De Revisor. Jaargang 35

[p. 14]

David Hollanders
Aan economie valt niet te ontsnappen
Het wanhopig economische wereldbeeld van Michel Houellebecq

Het enige wat Michel Houellebecqs afkeer van socialisme evenaart is zijn minachting voor liberalisme. En het enige groter dan beide tezamen is zijn overtuiging dat elke politieke discussie überhaupt zinloos is. De basis voor deze weinig optimistische kijk op politiek vormt het door en door economische wereldbeeld van Houellebecq. Bij hem is alles economie.

De wereld als markt en strijd

Begin jaren negentig voorspelde een filosoof, Francis Fukuyama, het einde van de geschiedenis. Het liberalisme, en de economische uitdrukking ervan: het kapitalisme, hadden hun intrinsieke waarde, gebaseerd op vrijheid en democratie, en hun superieure economische prestaties, gebaseerd op technologie, innovatie en ondernemerschap, afdoende bewezen. Het communisme had zichzelf definitief in diskrediet gebracht, en ook overigens was er geen alternatief politiek-economisch stelsel denkbaar. De geschiedenis had gesproken. Wat nog zou resten, waren de laatste stuiptrekkingen van groepen die niet mee wilden of konden met de onvermijdelijke modernisering, globalisering en liberalisering van de wereld. Nauwelijks serieus te nemen achterhoedegevechten die hoe dan ook gedoemd waren te mislukken.

Een van die achterhoedegevechten wordt gevoerd door de eenmansguerrilla Michel Houellebecq. En het betreft hier een strijd die wel degelijk ernstig te nemen valt, al staat het mislukken ervan inderdaad bij voorbaat vast. Met De wereld als markt en strijd, waarvan de titel het werk samenvat, zette hij in 1994 de aanval in. En hij is daar eigenlijk nooit mee opgehouden.

Zijn kritiek op het liberalisme is dat vrijheid onvermijdelijk leidt tot ongelijkheid. Dat moge nog wat algemeen, ietwat belegen klinken. De crux is dat het Houellebecq niet gaat om de ongelijkheid dat sommige mensen drie auto's hebben en andere maar één. Het gaat om ongelijkheid op het gebied van het laatste taboe van de seksualiteit. Een gebied waarop tegenwoordig alles besproken kan worden en - soms tot het onsmakelijke toe - ook wordt, behalve één zaak: ‘de doodeenvoudige vraag of je in de smaak valt of niet’.

[p. 15]

In De wereld als markt en strijd zet de verteller, duidelijk Houelllebecq zelf, in een lange maar inzichtelijke passage de ideeën uiteen die programmatisch zijn gebleken voor zijn schrijverschap:

Net als het ongebreidelde economisch liberalisme, en om vergelijkbare redenen, leidt het seksueel liberalisme tot verschijnselen van volstrekte verpaupering. Sommigen vrijen elke dag; anderen vijf of zes keer in hun leven, of nooit. Sommigen vrijen met tientallen vrouwen; anderen met geen enkele. Dat heet ‘de wet van de markt’. In een economisch stelsel waar ontslag verboden is, kan iedereen wel min of meer zijn plek vinden. In een volkomen liberaal economisch stelsel vergaren sommigen enorme rijkdommen; anderen kwijnen weg in werkloosheid en armoede. In een volkomen liberaal seksueel stelsel hebben sommigen een afwisselend, opwindend seksleven; anderen zijn veroordeeld tot masturbatie en eenzaamheid. Het economisch liberalisme is de uitbreiding van het gebied van de strijd, de uitbreiding ervan naar alle leeftijden en alle klassen van de samenleving. Op dezelfde manier is het seksueel liberalisme de uitbreiding van het gebied van de strijd, de uitbreiding ervan naar alle leeftijden en alle klassen van de samenleving. (...) Bedrijven vechten om sommige jonge mannen; mannen vechten om sommige jonge vrouwen.

Houellebecq moet waarschijnlijk zelf niet tot een van de jonge, begerenswaardige mensen gerekend worden. Misschien moet daar maar over gezegd worden dat frustratie soms inderdaad eloquent maakt. Het zou verder afleiden van zijn boodschap. Het gezegde luidt dat politiek nooit gaat waarover het gaat. En dat is de kern van Houellebecqs kritiek: het liberalisme gaat niet waarover het werkelijk gaat. De culturele en seksuele revolutie in de jaren zestig leidde tot een nietsontziende strijd op het seksuele vlak waarbij de winnaar uiteindelijk alles krijgt. Dat is leuk voor de winnaars. En dat is nu juist een algemene kritiek op het kapitalisme, dat het leuk is voor de winnaars. De verliezers kunnen er veelal iets minder enthousiasme voor opbrengen.

Een ideale ruilsituatie

Ooit stelde een Nederlandse oud-minister voor om militairen op een missie niet alleen met tanks, blauwe helmen en geestelijke begeleiders te omringen, maar ook met prostituees. Dat voorstel kon niet op politieke steun rekenen. Staat Houellebecq evenwel de toepassing van dit voorstel op de hele samenleving voor? Zo'n

[p. 16]

gekke gedachte is dat niet. In een wereld waarin alles te koop is, is liefde dat wellicht ook. Mogelijk biedt juist het marktmechanisme, al dan niet gepaard met wat overheidssteun voor de man met de kleine beurs, uitkomst. Betaalde liefde heeft bij Houellebecq immers alle kenmerken van een pleonasme.

Het is precies die gedachte die in haar uiterste consequentie uitgewerkt wordt in zijn roman Platform. Hierin zet de hoofdpersoon, wederom in alles sprekend de schrijver zelf, met zijn vriendin een reisbureau op voor ‘erotische reizen’. Het principe van het reisbureau luidt:

Aan de ene kant zie je honderdduizenden westerlingen die alles hebben wat ze willen, maar geen seksuele bevrediging meer kunnen vinden: ze zoeken, ze zoeken onophoudelijk verder, maar ze vinden niets, en daar worden ze doodongelukkig van. Aan de andere kant zie je miljarden individuen die niets hebben, die omkomen van de honger, jong sterven, in erbarmelijke omstandigheden leven en niets anders meer hebben om te verkopen dan hun lichaam en hun onbedorven seksualiteit. Het is zo klaar als een klontje: dit is een ideale ruilsituatie.

De laatste drie woorden vormen de uitkomst, als de logica van de economie tot het uiterste wordt doorgevoerd. Deze apologie van het sekstoerisme zal evenwel menigeen ongemakkelijk stemmen. Dat ongemak moet te maken hebben met de overtuiging dat er waarden zijn die het economische ontstijgen. En daarmee komen we wederom bij een algemene kritiek op het liberalisme, dat het ethiekloos is. Dat het niets te zeggen heeft over wat goed leven betekent.

Maar Houellebecqs probleem met deze ruilsituatie is niet zozeer de vraag of het verwerpelijk is, zijn probleem is dat het belangrijkste, om precies te zijn: de essentie, niet geruild kan worden. ‘Het hoofddoel van de seksuele zoektocht is namelijk niet genot, maar narcistische zelfbevrediging.’ Zelfs als het plan van de oud-minister van Economische Zaken op grote schaal overgenomen zou worden, zou het geen oplossing zijn. Betaalde liefde blijkt wel degelijk een contradictio in terminis.

En er is meer. Zelfs voor de winnaars heeft Houellebecq slecht nieuws. Driftbevrediging schept korte tijd geluk maar uiteindelijk ook weer ongeluk. Geluk is mogelijk, zeker, maar het zal altijd van korte duur blijken te zijn. Dat is de inzet van zijn laatste roman, Mogelijkheid van een eiland, samengevat in een gedicht dat nauwelijks te onderscheiden is van een gebed: ‘Ik heb altijd geweten/Dat liefde kon bestaan/En dat ik haar zou kennen/kort voor ik dood zou gaan.’ Liefde is een eiland in de tijd. Een eiland dat uiteindelijk onbewoond blijkt te zijn. Er komt een

[p. 17]

dag dat iets, al is het maar de dood, je zal scheiden van je geliefde. Al is de afwijzing de dood vaak te snel af.

Het ideaal is onbereikbaar

Uit het bovenstaande zou gemakkelijk het beeld kunnen ontstaan dat Houellebecq links of marxist is. Dat zou een misvatting zijn, zoals blijken moge uit zijn eigen woorden:

...omschreef ik mezelf als ‘communist, maar geen marxist’; de fout van het marxisme is geweest dat men meende alleen de economische structuren te hoeven veranderen en dat de rest dan vanzelf zou volgen. De rest, dat hebben we gezien, is niet gevolgd. Dat bijvoorbeeld jonge Russen zich zo snel hebben aangepast aan het weerzinwekkende klimaat van een maffioos kapitalisme, komt doordat het vorige regime er niet in is geslaagd het altruïsme te propageren. En dat komt weer doordat het dialectisch materialisme op dezelfde onjuiste filosofische premissen berust als het liberalisme, en dus per definitie niet in staat is tot een altruïstische moraal te komen.

Op andere plekken gaat Houellebecq nog verder als het over modern links gaat. Niets is in zijn ogen zo noodzakelijk als het bestrijden van links. Is de kapitalist onscrupuleus, de salonsocialist is hypocriet, een handelaar in beloften die niet waargemaakt worden kunnen. Gelijkheid is een vrome leugen, want ‘het begrip gelijkheid heeft geen enkel fundament bij de mens’. De ongelijkheid is existentieel en onvermijdelijk, onttrekt zich aan elke politieke interventie. En daarmee sluit de cirkel zich. Het ideaal van Houellebecq, gelijkheid, blijkt een onbereikbaar ideaal. In feite blijkt dan ook liberalisme noch socialisme het probleem te zijn. De mens is het probleem.

Conclusie

Zijn gezichtspunt is uiteindelijk religieus: ‘Alle kwaad is biologisch, en staat los van elke denkbare maatschappelijke verandering.’ Verlossing is niet van deze wereld. Het menselijk lot valt niet te veranderen zonder de menselijke aard te veranderen. En dat is de laatste en radicale stap waarmee Houellebecq zich buiten elke politieke discussie plaatst: de mens zelf moet veranderen. Het gaat niet om de maakbaarheid van de samenleving maar om de maakbaarheid van de mens.

De door Houellebecq bewonderde Schopenhauer meende dat ascese, belangeloos medelijden met de wereld, een oplossing voor het ongeluk van de mens zou

[p. 18]

kunnen zijn. Ook die mogelijkheid wijst Houellebecq evenwel af in zijn bekendste boek, Elementaire deeltjes. Hierin vindt een confrontatie plaats tussen iemand, Bruno, die tegen alle hoop in blijft jagen op het geluk en een personage dat besluit zich buiten die wereld te plaatsen. Ook degene die zich wil onthechten, faalt, omdat hij niet de gewenste rust en sereniteit vindt. Ook al heet een personage Michel, is het opvallend genoeg het enige boek waarin een van de hoofdpersonages niet gelijk te stellen valt aan de schrijver. De twee personages vormen samen het dilemma van Houellebecq zelf. Begeerte is zinloos en pijnlijk. Ascese en wereldverzaking uiteindelijk ook.

De maakbaarheid van de mens blijkt ten slotte letterlijk genomen te moeten worden. In Elementaire deeltjes schetst Houellebecq een verre toekomst waarin de mens tot een nieuwe, niet-individualistische soort gekloond is. Een wereld waarin mensenlichamen één grote erogene zone vormen, en een handdruk reeds voldoende is om in fysieke extase te raken. Hij schetst een gedroomde toekomst waarin de reclameslogan van het reisbureau uit Platform waarheid geworden is: ‘omdat genieten je goed recht is’. Een toekomst waar, als het aan Houellebecq ligt, mensen eindelijk gelukkig zullen zijn. De overeenkomsten tussen deze toekomst en het paradijs zijn groot en waarschijnlijk ook niet toevallig. Literatuur is bij Houellebecq niet anders dan de voortzetting van religie met andere middelen. Hij is een profeet, maar dan wel een die geen volgelingen wenst.

Naar verluidt doopte Thomas Carlyle economie als the dismal science. Bij Houellebecq is die door economen als geuzennaam overgenomen aanduiding verworden tot een bittere waarheid. De waarheid van een apolitieke mensenhater en een gedesillusioneerde profeet, behept met een door en door economisch wereldbeeld.