonnen zijn met de (achttiende-eeuwse) briefroman, waarin een verteller zijn verhaal aan een ander opbiecht. Wie Quignard leest beseft terdege dat de ware oorsprong niet de ‘biechtroman’ is maar de juridische declamatie (declamatio) waarin de redenaars uit de Romeinse oudheid zich eindeloos trainden.

De declamatio is weliswaar ook een ontboezeming, maar gericht tot een meerkoppig tribunaal, waarin de verteller het onmogelijke, het onverdedigbare en het onvoorspelbare van de werkelijkheid verkent. Het werkelijke onwerkelijke. De declamatio was behalve een retorische oefening ook de kern van wat de moderne roman zou worden. Hij bevat, zo legt Quignard uit, twee ficties: een fictieve wet en een fictieve situatie; er is altijd sprake van een intrige. De declamatio wordt in de eerste eeuw na Christus opgenomen in de literaire satura, de nog verder ontwikkelde Romeinse roman. Een satura was een diep bord waarin een potpourri, bijvoorbeeld een (fruit)salade, werd geserveerd. De literaire satura (vergelijk ‘satyre’, Petronius' Satiricon) wordt door Quignard omschreven als een literaire mengelmoes waarin declamaties ingelast werden en het schokkende fascinerende ten tonele werd gevoerd. Dit genre absorbeerde verschillende literaire vormen en werkte als een spons die ook de kleinste, vieste dingen des levens opzuigt.

Caius Albucius Silus (Novara in Piemonte, ca. 69 v.C.) was een redenaar die declamaties, Romeinse romans, uitvond. Van zijn teksten is niet veel overgeleverd, maar wat ervan over is, is lange tijd vergeten. In Quignards Albucius worden de romans van de titelheld - drieënvijftig juridische intriges - afgewisseld met deels essayistische, deels fictiefragmenten over de redenaar en zijn omgeving, over Caesar en Augustus, en over de roman. De romans gaan over wreedheden begaan of onder-

[p. 76]

gaan door personages die zich geconfronteerd zien met de wet.

De romans spelen zich dus af tijdens de late Romeinse republiek, onder Caesar, en de vroege keizertijd, onder Augustus. Het uitgangspunt van elke declamatie is verraad, ontrouw, vadermoord, kindermoord, broedermoord, tirannenmoord, incest. De teksten verdedigen iemand die dader en slachtoffer tegelijk is en maken van vergrijp plus wet - de doodstraf - een impasse. Ze functioneren als een op scherp gestelde perceptie van misdaad en straf en de onderliggende logica is de vader van paradoxen geworden. De lezer maakt kennis met een levenshouding die gelijk is aan scepticisme, een manier van denken onlosmakelijk verbonden met een bepaalde vorm van argumenteren. Het voert hier te ver om op al deze contextgebonden zaken in te gaan. Interessanter is het om iets meer te zeggen over Albucius', maar vooral Quignards, opvatting van de roman.

Albucius Silus bracht, zo schrijft Quignard, onrust in de Romeinse roman met zijn liefde voor lage dingen, realistische details, details die je overvallen. Of een zin die een gevoel van gêne teweegbrengt en zo het besef van iets vunzigs achterlaat. Sordidissima: vunzige, gore zaken.

Dankzij een genadeloos gevoel voor details, een puntige stijl en een weergaloze beheersing van de zin, vormen het bizarre en het wrede samen de boventoon van deze verhalen. Met het hernemen, reconstrueren en heruitvinden van Albucius' teksten verkent Quignard eveneens de trits van het onmogelijke, onverdedigbare en onvoorspelbare. Als lezer word je hierin meegesleept; je wordt mede heruitvinder van wat Quignard het ‘onveranderlijk Antieke in ons’ noemt. In dit onveranderlijke komen angst en verlangen samen - het ‘verlangen naar prooi en prooi te worden, of: het verlangen en de dood’ - en zo worden we geconfronteerd met het onpeilbare en verwarrende van fascinatie en weerzin (Quignard schreef ook een boek getiteld Le sexe et l'effroi).

Quignard laat zien hoe de Romeinse roman zich tijdens het lezen openbaart als, zoals hij het noemt, een temporele ruimte. Als we lezen, kijken naar kunst of luisteren naar muziek komen we terecht in een ‘leegte van de tijd’, in ‘de-reële’ ruimtes - een onirisch theater. Quignard verbindt dit met Albucius' ‘vijfde seizoen’. Dit ‘vijfde seizoen’ heeft al veel inkt doen vloeien: wat bedoelde de redenaar er precies mee? Volgens Quignard gaat het om het bij het kind-zijn horende seizoen dat voorafgaat aan het kunnen spreken; het nooit gelegen komende, nooit gepaste, nooit verplichtende seizoen, het ‘parasitaire seizoen dat gaten in het universum van de tijd vormt. Die gaten noemt men lectuur, muziek, “otium”, liefde.’ Quignards recentere Sordidissimes, gebundeld in de gelijknamige collectie, monden allemaal uit in het beeld van dezelfde soort leegte-ruimte. De Sordidissimes vormen een

[p. 77]

even buitenissige als ontroerende verzameling fragmenten - in de zin van puin, wrakstukken: een van schrik van erectie naar stompje geslonken lid; de verbijstering van een vriendin van Tanizaki's moeder, toen deze beviel, over de holte waardoor de schrijver ter wereld kwam; Mme De Pompadours driftig tot stand gekomen verzameling gemutileerde huisraad, die het paleis vulde dat later het Elysée zou heten, enzovoort. Het zijn leegte-ruimtes die aan de werkelijkheid ‘vasthangen’ dankzij de herinnering en dankzij een smedende kunstgreep, zoals de roman.

Voor Quignard is de roman die ontroert die waarin het geheel beheerst wordt door het fragment, het brokstuk, de zin die gêne genereert. Die gêne is aangeroerde oude schaamte die ooit door een antiek besef bij ons ingeprent werd en niet minder de fascinatie voor sordidissima doet oplaaien.

Quignards zinnen treffen en troosten door de helderheid waarmee hij anders zo duistere zaken beschrijft. Tijdens het herlezen word ik (ook al mag het pathetisch klinken) dikwijls overweldigd door een intens gevoel van dankbaarheid. De fragmenten van Albucius zijn raadselachtig, niet in de laatste plaats door een extreme bondigheid. Zijn door Quignard gereconstrueerde en doorgegeven romans zijn dikwijls onthutsend. Natuurlijk had de Romein het voordeel in een klassieke naamvallentaal te schrijven. Quignard doet Albucius evenwel, dankzij zijn eigen bondige klatering van sordida, voor ons herleven.

Ziedaar het ratjetoe dat bij mij de lust wekte Albucius te vertalen.

Het hieronder opgenomen fragment uit het hoofdstuk ‘De schoonheid van smerige zaken’ is een (literair) portret van Caius Albucius Silus, waarin een van zijn romans is ingelast.