De Revisor. Jaargang 35

[p. 70]

Christine Otten
Echt en onecht

‘Dit moet echt zijn gebeurd,’ zegt de radio-interviewster. ‘Zo'n ruzie verzin je niet. Wat Tania zegt, had ik zelf kunnen zeggen.’ Ze begint een stuk uit Als Casablanca, mijn laatste roman, voor te lezen.

Ik opende de slaapkamerdeur. Tania lag met haar rug naar me toe gekeerd op het grote tweepersoonsbed. Een aangename zware walm van kokosnootolie vermengd met talkpoeder en parfum kwam me tegemoet.
‘Kan ik binnenkomen?’
‘Natuurlijk. Je bent toch al binnen?’
Ik liet de deur open. Vanuit mijn ooghoeken zag ik dat Monique ons scherp in de gaten hield.
‘Alles goed?’ vroeg ik. Ik ging op de rand van het bed zitten.
‘Kwam je daarvoor?’ zei Tania. Ze draaide zich op haar rug en schoof een extra kussen onder haar hoofd. Ze wreef in haar ogen. ‘Nou?’
‘Ik dacht alleen... Vind je het niet leuk dat Charles komt? Zit je iets dwars?’
Ze hees zichzelf omhoog. Keek me recht aan. ‘Je moet eens even goed luisteren, Laura. Charles belt jou op in plaats van ons. Hoe denk je dat dat overkomt? Nou?’
Als in een reflex deinsde ik achteruit.
‘Jij denkt dat je heel wat bent hier, of niet soms? Dat je langzamerhand deel van de familie bent omdat Charles en Khalid je zo leuk vinden, heb ik het goed? Maar laat me je één ding vertellen, schat: omdat ik jou toevallig een paar van die kloteverhalen van mij heb verteld, ben ik nog niet je vriendin. Jij kunt ieder moment vertrekken naar dat slome land van je. Shit. Waarom denk je dat ik je nooit iets over je leven vraag? Nou?’

De interviewster kijkt me triomfantelijk aan, alsof het verwijt dat Tania maakt aan de hoofdpersoon in mijn boek, de Nederlandse journaliste Laura Achenbach, haar

[p. 71]

eigen verwijt is aan mij op dit moment. ‘Ik kan het me zo voorstellen van Tania,’ voegt ze er zuchtend aan toe.

‘Ik ook,’ zeg ik. ‘Maar die ruzie is verzonnen.’

‘Niet,’ zegt ze.

‘Wel.’

Dit gesprekje had ik onlangs tijdens een radio-interview voor de Antilliaanse radiozender Vaya in Amsterdam. De verwarring was af te lezen van het gezicht van de interviewster. ‘Maar Tania bestaat toch echt?’

‘Ja, maar ze is ook een romanfiguur.’

Als Casablanca wordt voor een belangrijk deel bevolkt door echte mensen. Tania en Khalid wonen in Detroit, Michigan, waar ik hen een paar jaar terug voor het eerst ontmoette en vriendschap met hen sloot.

Tegelijkertijd is de hoofdpersoon uit Als Casablanca, Laura, een fictief personage. Net als Charles Perry, de ex-Black Panther met wie ze toevallig in gesprek raakt in een café op de avond van de aanslagen op het World Trade Center op 11 september 2001, met wie ze mee naar huis gaat en wiens advies ‘Ga naar Detroit, daar heb ik familie wonen en dan ben je hier tenminste weg...’ ze zonder er ook maar een seconde over na te denken opvolgt.

‘Misschien kwam 11 september me gewoon goed uit, denkt Laura. Het was bijna alsof met de vernietiging van het wtc, mijn verleden ook in één klap was uitgewist en ik transformeerde tot een nieuwe, bijna fictionele versie van mezelf.’

Deze constatering is de motor van het boek. Laura trekt in bij Perry's neef Khalid El-Hakeem (hij is alleen neef van Perry in de roman), een zwarte jonge aardrijkskundeleraar die zich tot de islam heeft bekeerd, en diens Brits-Nigeriaanse vriendin Tania McGee en haar dochtertje Monique. Ze sluit vriendschap met Leni Sinclair, een oude Duitse fotografe die lang geleden de ddr ontvluchtte op zoek naar jazz, vrijheid en liefde (ook Leni bestaat echt).

In Als Casablanca zijn alle personages, echt of niet, tamelijk ontheemd in het rauwe en postindustriële niemandsland dat Detroit tegenwoordig is, na het vertrek van de auto-industrie en het beroemde Motown-platenlabel. Ze vertellen elkaar verhalen. En in die verhalen en in de banden die daaruit voortvloeien, proberen ze zichzelf opnieuw uit te vinden.

‘Ik denk dat iedereen een verhaal nodig heeft, een geschiedenis, een achtergrond, maar dat hoeft niet per se je eigen hoogstpersoonlijke geschiedenis te zijn,’ zegt Charles Perry tegen Laura, wanneer ze tegen het einde van de roman samen onderduiken in een afgelegen huis op een heuvel ergens in de Catskill Mountains.

[p. 72]

Echt en onecht, of, chic gezegd, werkelijkheid en fictie, zijn dus nauw verweven in Als Casablanca.

Zelf was ik op 11 september 2001 toevallig ook in New York om onderzoek te doen voor mijn voorlaatste roman De laatste dichters, gebaseerd op de levens van de legendarische zwarte dichtersgroep The Last Poets. En ook ik nam een paar dagen later, op aanraden van Umar Bin Hassan, een van de Last Poets die me belde vanuit Detroit, de bus naar Motor City. Zo was ik tenminste weg uit de ellende en rotzooi op Manhattan en bovendien kon Umar me meenemen naar zijn familie in Flint, op een uur rijden van Detroit, zodat ik verder kon met het onderzoek.

Het was een wonderlijke periode die emoties in me losmaakte die ik nooit eerder had ervaren. Ik voelde me vreemd en ontheemd en afgesneden van mijn geliefden in Nederland, met wie ik de eerste dagen amper telefonisch contact had omdat telefoonlijnen verbroken of overbezet waren. Ik moest me zien te redden en nam me dat ook bewust voor. Ik herinner me dat moment nog, ik liep op straat, tussen al die andere ontredderde mensen en dacht letterlijk: niet zeuren, tanden op elkaar en gewoon doorgaan, werken. Alsof er een soort oerkracht in me vrijkwam die me af en toe in een bijna euforische stemming bracht: ik liet me niet kisten en redde me toch maar mooi in dit verschrikkelijke en onvoorspelbare avontuur. Op een of andere manier leek alles mogelijk. Terwijl alles tegelijkertijd ook onzeker aanvoelde. Ik weet nog dat ik in de nachtbus zat en dacht: wat als ik nu een heel nieuw leven zou beginnen? Wat dan...?

Natuurlijk wist ik niet direct na 9/11 dat ik deze ervaring ooit zou gebruiken in een roman, ik moest tenslotte eerst nog De laatste dichters schrijven. Maar toen dat boek af was en ik in alle rust ging nadenken over een nieuw project, drong de ‘9/11-ervaring’ zich al snel aan me op. Alsof ik er domweg niet onderuit kon. Met name de gedachte: wat als ik nu een nieuw leven begin? wilde ik onderzoeken. Hoe ver kun je gaan in het loslaten van je achtergrond en je geliefden? Kun je helemaal opnieuw beginnen in een ander land en een andere (zwarte) cultuur? En: kom je eigenlijk niet dichter tot andere mensen en jezelf wanneer je je helemaal overgeeft aan een nieuwe realiteit? Of is dat een naïeve illusie?

In werkelijkheid vloog ik gewoon na drie weken terug naar Nederland, was ik opgelucht dat ik terug was bij mijn man en kinderen en bleef ik niet, zoals Laura, in Detroit om me met huid en haar in een nieuw bestaan en zelfs een nieuwe liefde te storten.

Alleen daarom al moest Als Casablanca een roman worden. Het gedachte-experiment ‘wat als...’ vond ik interessanter dan het beschrijven van mijn echte ervaringen, hoe fascinerend en spannend die ook waren geweest. In een roman kon ik zonder censuur mijn verbeelding uitleven. Wat dat betreft heb je als schrijver een

[p. 73]

leven erbij. Fictief misschien, maar niet minder krachtig. Want zodra een scène op papier staat en goed gelukt is, is die in mijn beleving echt gebeurd.

Maar waarom dan niet iedereen fictief gemaakt in de roman?

Misschien moet ik eerst vertellen over De laatste dichters, een boek dat (bijna) helemaal over echte mensen gaat, namelijk de leden van de militante zwarte dichtersgroep The Last Poets, maar dat nadrukkelijk toch een roman is. Ook daarover raakten journalisten en recensenten, net als nu met Als Casablanca, soms in verwarring, want waarom noem je het een roman als het toch allemaal echt gebeurd is? Je hebt toch al die mensen geïnterviewd en bent met ze opgetrokken?

Ja, dat is ook zo, maar De laatste dichters is een roman omdat ik romanpersonages van ze heb gemaakt: ik ben in hun huid gekropen en schrijf vanuit hen, of het nu in de ik- of in de hij-vorm is. Ik schrijf de dichters gevoelens en gedachten toe waarvan ik niet met zekerheid weet of ze die ook werkelijk hebben gevoeld en gedacht. Ik ga uit van de verhalen die ze me hebben verteld en schrijf ze op alsof ik er zelf bij was. Ik identificeer me met Umar Bin Hassan en zijn collega-dichters, met hun (ex-)vrouwen, moeder en dochters en zonen. Mijn empathie is grenzeloos. Ik schrijf over drugsmisbruik, geweld, seks, poëzie, muziek, moord, liefde en politiek met dezelfde hartstocht die The Last Poets zelf in hun werk stopten. Van binnenuit en niet als toeschouwer uit een andere wereld. Zo kan ik - althans in mijn verbeelding - zwart zijn, man zijn, Amerikaans zijn, gewelddadig of juist heel liefdevol en kwetsbaar zijn en high worden van crack, alles kan in feite, de verbeelding is het mooiste wat ons als mens is gegeven. En, omdat het toch ook allemaal echt is gebeurd in De laatste dichters, wissel ik de als fictie geschreven verhalen af met echte monologen en bestaande gedichten van The Last Poets. Zo krijgt het boek de impact die het moet hebben. In feite verenig ik in De laatste dichters het beste uit twee werelden. Met de ‘methodes’ van de fictie, beschrijf ik de werkelijkheid, of ‘lieg’ ik de werkelijkheid, die naar mijn mening juist daardoor echter dan echt wordt. De journalistieke (dus echte) monologen zorgen ervoor dat de lezer af en toe met beide benen op de grond wordt gezet en zich realiseert: dit is allemaal echt gebeurd. De citaten uit de gedichten van The Last Poets geven extra diepte aan de verhalen terwijl de gedichten juist door de verhalen aan betekenis winnen.

Ter illustratie het begin van De laatste dichters, over Umar Bin Hassan.

Hij herinnerde zich de precieze datum: 11 november 1979. Het was een donderdagnamiddag. Hij was in Ameja's flat, een chic appartement op de achtste verdieping op Columbus Avenue. Hij keek naar buiten. Het regende zacht. (...) Zelfs nu, ruim twintig jaar later, herinnerde hij zich ieder

[p. 74]

detail van het treurige uitzicht. Alsof alles stilstond. (...) De stad als een perfecte weerspiegeling van zijn gemoedstoestand. Hij voelde zich kalm. Zijn hoofd was helder. Hij hoorde het trage zoemen van de verwarmingsketel. Het was alsof hij zijn hele leven naar dit moment toe had gewerkt. Alles wat hij tot nu toe had beleefd, al het geweld, de commotie, de liefdes, de seks, de teleurstelling, het succes, vloeide uit hem weg en liet hem leeg achter. Zo voelde hij zich: alsof hij klaar was te vallen, zo diep als maar kon.

En een fragment uit een echte monoloog van Umars dochter Khadija Hassan-Da Silva.

Ik heb mijn vader twee keer zien optreden. (...) hij is een briljante dichter, zijn muziek is geweldig, mensen luisteren naar hem. Maar voor mij blijven het twee aparte mensen: ik kijk naar zo'n optreden, wauw, hij is intelligent, een denker en tegelijkertijd is hij die andere persoon die een groot vraagteken is voor mij. Onwillekeurig denk ik: wat voor vader ben je?
Ik moet hem voor mijn gevoel wel opsplitsen, anders begrijp ik er voor mijn gevoel helemaal niets meer van.

Achteraf kan ik de gekozen vorm voor De laatste dichters goed analyseren. Maar eigenlijk is die vorm intuïtief tot stand gekomen. Ik luisterde goed naar mijn materiaal en koos de vorm die er het beste bij paste. In het geval van De laatste dichters een soort jazzroman, omdat jazz een van hun belangrijkste inspiratiebronnen was en hun levens het beste in die vorm verteld konden worden. Dat wil zeggen: met veel wisselende stemmen en stemmingen. Improviserend. Meanderend. Muzikaal en brutaal.

En ook het gebruik van de literaire-fictietechnieken om de werkelijkheid te lijf te gaan, was nauwelijks een keuze. Het klinkt misschien arrogant, maar ik wist gewoon dat dit de beste vorm was.

Voor Als Casablanca geldt een beetje hetzelfde. Ik wilde de 9/11-ervaring gebruiken als motor voor een verhaal. Maar ik wilde niet uitsluitend het verhaal van een fictief ik-personage vertellen. Ik wilde vanuit verschillende perspectieven weten wat het betekent om van de ene wereld in de andere terecht te komen en opnieuw te (moeten) beginnen. Ik wilde over rassenverhoudingen schrijven en over culturele identiteit en de verwarring daarover. Bovendien wilde ik dat Laura zich overgaf aan een nieuwe wereld en nieuwe mensen. Dat die mensen echt zouden moe-

[p. 75]

ten zijn, stond vast, want waarom zou ik ze verzinnen als ik ze gewoon kende? Khalid had ik via Umar Bin Hassan ontmoet. Tania een paar jaar later via Khalid. Hun levens en geschiedenissen fascineerden me en sloten aan bij de thema's die ik wilde exploreren: Khalids geworstel met zijn zwarte identiteit. Afkomstig uit een gegoede zwarte familie, opgroeiend in het verarmde zwarte Detroit, in ‘da hood’, met een vader die zo graag wilde assimileren in de witte wereld dat hij zichzelf compleet verloor. En Tania, die een Engelse koude moeder had en van haar vijfde tot haar zestiende een gelukkige jeugd had in Nigeria, samen met haar vader. Totdat hij haar wilde uithuwelijken en ze terugvluchtte naar Engeland, waar haar moeder niet bepaald gelukkig was met haar terugkomst. Tania leek nog altijd op zoek naar een plek om te blijven. Ze was rusteloos en mysterieus. Alleen Leni heb ik welbewust voor de roman opgezocht; ik was op zoek naar een blanke vrouw uit Europa die in Detroit opnieuw was begonnen. Leni's verhaal sloot goed aan bij mijn fascinaties: haar liefde voor zwarte muziek en muzikanten, haar achtergrond in Oost-Duitsland, haar ervaringen als kind in de Tweede Wereldoorlog (de vader van Laura in Als Casablanca is geobsedeerd door de oorlog), haar platonische liefdes die haar genoeg romantiek en verbeeldingskracht gaven om de rauwe werkelijkheid van alledag aan te kunnen.

Ik zou de verhalen van Khalid, Tania en Leni nooit hebben kunnen verzinnen. Het zou hoogmoed zijn om dat te denken. De werkelijkheid is zo fascinerend dat ik het zonde vind die niet te gebruiken in een roman. Bovendien geven ‘echte’ verhalen een roman urgentie. Ik ervaar dat althans tijdens het schrijven. Ik ben op mijn hoede, in de goede zin van het woord. Ik wil mijn personages recht doen, dat wil zeggen, ik wil ze zo echt mogelijk op papier krijgen en daarvoor moet ik in hun huid kruipen, terwijl ik me tegelijkertijd de vrijheid van de romanschrijver permitteer, wat betekent dat ik ze een binnenwereld meegeef die ik in principe niet kan kennen, en dat ik ze soms dingen laat zeggen die ze helemaal niet gezegd hebben. Of ruzie laat maken, terwijl ze dat in werkelijkheid nooit hebben gedaan. Het vergt wel een grote mate van vertrouwen in je integriteit als auteur, en dat is misschien wel het moeilijkste geweest aan het schrijven van deze roman. Want wie bepaalt of je integer met je personages omgaat? De echte personages, ben ik geneigd te zeggen, alleen zijn zij tijdens het schrijven getransformeerd tot romanfiguren (daarover ben ik altijd heel eerlijk geweest tegenover de mensen die in mijn boek voorkomen. Ik heb zelfs gevraagd of ik hun namen niet moest veranderen maar geen van hen wilde dat. Khalid zei: ‘Zelfs als ik een bad guy ben in je boek, wil ik erin staan.’). Ik ben ten slotte opgehouden de integriteitsvraag te stellen en domweg gaan vertrouwen op mijn eigen intuïtie. Dat vertrouwen is uiteindelijk waar ik het als auteur mee moet doen.

[p. 76]

In feite wilde ik met Als Casablanca betekenis geven aan alle verwarrende ervaringen en ontmoetingen die ik sinds 11 september 2001 had meegemaakt. Ik denk dat ik dat alleen maar kon doen door de scheidslijn tussen fictie en werkelijkheid helemaal op te heffen en de realiteit met de volledige kracht van mijn verbeelding tegemoet te treden.

‘Ik hou van je, Charles.’
‘Je weet niet wat je zegt. Je kent me niet.’
‘O nee?’
‘Dit is niet de echte wereld, begrijp je me? Het is natuurlijk wel de echte wereld, maar... Het is niet de bedoeling dat we hier zijn, samen.’
‘Wie bepaalt dat?’
‘Uiteindelijk wijzelf. Jij, ik. Maar we kunnen er weinig aan veranderen, ben ik bang.’

(Citaat uit Als Casablanca)