De Revisor. Jaargang 35

[p. 99]

Menno Lievers
Literaire non-fictie: een probleem

Eén keer in de drie jaar wordt de P.C. Hooft-prijs voor literatuur uitgereikt aan een essayist. Het essay wordt - of in ieder geval: werd - dus beschouwd als een creatief genre, gelijkwaardig aan poëzie, roman of toneel. In de handen van Montaigne, Hume, Hazlitt, Schopenhauer of Emerson - to name but a few - beantwoordt het essay aan die aspiratie, ooit omschreven door Lebeau als dat een schrijver zich toetst aan vele dingen en daarbij meer luistert naar de klank van het eigen wezen dan naar de klank van het aangeroerde, zoals een portretschilderij meer vertelt over de schilder dan over de geportretteerde.

In Nederland dacht men bij het woord ‘essayist’ al snel aan Rudy Kousbroek en Karel van 't Reve, niet toevallig auteurs die vooral in de jaren zeventig en tachtig bekend zijn geworden. Het essay is immers, vanaf die tijd, als zelfstandig literair genre geleidelijk aan het verdwijnen. Er verschijnen nauwelijks nog essaybundels, eenvoudigweg omdat ze niet verkocht worden. Essayisten zijn ook verdwenen uit de kranten en de weekbladen, omdat die vrijwel geen stukken meer plaatsen van tweeduizend woorden of meer, zodat alleen in de bedreigde reservaten van de traditionele literaire tijdschriften nog wel eens een essay kan worden aangetroffen.

Of het eveneens niet ‘geheel toevallig’ is zou onderzocht kunnen worden, maar de ondergang van het essay vond tegelijkertijd plaats met de sluipende opkomst van een nieuw genre dat in Nederland wordt aangeduid met de term ‘literaire nonfictie’ en in Amerika ‘creative nonfiction’ heet. De na zelfkroning tot ‘godfather’ van de ‘creative nonfiction’ verheven Lee Gutkind komt de verdienste toe ongegeneerd te hebben gedefinieerd wat het genre behelst. Het is ‘de literatuur van de realiteit’: ‘Creative nonfiction stories are dramatic, true stories that use scene, dialogue and close, detailed descriptions - techniques usually employed by poets and fiction writers - to examine and explore a variety of subjects: politics, economics, sports, race relations, family relations, the arts and sciences and more. Creative nonfiction heightens the whole concept and idea of essay writing. It allows a writer to employ the diligence of a reporter, the shifting voices and viewpoints of a novelist, the refined wordplay of a poet and the analytical modes of the essayist.’

‘Creative nonfiction heightens the whole concept and idea of essay writing’ - een

[p. 100]

uitdagende stelling die overgenomen lijkt te zijn door de jury van de P.C. Hooftprijs 2008, bestaande uit Dirk van Delft, directeur van Museum Boerhaave, columnist en hoogleraar theoretische sterrenkunde Vincent Icke, columnist en universitair docent Amanda Kluveld (voorzitter), schrijfster en sociaal-psycholoog Beatrijs Ritsema en publicist René van Stipriaan. De laureaat, Abraham de Swaan, is immers geen traditioneel essayist in de stijl van Montaigne, of Kousbroek en Van 't Reve, maar staat vooral als een eminent socioloog bekend die bij gelegenheid stukken voor een groot publiek heeft geschreven. Hij wordt dan ook, aldus het juryrapport, bekroond om de volgende redenen:

•	‘Abraham de Swaan heeft een indrukwekkend oeuvre op zijn naam staan. En dat oeuvre heeft bijzondere literaire kwaliteiten (...) Hij schrijft zowel over ingewikkelde als over simpele zaken in glasheldere en lenige taal, waar het plezier in het schrijven vanaf vonkt.’
•	‘Een van De Swaans grote kwaliteiten is zijn onstilbare nieuwsgierigheid, die uiteindelijk de begrenzingen van zijn vakgebied verre te buiten gaat.’
•	‘Uit alles wat hij schrijft spreekt een grote maatschappelijke betrokkenheid, zonder dat hij op enige ideologische vooringenomenheid valt te betrappen.’
•	‘Hij is kortom een meester van de analyse, iemand die dol is op denken.’
•	‘Hoewel hij zijn lezers niet onderschat en geen moeite doet om complexe materie eenvoudiger voor te stellen dan die is, valt er in zijn hele oeuvre geen onbegrijpelijke zin aan te wijzen.’
•	‘Het werk van De Swaan heeft niet alleen de sociologie verrijkt, maar ook de Nederlandse essayistiek.’

Wat die ‘bijzondere literaire kwaliteiten’ zijn wordt ook in de volledige versie van het juryrapport niet verder geëxpliciteerd, anders dan dat zijn taal ‘glashelder en lenig’ is, ‘waar het plezier in het schrijven vanaf vonkt.’ Dat is jammer, want precies onder die vlag - het predikaat ‘literaire kwaliteit’ - liggen de problemen verscholen. Waar Lebeau nog unverfroren kon schrijven: ‘Toch kan er geen sprake zijn van essay daar waar de auteur totaal terugtreedt achter de gegevens van het bestudeerde object (wat altijd het geval is in een wetenschappelijk werk) en bovendien geen streven aanwezig is naar uitdrukking van de persoonlijkheid van de auteur door middel van de vorm’, daar is in het geval van literaire non-fictie een dergelijk demarcatie-criterium veel moeilijker, zo niet onmogelijk te geven. Wat is precies het verschil tussen literaire en niet-literaire non-fictie? Is wetenschappelijk proza ook een literair genre? Is journalistiek proza dat? Waarom wordt een educatief boek over economie voor de jeugd wel aangeduid als ‘literaire non-fictie’ en het stilistisch veel betere, voorbeeldige leerboek De kern van de economie van Arnold

[p. 101]

Heertje niet? Wanneer houdt literaire non-fictie op non-fictie te zijn en wordt het fictie? Kunnen we iets leren van het verschil tussen literaire fictie en niet-literaire fictie waardoor we een onderscheid zouden kunnen maken tussen literaire en niet-literaire non-fictie?

Deze vragen zijn niet in abstracto te beantwoorden; te meer daar de antwoorden daarop in hoge mate bepaald worden door het onderwerp, de non-fictie, waar het boek over gaat. Dat is een belangrijk verschil met het essay; in literaire non-fictie duldt de geportretteerde niet ieder portret; de geportretteerde doet van zich spreken.

Het duidelijkst is dit bij het prototype van literaire non-fictie, het reisverhaal: Bruce Chatwins In Patagonia uit 1977. Al onmiddellijk na verschijning rezen er vragen over de authenticiteit van de gebeurtenissen en van de dialogen in deze roman, of was het toch gewoon een reisverslag? De schijn werd gewekt, en bepaald niet weggenomen, dat de werkelijkheid, de non-fictie, in dit boek ‘verliteratureluurd’ was.

Het pièce de résistance uit de fusion kitchen van fictie en literaire non-fictie is echter het magistrale Congo Journey van Redmond O'Hanlon. De auteur, nota bene gepromoveerd op een proefschrift dat de titel draagt Joseph Conrad and Charles Darwin. The Influence of Scientific Thought on Conrad's fiction, heeft Heart of Darkness willen herbeleven en is daartoe de Congo-rivier opgevaren. In plaats van de mysterieuze handelsagent Kurtz gaat hij op zoek naar de oorspong van een mysterieus geluid; waar een even groot religieus belang aan wordt gehecht als in westerse samenlevingen aan God. Wat in het boek getoond wordt is het demasqué, niet alleen van deze religie, maar van religie tout court. O'Hanlon beaamt desgevraagd dat geen enkele van de dialogen uit zijn boek zo hebben plaatsgevonden: ‘maar ze hadden het kunnen zeggen!’

Het andere uiterste is een minutieus ooggetuigenverslag van een reis naar de Himalaya of Antartica, bijvoorbeeld, waarin het al op de eerste pagina duidelijk is dat de auteur zelf niets te melden heeft, anders dan dat hij of zij die reis gemaakt heeft. We zitten erbij en we luisteren ernaar, maar het zijn onderschriften bij foto's die dan ook dikwijls toegevoegd worden, omdat de tekst zelf te krachteloos is om de sfeer van de omgeving op te roepen.

Illustratief in dit verband zijn de vele boeken die verschenen zijn over reizen langs het oude IJzeren Gordijn. Daar zitten boeken tussen waaruit blijkt dat de auteur zich verdiept heeft in de geschiedenis van de grensplaats en van de mensen die daar wonen. Het resultaat is een ontroerend en onthullend verslag van levens op de grens. Aan de andere kant zijn er boeken waarin de auteur beschrijft hoe hij vrijblijvend een kroegje binnenwandelt dat zich in een grensplaats bevindt. Het

[p. 102]

feitenmateriaal is niets, en wat de auteur eraan toevoegt is ook helemaal niets.

Wie de moeite neemt de reisboeken van Cees Nooteboom te herlezen en die vergelijkt met wat in binnen- en buitenland op dat gebied is verschenen, moet wel erkennen dat die tot de zuiverste literaire non-fictie behoren die geschreven is: Tiepolo in Würzburg, het hotel in Madeira, de zucht naar het Westen. Nooteboom schreef vele van deze verhalen voordat Chatwins In Patagonia verscheen en ze zijn, als literaire non-fictie, beter. De sfeer van de bezochte plaats wordt niet slechts beschreven, maar opgeroepen, terwijl de feiten, voor zover ik kon nagaan, kloppen en geen geweld worden aangedaan.

Laten we daarom Nootebooms reisverhalen beschouwen als het paradigma van literaire non-fictie, dat ons inzicht verschaft over de criteria die we moeten hanteren wanneer we andere literaire non-fictie moeten beoordelen op literaire kwaliteit. Enerzijds moeten de feiten kloppen, anderzijds moeten die feiten zo weergegeven worden dat de stem van de auteur voortdurend aanwezig is en iets toevoegt aan het feitenmateriaal.

Maar dat er grenzen zijn aan wat de auteur kan toevoegen blijkt uit de vrijheden die sommige auteurs van biografieën zich veroorloven. Zo kroop Nico Keuning in de huid van Jan Arends, vlak voor deze op het Roelof Hartplein uit het raam sprong, hetgeen hem op een verontwaardigde reprimande van Elsbeth Etty kwam te staan. Dit zou geen literaire non-fictie meer zijn.

Sommige biografen gaan echter nog veel verder dan Keuning en schrijven gedurende het gehele boek gedachten en gevoelens toe aan hun hoofdpersonen, die ze ook nog eens sprekend opvoeren, zodat het resultaat eerder op een vie romancée lijkt dan op een op feiten gebaseerde biografie. De verleiding is groot het dan maar af te doen als een roman, omdat de auteur de grenzen van het genre door die toevoegingen te buiten is gegaan. Maar wat als de schrijver zich verdedigt door te verwijzen naar brieven, waarin zijn hoofdpersoon de gevoelens verwoordt die hij hem toeschrijft? Zelf zou ik dan liever de citaten uit die brieven lezen, maar blijkt uit mijn voorkeur niet dat mijn diskwalificatie van de auteur vanwege zijn romantiserende toevoegingen uiteindelijk een verkapt smaakoordeel is?

De roep om een scherp criterium op grond waarvan literaire non-fictie kan worden onderscheiden van literaire pseudonon-fictie wordt ook gesmoord door het probleem dat er sprake is van een slippery slope. Neem de feiten dat Den Briel is ingenomen door de geuzen op 1 april 1572 en dat Alva heeft gezegd: ‘Het is niets.’ We kunnen die feiten op verschillende manieren beschrijven: ‘Den Briel is ingenomen door de wrede geuzen op 1 april. Alva zag daarin geen reden tot paniek en reageerde met de woorden: “Het is niets.”’ Of: ‘De smadelijk door Elisabeth heen gestuurde geuzen trotseerden de gevaren op zee en veroverden op heroïsche wijze

[p. 103]

de door een overmacht aan Spanjaarden bezette stad Brielle. De hautaine hertog Alva zag niet in dat dit het begin van Spanjes ondergang in de Noordelijke Nederlanden inluidde en merkte volkomen misplaatst op dat het niets was. Hij zou van een koude kermis thuiskomen.’

Dit probleem is kenmerkend voor de historische literaire non-fictie. Een boek waarin de auteur totaal terugtreedt achter de gegevens van de bestudeerde gebeurtenissen kan bezwaarlijk beschouwd worden als literaire non-fictie. Maar een geschiedenis van een plek, zoals er zovele verschijnen, waarin gefingeerde personages die historische namen dragen sprekend worden opgevoerd en waarin hun uiterlijk, gevoelens en gedachten worden beschreven is misschien wel literair, maar niet langer non-fictie.

Toch wordt zowel een boek waarin een kerk zo is beschreven dat het als brochure bij een rondleiding kan dienen, alsmede een boek dat in niets van een historische roman verschilt, aangeboden als literaire non-fictie. Beide woorden hebben dan hun betekenis verloren. Nu is geschiedenis een verstehende geesteswetenschap en uit de wetenschapsfilosofie is bekend dat het domein van de harde feiten daarin moeilijker is af te bakenen dan in de natuurwetenschappen. De eis dat literaire non-fictie in ieder geval non-fictie oftewel feitelijk dient te zijn is, waar het een onderwerp betreft dat tot de geestwetenschappen behoort, lastiger te rechtvaardigen dan in de natuurwetenschappen, bijvoorbeeld de biologie.

In de zogenaamde biologische literaire non-fictie wringt de schoen dan ook aan de andere kant. Na het onbetwist literaire boek Darwins hofvijver van Tijs Goldschmidt zijn er meer biologen opgestaan die hun zegje hebben gedaan. Zo zijn er vogelboeken verschenen waarin de auteur in een parlando-stijl iets vertelt over zijn wederwaardigheden tijdens het zoeken en bekijken van vogels, waarvan afbeeldingen - dikwijls eigen foto's - zijn opgenomen. De leeservaring van dergelijke boeken staat gelijk aan het aanhoren van de buurman die zijn dia's laat zien. Het principiële probleem blijft echter aan te geven waarom dit geen literaire non-fictie is. De auteur is nadrukkelijk aanwezig; hij streeft er naar zijn persoonlijkheid door middel van de vorm uit te drukken in zijn werk. Moeten we daarom zo'n boek slechte literaire non-fictie noemen? Maar waarom is het slecht?

In de literaire non-fictie over geneeskunde doet zich weer een ander probleem voor, namelijk dat van de invloed van de literatuur op het leven. Patiënten zijn vaak geneigd van de sleutelgebeurtenissen uit hun leven - life events - een verhaal te maken. Artsen, op hun beurt, maken van dit levensverhaal een nog mooiere tragedie: zit je eenmaal bij de dokter, dan loopt het niet goed met je af. In de boeken van Oliver Sacks worden door weglating, nevenschikking, keuze van voorbeelden, verbanden gesuggereerd, en zo verhalen gecreëerd. De werkelijke patiëntengeschie-

[p. 104]

denis dient slechts als aanleiding; de waarde van deze boeken hangt niet langer af van het onderwerp of de waarheidswaarde, maar van de creatie naar aanleiding van het onderwerp, om te parafraseren wat Lebeau schreef over het essay.

Is het essay dan, gelijk de vogel Phoenix, uit zijn eigen as herboren in de gedaante van literaire non-fictie? De toekenning van de P.C. Hooft-prijs aan Abraham de Swaan lijkt dit wel te suggereren. De P.C. Hooft-prijs is namelijk een oeuvre-prijs en het oeuvre van De Swaan bestaat niet uit essays. Literaire non-fictie lijkt zodoende geïnstitutionaliseerd te zijn, zonder dat er ooit goed is nagedacht over de aard van dit zogenaamde genre. Op z'n best biedt literaire non-fictie boeiende, goed geschreven literatuur die je ogen opent voor een segment van de werkelijkheid dat je niet eerder kende of nog nooit zo bekeken had. Op z'n slechtst zijn het boeken waarvan de schrijver zich door het predikaat ‘literatuur’ ontslagen voelt van de plicht goed onderzoek te doen en door de categorisering ‘non-fictie’ van de plicht goed te schrijven. Natuurlijk kunnen we alles ‘literatuur’ noemen, maar daar is de literatuur niet mee gediend.