De Revisor. Jaargang 35

[p. 59]

Arjen Fortuin
Goed geschreven non-fictie

Ineens was hij er. De gereedschapskist van de romanschrijver. Wie het ding ooit voor het eerst benoemd heeft - ik heb geen idee. Maar sindsdien is de uitdrukking amper weg te denken in de pogingen om de ‘literaire non-fictie’ te duiden. Want precies ‘het lenen van de gereedschapskist van de romanschrijver’ zou bepalen wat dit nieuwe genre onderscheidt van ‘gewone’ non-fictie. In Trouw stond vorig jaar handzaam uitgelegd hoe die kist zoal wordt gebruikt: ‘Ze stoeien met perspectief en beeldspraak, flashbacks en flashforwards, cliffhangers en motieven, ze proberen hun waar gebeurde verhaal spannend te maken als een roman, of poëtisch als een gedicht.’

Dat zijn inderdaad goede tips om een verhaal mooi te vertellen. Maar met wat literatuur is, hebben ze niet zo veel uit te staan. Want het kan nooit de gereedschapskist zijn die iets tot literatuur maakt. Die maakt het verschil niet. Van binnenhuisarchitectuur heb ik weinig verstand, maar ik maak me sterk dat de inhoud van de gereedschapskist van Gerrit Rietveld niet veel verschilde van die van meubelmaker Spijkersma in Utrecht. Misschien hadden ze wel precies dezelfde waterpas, gekocht in hetzelfde kleine winkeltje achter de Biltstraat, waar de geur van metaal je als een huiskat begroette. De achtergevel verzakte, zodat de vloer ieder jaar wat schever kwam te liggen. De zoon van de eigenaar is later aannemer geworden. Hij zou de opdracht voor het Rietveld-Schröderhuis nog binnenslepen.

Je moet wel een buitengewoon koele verhouding tot literatuur hebben om het onderscheid tussen wel of niet literair te zien als een kwestie van gereedschap of van techniek. Sterker: als ik een roman lees waarin een schrijver zijn hamer laat slingeren, sla ik het boek dicht. Ik wéét wel dat literatuur voor een deel vakwerk is, maar ik zou het liever vergeten. Het is in elk geval de hoofdzaak niet.

Het verwijzen naar de edele herkomst van het gebruikte gereedschap en de graagte waarmee het etiket ‘literaire non-fictie’ wordt gebruikt zegt wel iets over wat deze boeken wíllen zijn. Ze willen literatuur zijn, of iets preciezer: deze schrijvers (in overgrote meerderheid journalisten van huis uit) willen duidelijk maken dat wat zij te bieden hebben met hun boeken, iets ánders is dan wat ‘gewone’ non-fictie te bieden heeft. Die drijft vooral op de overdracht van kennis, op begrip en

[p. 60]

ratio. Ze worden beoordeeld op de kwaliteit van het onderzoek dat de auteur heeft gedaan, het nieuws dat erin staat, de kracht van de analyse en andere op de ratio steunende criteria zoals helderheid en volledigheid. Móói hoeft het niet te zijn. Je wilt er iets van leren, iets belangwekkends. Het zijn boeken die aan de man worden gebracht aan de hand van het onderwerp. De auteur is van secundair belang.

Met de ‘literaire non-fictie’ is dat laatste inmiddels niet meer het geval: de sterren uit het genre zijn het eerste selling point van hun boeken. Het Boekenweekgeschenk 2007 was ‘een Geert Mak’, die toevallig bleek te gaan over een brug in Istanbul. ‘Het onderwerp doet er niet meer toe,’ zei uitgever Emile Brugman twee jaar geleden in nrc Handelsblad. ‘Men koopt de nieuwe Frank Westerman.’

Westerman, Mak, Judith Koelemeijer en de anderen zijn stuk voor stuk ‘meeslepende’ vertellers. Ik zet dat woord niet tussen aanhalingstekens om het te ironiseren, maar omdat het een essentieel onderdeel is van wat een boek als De eeuw van mijn vader méér te bieden heeft dan andere geschiedenisboeken. Neem het begin van het boek: ‘Geuren. Teer en touw, dat moeten bijna zeker de eerste geuren zijn geweest die mijn vader rook. Vers, nieuw touw, zeildoek en teer. Dan was er de geur van zout en golven, van de grootzeilen, schoenerzeilen, fokken, bramzeilen, razeilen en stormfokken die in de werkplaats te drogen hingen.’ Zelfs wie met het pistool op de borst niet in staat is een bramzeil van een razeil te onderscheiden, gaat onmiddellijk met Mak méé. Hij speelt zijn lezers meteen op hun zintuigen, op hoe het gevoeld moet hebben om erbij te zijn.

Om dat gevoel gaat het hier, want de werking van de vroeg-twintigste-eeuwse scheepsbouw is uitstekend te begrijpen zonder de geuren en de geluiden. Voor de ervaring van de lezers maakt het echter een verschil van dag en nacht. Mak legt de nadruk niet op de feiten en de dwarsverbanden, maar op de ervaring. Hoe zou het voelen als ik er zelf bij was? Dat minder zakelijke vormen van non-fictie zo succesvol zijn is trouwens geen literair fenomeen. De met een veel uitgebreidere ‘gereedschapskist’ gezegende film- en televisiemakers spelen aanhoudend op gevoel, op ervaring en identificatie - vaak gesteund door muziek, beeldeffecten en animaties. Dat geldt bijna evenzeer voor ‘artistieke’ documentaires als voor items in nieuwsrubrieken.

Doordat Geert Mak zijn lezers niet zozeer (of niet alleen) informeert, maar ze ook meeneemt naar dat verleden, heeft hij iets te bieden dat voorbehouden leek aan fictie: een nieuwe wereld. Die vormt de kern van wat de literaire non-fictie met literatuur gemeen heeft. Niet de techniek of al dan niet verzonnen elementen, maar hoe de boeken worden gelezen. Niet om nieuwe feiten te ontdekken of om informatie te krijgen, maar om iets te ervaren. Waarbij het ongetwijfeld een attractie is dat je van een boek als In Europa ook nog iets opsteekt.

[p. 61]

Maar iets dat (deels) functioneert als literatuur, ís nog geen literatuur. Nu is het zo dat de vraag hoe de ‘literaire non-fictie’ te categoriseren is, de afgelopen jaren voor nogal wat hoofdbrekens heeft gezorgd. Zeker onder de recensenten die de boeken moesten beoordelen. Illustratief zijn wat dat aangaat de besprekingen van drie boeken van Annejet van der Zijl: Jagtlust (1999) over het buitenhuis in Blaricum waar een grote groep schrijvers in de jaren vijftig de bloemetjes buiten zette; Anna (2002), haar biografie van Annie M.G. Schmidt en Sonny Boy (2004), haar boek over de Surinamer Waldemar Nots in het interbellum.

De bespreking die nrc Handelsblad op 31 december aan Jagtlust wijdde, lijkt op twee gedachten te hinken. Enerzijds wordt erin op opgewekte toon verhaald van alle feesten, partijen en dergelijke in het legendarische landhuis waar Fritzi ten Harmsen van der Beek tijdelijk onderdak bood aan Remco Campert, Simon Vinkenoog, Gerard Reve, Bert Schierbeek en tientallen anderen. Van der Zijl is er duidelijk in geslaagd de sfeer van haar onderwerp over te brengen. Dat is echter niet alles. ‘Door het uitgebreide relaas van dat verval en door de royale voorgeschiedenis van de familie Ten Harmsen van der Beek is Van der Zijl erin geslaagd om de mythe van Jagtlust in een kader te plaatsen. Helaas is dat iets heel anders dan de mythe werkelijk onderzoeken.’ Waar het in het boek aan ontbreekt, dat is analyse en dat zijn feiten: ‘Van ontzettend veel mensen weten we dat ze op Jagtlust zijn geweest (...) maar hoe vaak ze kwamen en hoe lang ze bleven?’

De recensie besluit: ‘Jagtlust is zo niet veel meer dan een weliswaar zeer vlotte hervertelling geworden van anekdotes die we al kenden, aangevuld met het verhaal van een neergang die we hadden kunnen bedenken.’ Oorspronkelijk stond daar nog iets achter: ‘Voor een boek is dat te weinig.’ Op aandringen van een eindredacteur werd dat slotzinnetje geschrapt. Hij vond het te streng. Ik weet dat omdat ik het stuk zelf heb geschreven - sterker: het was mijn eerste boekrecensie in de krant. Het zinnetje verraadt behalve een zekere onwennigheid met het genre van de recensie, ook een groot ongemak waar het gaat om wat voor boek er nu eigenlijk ter tafel lag en met welke maatstaven het beoordeeld diende te worden. Ik koos voor de maatstaven die je aanlegt voor non-fictie, dat het ‘weliswaar zeer vlot’ verteld was, kon het oordeel over het boek niet redden. Het was in de eerste versie van de bespreking niet eens genoeg ter rechtvaardiging van het bestáán van het boek. De vraag is hoeveel van de maatstaven die ik in die recensie aanlegde, overeenstemden met de eisen die Van der Zijl bij het schrijven van haar boek zelf voor ogen had.

Vijf jaar later koos Pieter Steinz juist voor heel andere maatstaven in zijn bespreking van Van der Zijls Sonny Boy. Hij waardeerde het verhaal en het onderzoek van Van der Zijl: ‘Van der Zijl wisselt de grote drama's - crisis, oorlog, verraad - behen-

[p. 62]

dig af met vreugde en ellende op kleinere schaal (...) Als geschiedenis is Sonny Boy - ondanks de soms vérgaande romantisering - geslaagd.’ Maar: ‘Toch bekroop mij op verschillende momenten het gevoel dat ik over hetzelfde onderwerp liever een roman gelezen had (...) Als Van der Zijl in het slothoofdstuk een mooie impressie geeft van de laatste ongedocumenteerde momenten van Waldemar, besef je dat ze zichzelf misschien té veel geweld heeft gedaan door niet te kiezen voor een historische roman.’

Het is het spiegelbeeld van de kritiek op Jagtlust. Nu beoordeelt een recensent het historische deel van het werk als goed, maar schiet het boek literair tekort met uiteindelijk als makke dat het geen roman is. Dat hoeft geen onterechte conclusie te zijn, maar het illustreert de kritische verwarring over het genre.

Tussen die twee boeken in verscheen Anna. Het leven van Annie M.G. Schmidt, dat in nrc Handelsblad door Henk van Gelder werd gekarakteriseerd als een ‘prachtige biografie’. De quote haalde het omslag van de zevende druk, net als de kwalificatie ‘meeslepend’ (driemaal) en ‘leest als een roman’ (tweemaal) uit andere bladen. De kritiek kwam nu uit andere hoek. In het vakblad Biografie Bulletin schreef Koen Hilberdink (zelf biograaf van Paul Rodenko en - inmiddels - ook van Hans Lodeizen) dat hij Anna tekort vond schieten in de context die het gaf aan het leven van Annie M.G. Schmidt. Dat geldt voor zowel de personen in de omgeving van de schrijfster als voor de inbedding van haar leven in haar tijd. ‘Ik vind haar sociaal-culturele exercities rommelig en achterhaald,’ schrijft Hilberdink. Ook heeft Van der Zijl te weinig oog voor de literaire wereld van de jaren vijftig en zestig. Alleen het leven van Schmidt zelf - waarover het boek veel nieuwe feiten bevat - lijkt ertoe te doen. Voor Hilberdink is dat te mager.

Hilberdink verbond de door hem geconstateerde feilen met het hoge tempo waarin Van der Zijl had gewerkt én met haar expliciete afwijzing van het idee een wetenschappelijke biografie te willen schrijven. Die had Van der Zijl in het voorwoord van haar boek en in een interview met de Volkskrant toegelicht als zijnde een keuze voor de Angelsaksische, verhalende traditie. Promoveren op haar boek zou, zo vreesde zij, hinken op twee gedachten als gevolg hebben. Uiteindelijk zou het - ‘voor wie je uiteindelijk schrijft’ - tekortdoen.

De controverse (Van der Zijl schreef nog een reactie in Biografie Bulletin) maakt duidelijk hoe moeilijk ook de biografiewereld het heeft met de op vertellen, ervaring, mee-leven gerichte aanpak van Van der Zijl. Dat zal samenhangen met de banden tussen die wereld en de academie, maar vanuit de boeken gedacht is het opmerkelijk. Want van alle historische genres biedt een goed geschreven levensverhaal de kans om de kleine, persoonlijke geschiedenis met de grote te verbinden. En het biedt lezers een uitgelezen kans zich met een deel van de geschiedenis

[p. 63]

te identificeren. Er staat immers één persoon in het centrum van de belangstelling, van het begin tot het einde van het boek. In die zin komen goede biografieën dicht bij wat ‘literaire non-fictie’ het liefst zou zijn: helemaal waar gebeurd en bovendien een nieuwe wereld voor de lezer openend. Zulke boeken kunnen trouwens heel goed proefschriften zijn: Van der Zijl haalt zelf de biografieën van Herman Heijermans (door Hans Goedkoop) en Henriette Roland Holst (door Elsbeth Etty) aan.

Om nog even terug te komen op de gereedschapskist van de romanschrijver: verzinnen is natuurlijk het belangrijkste werktuig. Veel van wat er wordt geschreven over de literaire non-fictie concentreert zich op de vraag hoeveel fictie er in die non-fictie zit. Zo verantwoordde Frank Westerman zich vorige zomer in nrc Handelsblad aangaande het precieze moment waarop een bepaalde auto op een bepaalde bergweg reed. Hij meende daar een zekere vrijheid in te hebben. Ik ben op dat punt wat ouderwetser. Niemand hoeft van mij een boek non-fictie te noemen, maar als dat wel gebeurt, dan wil ik erop kunnen vertrouwen dat alle feiten kloppen en dat duidelijk wordt waar de interpretatie of verdichting begint.

Wat dat betreft kent Geluk, de Heijermans-biografie van Hans Goedkoop, een mooie kunstgreep. Wanneer de biograaf stuit op een slecht gedocumenteerde verhouding in het leven van Heijermans, maar wel vermoedt dat de schrijver die episode uit zijn leven in een roman heeft verwerkt, vertelt hij uitgebreid het boek na. Nergens presenteert hij de feiten uit de roman als feiten uit het leven van Heijermans, maar via een omweg brengt hij ze toch bij de lezer binnen en spelen ze een rol in het verhaal.

Frank Westerman ziet zichzelf vooral als regisseur, verklaart hij in interviews. Daarbij lijkt hij zich soms wat meer vrijheden te veroorloven dan sommige van zijn collega's. Maar Ararat, het boek waarin de genoemde passage staat, is ook een boek dat zich langzaam lijkt te verwijderen van de goed geschreven, journalistieke geschiedschrijving waar ook Westerman bekend mee werd. Het boek heeft veel meer weg van autobiografisch proza, een oud en gerespecteerd literair genre waarbij stilzwijgend wordt geaccepteerd dat de memoireschrijver zijn herinneringen niet altijd objectiveert.

Als je het verzinnen uit de gereedschapskist van de romanschrijver haalt, is er ook wel een eenvoudiger omschrijving te vinden. Dan wordt de literaire non-fictie eenvoudigweg ‘goed geschreven non-fictie’. Een genre waar geen mens bezwaar tegen kan maken, maar dat ook niet noodzakelijk dichter bij de literatuur staat dan de studieuzere varianten ervan. Dat geldt misschien wel voor de weg die Westerman is ingeslagen. Waarschijnlijk is het geen toeval dat zijn persoonlijke aanpak Westerman al een Gouden Uil en een nominatie voor de ako Literatuurprijs ople-

[p. 64]

verde. Door zijn onderwerpen nadrukkelijk met zichzelf te verbinden, verleent hij ze voor de lezer een grotere urgentie, het gevoel van noodzakelijkheid dat alle literatuur met zich meedraagt. Want er is één ding dat nooit in je op zou komen bij een echt literair werk: het bestaansrecht ervan betwijfelen.