De Revisor. Jaargang 35

[p. 37]

Allard Schröder
‘Dat vind ik nu eenmaal’

In de achttiende eeuw schreef de Italiaanse abbate Tiraboschi een Storia della Letteratura Italiana in vijftien dikke delen. Wie erin leest merkt algauw dat de auteur niet alleen de schone letteren tot de literatuur rekent; alles wat gepubliceerd was en daarbij zo'n beetje de klassieke of traditionele normen heeft aangehouden, hoort er ook bij. Daarin volgt hij een opvatting uit de klassieke oudheid, die de moderne afbakeningen van literatuur niet kende en tussen fictie en non-fictie geen principiële genregrenzen zag. Wetenschap en filosofie werden destijds ook in dichtvorm gepubliceerd, hymnen konden in proza worden geschreven - al was dat proza dan wel weer onderworpen aan regels die wij nu poëtisch zouden noemen. Een dichterlijk vormgegeven werk over maten en gewichten, astronomie, botanie, jacht, medicijnen of een geografisch reisverslag in hexameters, dichterlijk vormgegeven filosofische inzichten, zoals die van Lucretius of Parmenides, of de berijmde geschiedenissen van Van Maerlant of een episch gedicht over de syfilis van de zestiende-eeuwse Italiaanse dichter Fracastore, het was lange tijd allemaal mogelijk. Het leerdicht, zoals het bij ons is komen te heten, was een vaste waarde in de West-Europese letteren en heeft tot in de negentiende eeuw nog beoefenaars gehad - als we bijvoorbeeld Nietzsche vanwege zijn Also sprach Zarathustra ook daartoe mogen rekenen. Aan één ding moesten al die verdichte non-fictieonderwerpen wel voldoen, de poëtische techniek moest min of meer in orde zijn, met andere woorden: het moest een gedicht zijn, wat - toegegeven - destijds niet elke dichter van wetenschapspoëzie is gelukt.

Tegenwoordig leiden proza en poëzie in de letteren een gescheiden bestaan, waarbij het proza weer verdeeld is in wetenschappelijk, journalistiek-documentair proza en essays enerzijds en literair verhalend proza anderzijds.

Dat ziet er overzichtelijk en duidelijk uit, maar dat is het toch niet. Het probleem zit hem in de woorden ‘wetenschappelijk’ en ‘literair’, en dan vooral in het laatste. De wetenschap heeft zijn zaak wel betrekkelijk zuiver weten te houden, omdat er - uitzonderingen daargelaten - vrij duidelijke criteria zijn waaraan een wetenschappelijke publicatie moet voldoen wil het dat predikaat waardig zijn.

De literatuur heeft nooit zulke strikte criteria gekend en zich traditioneel van

[p. 38]

maatstaven van nogal uiteenlopende aard bediend, die nergens voor de eeuwigheid vastlagen en steeds mettertijd zijn veranderd, hetzij onder invloed van het literaire debat, hetzij door de waan van de dag te volgen. Wie zich afvraagt - zoals we hier zullen doen - of non-fictief proza literair kan zijn staat dus met lege handen, omdat hij geen middelen heeft om dat vast te stellen. Om te beginnen zou hij moeten weten wat eigenlijk met ‘literair’ wordt bedoeld.

Ooit werd dat predikaat verleend door de literaire consensus, een koor van gezaghebbende stemmen die hun sporen in de letteren onder meer hadden verdiend door essays en beschouwingen te schrijven en zo geleidelijk aan in de geletterde wereld boven waren komen drijven. In wezen geschiedde de verheffing in de literaire adelstand van een auteur door middel van handopsteken in dat koor, waarbij wel vermeld moet worden dat de stemmen van de erkende coryfeeën hierbij het luidst klonken. De vraag of zo'n oordeel ook altijd in het licht van de geschiedenis heeft standgehouden, laten we hier nu maar buiten beschouwing.

Degenen die deze consensus hebben vastgesteld, behoorden samen met de academische wereld, voor zover die zich met hedendaagse literatuur heeft beziggehouden, ook tot de elite die in dag-, weekbladen en literaire tijdschriften de literaire maatstaven hebben geformuleerd en verdedigd. Uiteraard is men het vaak grondig met elkaar oneens geweest, maar over de grenzen van de literatuur kon men het in tijden van wapenstilstand globaal wel eens worden - vandaar dat men van een consensus kan spreken. Dat wil overigens niet zeggen dat het nageslacht zich daar naderhand ook in heeft kunnen vinden.

U heeft natuuurlijk gemerkt dat bovenstaande alinea vrijwel geheel in de voltooid verleden tijd staat. Dat komt omdat de consensus inmiddels ook verleden tijd is en de literaire elite die hem ooit verdedigde niet meer bestaat. De meningsvorming over literatuur is nu verbrokkeld, zo niet verdampt, literaire debatten worden eigenlijk alleen nog maar in literaire tijdschriften gevoerd, daarbuiten gebeurt er weinig van betekenis. Natuurlijk, af en toe wordt er in een of andere krantenbijlage geprutteld waarom schrijvers niet zus of zo doen en waarom literatuur niet over dit en dat gaat en waar het maatschappelijk engagement toch blijft (altijd een klassieker wanneer de journalistiek de letteren weer eens onder handen neemt). Het zijn helaas slechts preken; het is niet de bedoeling dat daarop in de kranten of tijdschriften ook nog eens een weerwoord volgt. Gebeurt dat toch, dan kan men dat lezen op de ingezonden brievenpagina, waar een stukje van vierhonderd woorden al van bijbelse lengte is.

Wat is de oorzaak van deze malaise? Ieder zal de zijne wel hebben. Beroerd onderwijs, zelfingenomen media, ongeletterdheid, laagdrempelige cultuurbijlagen, commercie, intellectuele malaise, enfin, alle plagen op dit ondermaanse zul-

[p. 39]

len er wel voor in aanmerking komen; terecht of onterecht, de keuze laat ik maar over aan u, lezer.

In de anarchie die in plaats is gekomen van de consensus kunnen gemakkelijk stemmen luider worden die literaire erkenning opeisen voor van alles en nog wat: kinderboeken, reportages, documentaires, biografieën. De elite, die voor de literaire grensbewaking zorgde, is er niet meer om het kaf van het koren te scheiden. Des te beter, zal men zeggen. In een tijd dat alles er voor iedereen is, dus ook literaire roem, is een elite van literatuurpausen een ongewenst anachronisme. Deze gedachte is op maar weinig weerstand gestuit, ook in de media die er eigenlijk toe zouden moeten doen. Om toch wat orde in de chaos te scheppen klampt men zich daar graag vast aan ‘grote namen’, die samen een canon zouden moeten vormen, waaraan het zoekende publiek richtlijnen voor het grote, het schone en het ware zou kunnen ontlenen. Maar toen de nog levenden onder de gecanoniseerde ‘grote namen’ onlangs niet eens op het eerste nominatielijstje van een belangrijke literaire prijs voorkwamen, was men met stomheid geslagen: hoe was dat nou mogelijk? Waren de ‘grote namen’ dan toch niet zo groot als men had aangenomen?

Intussen is er een nieuw type boekbespreker verschenen die het voorbeeld voor zijn stukken niet meer bij de traditionele literaire kritiek zoekt, maar bij de column. Door de steeds krapper wordende ruimte voor literatuur in de kranten draaien deze stukken, als in een column, eigenlijk alleen maar om de prettig vormgegeven mening van de bespreker, niet om zijn analyse, argumentering, oeuvrekennis of inzicht in de techniek van het schrijven of om zijn kijk op de thematiek van het werk of de invloeden op de schrijver of diens literaire verwantschappen. Dit heeft plaatsgemaakt voor een korte, schoolse opsomming van eerdere titels, een simpele navertelling van de handeling, gevolgd door de kroon op het stuk: de mening. Of die hoogst persoonlijke mening voor de lezer interessant is, vraagt men zich gewoonlijk niet af. In elk geval blijkt de opdrachtgever, meestal een bijlageredacteur, dat ook niet te doen. Zo is het mogelijk geworden dat potsierlijke miskleunen, zoals de bespreking van Kees 't Harts De krokodil van Manhattan in de Volkskrant en van Ilja Leonard Pfeijffers Het ware leven in nrc Handelsblad, toch in de krant zijn gekomen, omdat daar de persoonlijke mening van de bespreker nu eenmaal als onaantastbaar geldt. Over literatuur - en andere kunst - kun je in die kringen alleen een subjectief oordeel hebben.

Dit verschijnsel komt natuurlijk niet uit de lucht vallen. Al veel langer hoor je de roep van het publiek dat veel wat het ‘gewoon’ mooi vindt een hogere status moet hebben dan het nu heeft. Waarom is André Hazes minder dan het Concertgebouworkest? En Kluun minder dan Mulisch?

De redenering gaat ongeveer als volgt:

[p. 40]

A: een literair boek is mooi.

B: ik vind dit boek mooi

Gevolgtrekking: dit boek is literair.

Elke poging om deze zienswijze te ontkrachten strandt op het vermaledijde ‘ik vind dit nu eenmaal’, waarvan elke relativering als een persoonlijk affront wordt beschouwd, of anders als een uiting van elitaire arrogantie. Wanneer men mooie uren met een boek heeft doorgebracht, moet dat boek wel erg goed zijn geweest, dus literaire waarde hebben gehad. Basta.

In dit waardenvacuüm kan gemakkelijk van alles voor literatuur worden versleten en dat gebeurt dan ook. De vraag of en zo ja waarom non-fictie literatuur is, kan daarom eigenlijk alleen nog maar op de manier van de hedendaagse boekbespreking worden beantwoord: ‘Ik vind dat nu eenmaal.’

Dat doe ik dan ook maar: ik vind dat ook, zij het onder voorwaarden.

Omdat ‘literair’ net als ‘wetenschappelijk’ een status verleent aan een publicatie heeft het een aanzuigende werking. Biografen, thrillerauteurs, historici, reisschrijvers, auteurs van vies romancées, journalisten en wie al niet eisen sinds enige tijd, al dan niet opgehitst door jury's en boekbesprekers, voor hun producten het predikaat ‘literair’ op, dat behalve aanzien ook financiële voordelen te bieden heeft. Het bestuur van de ako Literatuurprijs denkt dat romans en non-fictie vergelijkbare genres zijn - wat toch echt niet zo is - en heeft zijn prijs dan ook dienovereenkomstig ingericht. Een precaire keuze, omdat bij de beoordeling van alle non-fictie steeds de eerste vraag moet zijn: is het waar of ten minste aannemelijk wat er staat, deugen de bronnen en de argumentatie? Dus niet: is het mooi opgeschreven? En al helemaal niet: leest het als een roman? Dat is in dit geval van secundair belang.

Toen Frits van Oostrom de ako Literatuurprijs kreeg, heeft de jury daarvoor niet eerst de peer-reviews en de wetenschappelijke kritieken afgewacht en die daarom niet mee in haar overwegingen betrokken. Beter dan de vakwereld wist men kennelijk al dat het wel goed zat. Het zij zo. Maar wat te doen met non-fictie die in onze ogen niet waar kan zijn, maar toch goed is geschreven? Voor de nationaalsocialisten was Rembrandt het voorbeeld van de schilderende edelgermaan. Wat als iemand die gedachte literair gezien fraai en bevlogen verdedigt, wordt het resultaat dan als literatuur beschouwd? Waarschijnlijk niet, omdat deze opvatting ons onwelgevallig is en we dus eerst naar de argumentatie kijken, die natuurlijk niet deugt en die we dan ook opgelucht terzijde kunnen schuiven. Maar doen wij dat ook bij betogen die onze opvattingen wél weergeven?

Uit het interbellum is maar bar weinig fascistische literatuur - zowel fictie als non-fictie - in druk overgebleven, hoewel het zeer onwaarschijnlijk is dat alle schrijvende aanhangers en sympathisanten van het fascisme en nationaalsocialis-

[p. 41]

me talentloze sukkels waren. Wij willen hun boeken echter niet meer lezen omdat wij het oneens zijn met de ideeën die daarin gepresenteerd worden. Literatuur of geen literatuur, wat erin staat mag niet te veel schuren met onze opvattingen; of die waar zijn of met argumenten worden gerechtvaardigd lijkt daarbij een ondergeschikte rol te spelen.

Auteurs van non-fictie die ons, lezers, niet te veel tegen de haren in strijken hebben waarschijnlijk meer kans op roem, eer en prijzen dan auteurs die dat wel doen.

De autobiografie is een vorm van non-fictie waarin de leugen gewoon geoorloofd is. Ten eerste omdat men soms wel kan zien dat er waarschijnlijk iets niet klopt, maar de waarheid niet kan achterhalen. Ten tweede omdat wij vinden dat een leugenachtige auteur ons met zijn gelieg belangwekkende informatie over zichzelf geeft - vooropgesteld dat we weten dat hij liegt. Meestal is dat niet zo en worden we waarschijnlijk met een kluitje in het riet gestuurd. Wat geeft het, het was mooi wat we gelezen hebben. Maar was het ook waar? Als we het geloven wel, als we het niet geloven niet, dat is meestal de praktijk.

Met sommige hybride soorten fictie kun je iets dergelijks ook hebben. Een vie romancée die van Mozart een crypto-homoseksueel maakt of van Picasso een fijnschilder komt op ons ongeloofwaardig over, omdat we menen te weten dat ze dat niet zijn geweest. Het is niet waar. Hoe goed zo'n biografische roman ook geschreven is, je kunt hem niet meer onbevangen lezen. Ik heb iets dergelijks ondervonden toen ik de roman Penelope van Margaret Atwood voor een recensie moest lezen. Achterin had ik al gezien dat ze haar hoofdpersonage gebaseerd had op de opvattingen van Robert Graves, die, zoals men ongetwijfeld weet, door de geleerde wereld al lang geleden naar het rijk der fabelen zijn verwezen. Hoewel de roman geen enkele pretentie had om waar te zijn (wat ook moeilijk gaat, omdat we Penelope alleen maar als personage uit Homerus' poëzie kennen) zat ik toch ongemakkelijk op mijn stoel te draaien en af en toe hardop ‘flauwekul’ te zeggen. Had de schrijfster een positie ingenomen die meer overeengekomen was met de mijne, dan had ik waarschijnlijk instemmend zitten knikken. Fictie speelt immers altijd met de gedachte dat het weliswaar niet is gebeurd wat er geschreven staat, maar dat het onder bepaalde condities wel heel goed had kunnen gebeuren. Voor mij was dat in het geval van Atwoods roman niet zo.

Enfin, als non-fictie uiteindelijk de toets der kritiek heeft doorstaan kan ze natuurlijk heel goed literatuur zijn. Daarvoor gelden nog wel een paar voorwaarden, die niet voor iedere lezer dezelfde zullen zijn.

Ik zal u de mijne geven.

[p. 42]

Non-fictie is literatuur, maar alleen dan wanneer ze door wijze van denken, formuleren en het kiezen van beelden de lezer in staat stelt met nieuwe ogen naar de wereld te kijken - wat trouwens een opgave van alle literatuur is; alleen dan als de vorm daarvoor aanleiding geeft, zoals in het eerder genoemde Also sprach Zarathustra van Nietzsche; alleen dan als het betoog niet slechts op de helderheid van de rede, maar ook op de kracht én de overtuigingskracht van de taal berust - in dat geval is ook het bizarre taalmonster Sein und Zeit van Heidegger literatuur; alleen dan wanneer het individuele universeel wordt, wanneer het gedocumenteerde of beschrevene dankzij de taal uitstijgt boven de traditionele vormen die de argeloze lezer vertrouwd zijn. Primo Levi schrijft dus wel literatuur, maar de meeste andere verslagen van kampellende, hoe schrijnend ook, verdienen dat predikaat niet. De brave documentalist Geert Mak schrijft dus geen literatuur, daarvoor zijn zijn literaire vermogens te gering, de historicus Johan Huizinga doet dat wel, al zal men misschien nu wel vinden dat zijn literaire middelen soms wat al te nadrukkelijk de toon zetten.

Taal, vorm, beeldend vermogen, betoogkracht, inzicht, daarom gaat het bij non-fictie. En om niets anders.

Dat vind ik nu eenmaal.

[p. 43]