De Revisor. Jaargang 35

[p. 69]

Toef Jaeger
Wat te doen met de tegenheld van de superheld?

De zwartjes hielden de auto aan, maar Jan wist 't gevaar te bezweren door de Kafferkoning en koningin op Haust-beschuit te trakteren. Geen idee wat een superheld precies is, maar iemand die met een rol beschuit heel Afrika aan zijn voeten krijgt, moet toch wel dicht in de buurt komen. Wie het plaatje bekijkt van Jan die de beschuiten - van een absurd formaat overigens, het lijken eerder pannenkoeken - overhandigt aan de koning en koningin ziet meteen waarom Jan een held is. Hij staat daar vrij klein tegenover twee buitenproportionele figuren. En dan kom je dicht in de buurt van wat een superheld zou kunnen zijn: hij bestaat bij de gratie van een indrukwekkende tegenstander. Soms is die grootse tegenstander een individu - Batman

Reclamekaart van Haust-beschuit uit de serie ‘Dwars over den Aardbol, de wonderbaarlijke avonturen van Loeki en Jan’. Geïllustreerd door M. Gütherschmidt. Opgenomen in: Jan Nederveen Pieterse, Wit over zwart (Amsterdam 1990).

komt tot zijn recht dankzij The Joker, David had Goliath als Nemesis - maar eigenlijk neemt de superheld het altijd op tegen een versie van het vormeloze, onbeschaafde, onpeilbare en bedreigende kwaad.

Maar wat gebeurt er wanneer het kwaad het goede wordt of het goede het kwaad? Dan heeft de held een probleem. Heldendom is immers een kwestie van perspectief. Heldendom voor een sterfelijk mens is dan ook alleen weggelegd als de vijand bedreigend genoeg is. En dan is het ook nog maar te hopen dat de geschiedenis je voor langere tijd gelijk geeft. Want waar blijft de superheld wanneer de geschiedenis opeens een ander licht werpt op diens tegenstander?

De meest voor de hand liggende voorbeelden kom je tegen in de Zuid-Afrikaanse geschiedenis. Wie nog niet zo heel lang geleden superhelden waren, zijn dat nu niet meer. Goede voorbeelden daarvan zijn te vinden in de bloemlezing van Eep Francken en Olf Praamstra, Heerengracht Zuid-Afrika. Daarin lees je heldenverhalen in een tempo doeloeachtige sfeer over ontdekkingsreizen, de ‘volksplanting van de Kaap de Goede Hoop’, en ook het oorlogsdagboek van Jan F.E. Celliers. Het is een spannend en angstig verhaal vol vlucht, strijd, waarbij opgeven niet tot de mogelijkheden behoort. Je leeft met Celliers mee wanneer hij schrijft ‘zo gaat het dag aan dag, en zo bouwt de hoop telkens weer een luchtkasteel, ondanks de telkens en telkens herhaalde bedroevende ineenstorting daarvan. Maar was de hoop er niet om met ijzeren geduld telkens weer op te bouwen, wat zou er van ons overblijven?’

[p. 70]

Welnu, dat is inmiddels duidelijk - aan de nakomelingen van Celliers heeft Zuid-Afrika de apartheid te danken. Het is daarom niet zo vreemd dat deze literatuur onbekend is gebleven, om dezelfde reden dat er überhaupt geen heldendom meer kleeft aan de blanke Zuid-Afrikanen, hoe vernuftig ze ook steeds aan zowel de Britten als de Kaffers wisten ‘te ontsnappen’.

Historische superhelden bestaan tegenwoordig gelukkig niet meer. Maar dat is

Toen vroeg ze hem in zijn eigen taal: ‘Zal ik de andere ballen ook uit je oor halen of sluiten we vrede tot Tsjaka de koning beslist wat er gebeuren moet?’ ‘Vrede jonge heks.’ De Indoena beefde zwaar op zijn benen. (In Donald Duck 23, jaargang 1957.)

nog niet zo heel lang zo. Neem bijvoorbeeld jaargang 1957 van de Donald Duck (die krijg je tegenwoordig in een fraai bandje wanneer je je voor twee jaar abonneert op het blad). Daarin staat een spannend vervolgverhaal ‘Het geheim van het oerwoud’ te lezen van zekere Dick Dreux. Dit verhaal gaat over een blanke vader en zijn twee kinderen die in 1877 Zuid-Afrika moeten doorkruisen op weg naar de stad Zuzerath. Daar is, zo wil het gerucht, het goud te vinden waarmee de vader een ziekenhuis kan bouwen zodat iedereen voortaan kosteloos behandeld kan worden. Duizenden levens zullen zo gered worden, maar om het zover te laten komen moeten de vader en de twee kinderen - de moeder is dood, zo hoort dat in koloniale heldenverhalen - talrijke gevaren zien te overwinnen.

En die gevaren komen onder andere in de vorm van Zoeloes, die de vreemdelingen opmerken. Zoeloekoning Tsjaka de Leeuw houdt niet van indringers. En daar komt bij dat deze Tsjaka de nare gewoonte heeft om vele ‘jonge krijglieden om zich te verzamelen die niets liever wilden dan tonen wat voor geweldige helden ze waren’.

Vanzelfsprekend redt de familie zich met glans uit de situatie. Dochterlief pakt haar goocheldoos en doet het voorkomen dat ze rode balletjes uit een van de oren van een Zoeloe plukt. De vader neemt twee lege revolvers en richt die op de Zoeloes. Die hebben geen idee wat revolvers zijn, maar ze voelen zich bedreigd, zoveel begrijpen ze wel. Afgesproken wordt dat de broer van koning Tsjaka genezen zal

Donald Duck 28, jaargang 1957.

worden, wat de vader voor elkaar krijgt, en dat zonder de lokale medicijnman belachelijk te maken. Alle ingrediënten voor het superheldendom zijn al meteen aanwezig: geen angst, een luchtig gevoel voor humor in de zwaarste situaties, en de neiging zo lang mogelijk geweldloos te zijn terwijl je gewelddadig wordt bejegend.

Behalve de witte helden is er ook de witte antiheld in het verhaal aanwezig: een roodbaardige Schot die slaven zoekt. Ook deze Schot wil naar Zuzerath en om zijn weg te vinden voert hij Zoeloes en Bosjesmannen dronken of geeft hij ze kraaltjes en spiegeltjes. De vader en zijn kinderen laten zich in hun streven naar geweldloosheid ondertussen, zonder ernstige gevolgen overigens, belagen door Bosjesmannen met giftige pijlen.

Alle gevaren omzeilend en menig stamhoofd reddend, vindt de vader met zijn twee kinderen de stad waar goud voor het oprapen ligt en diefstal niet bestaat. Zelfs de slavenhandelaar wordt bekeerd en ieder blijft in de stad van geluk. De Zoe-

[p. 71]

loe die met de vader en zijn kinderen was meegereisd, heeft geleerd dat geweld niets oplost, maar dat het draait om slimheid. Het is allemaal net niet bovenmenselijke heldendom, maar voor een Nederlandse kinderziel zijn het zo niet buitenaardse dan wel onhaalbare avonturen. Het zijn onze eigen indianenverhalen waar deugd en verdraagzaamheid - maar wel op andermans bodem - zegevieren.

Alleen: de timing van deze verhalen was verbluffend beroerd. ‘Apartheid was niets anders dan een toespitsing van koloniale methoden die tot voor kort in veel landen gevolgd waren,’ schrijven Francken en Praamstra, maar die apartheid werd geïnstitutionaliseerd op nét het moment dat kolonisatie vrijwel overal op zijn laatste benen liep. Waar de Tweede Wereldoorlog een breekpunt was, bleken juist de Zuid-Afrikaanse nationalisten veel sympathie te vertonen voor de benadering van de nazi's. En daarmee vervlogen onze laatste kansen op Nederlands koloniaal heldendom. Niet verwonderlijk dat het onschadelijke avonturenverhaal in Donald Duck de hoogst denkbare canonisatie is voor de verhalen over dappere gelukbrengers in het oerwoud. De daden van ‘onze vrienden’ zijn op zichzelf nog steeds de daden van superhelden. Alleen de vijand die overwonnen of tot inzicht gebracht moet worden, is er niet meer. En daarmee verdwijnen ook ‘de witte helden’ uit beeld.

Het perspectief is inmiddels verschoven. Niet alleen het beeld op de zwarte Zoeloe met struisvogelveren is veranderd, maar ook het ideaal over wat een superheld moet zijn. Zo'n betweterige vader met zijn vroegrijpe kindertjes, daar zit niemand meer op te wachten. Dat blijkt ook uit een recent verschenen stripboek Nelson Mandela. The authorised Comic Book, dat het levensverhaal vertelt van wat we misschien wel de laatst levende superheld kunnen noemen. Het boek voldoet op veel punten aan de manier waarop je het leven van een held moet weergeven. De tegenstander (vertegenwoordigers van het kwaad, dat wil zeggen het ‘regime’) is vormeloos, onwetend en roekeloos. De manier waarop de bewakers zijn afgebeeld, past geheel binnen het plaatje. Geen hopsende figuren die grote ogen op zetten bij spiegeltjes, maar iets wit schreeuwends met veel slijmdraden in de mond. Maar het is niet alleen het verschoven perspectief dat de vormgeving van de superheld anders maakt. Waar in de oude historische superheldenverhalen de held al evenveel twijfel in zijn leven heeft als vrouwen, draait het in het levensverhaal van Mandela grotendeels om iemand die slachtoffer is en wiens grootste probleem is dat hij zijn tegenstander niet kan overtuigen van diens ongelijk. Van iemand die weliswaar staat voor zijn principes, maar toch ook twijfels kent en verlangt naar zijn vrouw Winnie. We kennen allen het verloop van het levensverhaal van deze superheld van de postkoloniale wereld.

De tegenstander van deze superheld bestaat niet meer - tenminste: hij speelt in

[p. 72]

de geschiedenis geen rol en wordt uit de huidige werkelijkheid liefst weggeschreven. Deze strip doet het apartheidsregime tenminste nog het recht om de tegenstander van een superheld geweest te zijn. De werkelijkheid is gladgestreken en dat heeft Mandela aan zichzelf te danken. Want hij heeft zijn tegenstander niet vermorzeld maar vormeloos gemaakt dankzij de dialoog. Door de tegenstander te erkennen, te begrijpen en niet te onteren - in plaats van ze te bedriegen via goocheltrucs of machtsvertoon - bleef de tegenstander een gezicht houden. Wraak bleef uit, zoals stripheld Mandela aan het slot van de strip uitlegt aan Bill Clinton. Mandela werd niet bovennatuurlijk, maar door zijn sereniteit misschien een tikje tegennatuurlijk. Misschien liggen daar wel de mogelijkheden voor nieuw superheldendom: in het tegennatuurlijke.

Umlando Wezithombe, Nelson Mandela. The authorised Comic Book. Johannesburg/Kaapstad 2008.