De Revisor. Jaargang 35

[p. 33]

Sjoerd de Jong
Een illusieloze blik

De beste schrijvers van fictie kunnen een wereld openen die ‘echter’ lijkt dan de echte wereld, in haar verbeelding meer samenhang vertoont, compleet nieuw is en toch vertrouwd. Bij de beste auteurs van non-fictie gaat het nu juist van begin tot eind om de huidige wereld (de ‘reëel bestaande wereld’, zouden socialisten misschien zeggen), verbeelde samenhang of niet. De beste auteurs van literaire non-fictie doen iets van beide: in hun werk is de wereld ook ‘echter’ dan de bekende, maar gebaseerd op feiten, en niet op de verbeelding.

Dat klinkt als eten van twee walletjes (en in slechte literaire non-fictie is het dat ook), maar het vergt veel van de balanceerkunst van een schrijver. Wie literaire non-fictie schrijft, maakt een rechtstreeksere, ‘letterlijkere’ aanspraak op waarheid dan een romancier - en is daar dus ook op aan te spreken - maar benut tegelijkertijd dezelfde technieken als auteurs van ‘zuivere’ literatuur. Geslaagde literaire non-fictie is daarmee concreter dan filosofie, diepgravender dan journalistiek en betrouwbaarder dan fictie. Mislukte literaire non-fictie is te herkennen aan de uit luiheid of incompetentie afgesneden bochten tussen al die disciplines: ‘ideetjes’ zonder argumenten, feiten zonder context, en literaire techniek zonder overtuigingskracht.

Zonder twijfel een van de beste auteurs van literaire non-fictie is V.S. Naipaul, jarenlang vereerd en verguisd reisschrijver, romancier, commentator op wereldzaken, Nobelprijswinnaar en hoofdpersoon van de opzienbarende biografie The World Is What It Is van Patrick French. Naipauls reisbeschrijvingen, van het vroege The Middle Passage (1962) tot het rijpe India: A Million Mutinies Now (1990), combineren op een briljante manier de koele blik van de waarnemer met het samenhangende wereldbeeld van de geëngageerde literator. Empirisme dat de feiten centraal wil blijven stellen, en dat haaks staat op ideologie of illusies, gaat bij hem samen met een onmiskenbare, zeer persoonlijke eenheid van stijl en visie. Wie zijn oudere reisboeken herleest - ook A Million Mutinies Now is al bijna twintig jaar oud - voelt nog steeds onverminderd de enorme aantrekkingskracht van Naipauls scherpe blik op de wereld: de reiziger neemt waar en velt hooguit tussen de regels door, als bijgedachte, een oordeel.

[p. 34]

Tegelijk legt zijn werk, juist omdat het zo geslaagd is, de grenzen bloot van literaire non-fictie, zowel aan de empirische als aan de visionaire kant. Critici van Naipaul, zoals de anti-oriëntalist Edward Saïd (een naam die door Naipaul laatdunkend werd uitgesproken als het Engelse ‘said’), hebben hem altijd beticht van een neokoloniale visie op de niet-westerse wereld. Achter zijn vermeende empirisme en belangeloze observaties - die hem in staat stelden de tekortkomingen van de nieuwe nationale staten in Afrika en Azië beter onder ogen te zien dan de door links wensdenken verblinde westerse elite - zou een ideologie schuilgaan waarin alles wat niet-westers is wel móét falen, omdat het niet-westers is. Naipaul zou dan een soort ontnuchterde erfgenaam van de imperialist Rudyard Kipling zijn, als Trinidadiaan afkomstig van de onbeduidende periferie van het Britse wereldrijk.

Die kritiek is moeiteloos te adstrueren met voorbeelden. Uit An Area of Darkness (1964) en India: A Wounded Civilisation (1977) rijst inderdaad het beeld op van een beschaving die verpletterd ligt op het eigen verleden en lijdt onder een ernstige vorm van realiteitsverlies. A Million Mutinies Now geeft een hoopvoller beeld van het land, maar dan vooral omdat de nationale impotentie stuit op lokale, traditioneel georiënteerde protesten, die het centrum aantasten. De islamitische (bekeerde) wereld in Among the Believers (1981) en Beyond Belief (1998) blijkt een levensbeschouwelijk kaartenhuis, met landen die ‘een trein naar het verleden willen nemen’, zoals hij meewarig zei toen ik hem over dat laatste boek mocht interviewen. De neerslag van Naipauls Afrikaanse ervaringen is weliswaar vooral te vinden in zijn romans (In A Free State, 1971, A Bend in the River, 1979), maar reportages als ‘The Crocodiles of Yamoussoukro’ (opgenomen in The Overcrowded Barracoon, 1972, en The Writer and the World, 2002) schetsen een even intens deprimerend beeld van een continent dat wegzinkt in historische vergetelheid en onmacht, met een bevolking die geen mentale ankers heeft in de moderne wereld. Nog marginaler zijn ten slotte de ‘kunstmatige landjes’ in het Caribisch gebied waar hij zelf opgroeide: nutteloze stippen op de wereldkaart.

Daartegenover staat de moderne wereld, oftewel ‘onze universele beschaving’, zoals Naipaul die noemde in een gelijknamige toespraak voor het conservatieve Manhattan Institute (de tekst daarvan is ook te vinden in The Writer and the World). Hij waakt ervoor die exclusief ‘westers’ te noemen, maar de dichotomie is duidelijk: de beschaving van Amerika en Europa is de motor van de moderne wereld, ‘de rest’ sukkelt daarachteraan, vaak gefrustreerd, soms woedend, maar altijd volstrekt afhankelijk. Islamitische revolutionairen in Iran vervloeken de moderne wereld hartgrondig - maar dan wel versterkt per microfoon. ‘We haten jullie, omdat we een green card willen’, is volgens Naipaul de in wezen schizofrene houding van de derde wereld tegenover het ontwortelende en jaloersmakende moderne Westen.

[p. 35]

Voor bewonderaars van Naipaul als de rechtse cultuurcriticus Myron Magnet (een van de ideologen achter het ‘barmhartige conservatisme’ van George Bush junior, en Naipauls gastheer op het Manhattan Institute) was dat nu juist de kracht van diens werk: de bevestiging van de superioriteit van de moderne wereld, en de meewarige blik op de voormalige ‘derde wereld’, die niet op eigen benen kon staan. In zijn wrangste werk, de (op feiten gebaseerde) roman Guerrillas (1975), over een half-waanzinige rebellie op een Caribisch eiland, betreden naïeve westerlingen een universum dat kolkt van woede, haat en misogynie. En zoals Saïd Naipaul om die visie kastijdde, zo werd hij erom door Magnet en anderen vereerd - zeker nadat de islamitische terreuraanslagen van 11 september 2001 hem gelijk leken te geven. Ze haatten ons inderdaad, en ze waren erop uit ons te vermoorden.

Toch mist zowel deze gepolitiseerde kritiek als de ideologische lof aan het adres van Naipaul de kern van zijn literaire empirisme, die zowel de kracht als de zwakte ervan is. De paradox is namelijk dat deze broodnuchtere empirist met zijn visioen van een impotente postkoloniale wereld dicht in de buurt komt van wat wel een leveling gaze is genoemd: een nivellerende blik die juist geen onderscheid meer ziet maar overal hetzelfde aantreft. Het is een vorm van filosofische staar die meestal een hoogst abstracte denker als Heidegger wordt verweten. Voor deze Duitse wijsgeer, die heel de Europese metafysica overzag, waren het kapitalistische Amerika en het Sovjet-imperium beide vormen van dezelfde ‘razernij van de massamens’, uitingen van Zijnsvergetelheid die ‘metafysisch gesproken’ op hetzelfde neerkwamen. Dat gold volgens hem ook voor de gemechaniseerde landbouw en de ‘productie van lijken’ in de concentratiekampen van de nazi's - dezelfde metafysische symmetrie.

Heidegger is terecht veel bekritiseerd om die nivellerende blik, die elk empirisch onderscheid ondergeschikt maakt aan een abstract idee. Maar bij de empirist Naipaul, die zo wars is van filosofische dromerij of wereldvreemde idealen, is de niet-westerse wereld die hij beschrijft, ondanks alle verschillen in couleur locale, soms ook gehuld in dezelfde mist van impotentie, gefnuikte verwachtingen en realiteitsverlies. Dat maakt de beklemmende kracht van dat werk uit, maar het is er ook de beperking van: het wordt onbegrijpelijk hoe deze mislukte landen en landjes zich ooit nog aan hun troosteloze toestand zouden kunnen ontworstelen.

Toch is dat wat ze nu doen, met meer of minder succes. Je hoeft niet het blinde optimisme te delen van de globaliserings-propagandist Thomas Friedman, die in het veelbesproken The World is Flat (2005) de nieuwe economische dynamiek haar zegenende werk ziet doen in alle uithoeken van de wereld, om te erkennen dat het nu beter gaat met grote delen van de niet-westerse wereld dan zestig jaar geleden. India is een herrezen natie, met een internationale dienstensector die op volle toe-

[p. 36]

ren begint te draaien en een steeds hoger opgeleide bevolking (Friedman bezoekt Bangalore, waar Amerikanen bij callcenters die worden bemand door afgestudeerde IT'ers hun belastingformulieren laten invullen), de spectaculaire opkomst van China is inmiddels een casestudy geworden voor journalisten en economen, en zelfs in Afrika zijn tekenen van voorzichtige groei en modernisering te bespeuren, ondanks de sensationele uitbarstingen van geweld waarmee dat regelmatig gepaard gaat.

Het zijn ontwikkelingen die bij Naipaul niet alleen niet te vinden zijn, omdat zijn reisboeken zich nu eenmaal in eerdere tijden afspelen, maar die ook niet te verklaren zijn, binnen zijn blikveld. In zijn latere werk over India, A Million Mutinies Now, blijkt iets van vernieuwing en sociale dynamiek, en dat is opvallend genoeg ook precies het moment waarop de verteller zich terugtrekt en het woord laat aan zijn gesprekspartners, een procédé dat Naipaul ook in latere reportages over de islamitische wereld heeft gevolgd. De pessimistische commentaarstem wijkt, voor de vele opgewonden, klaaglijke of enthousiaste stemmen van de mensen die hij ontmoet. Maar Naipaul vindt zelf geen nieuwe stem. Het antwoord dat hij in zijn latere non-fictiewerk geeft op gebeurtenissen of scènes die hem verrassen, is dat van een hyper-empirisme: het laat de feiten, zoals hij ze aantreft, nu écht voor zichzelf spreken. Het maakt zijn latere werk onbevooroordeeld, eerlijker misschien, maar ook langdradiger.

De ‘leveling gaze’ uit Naipauls eerdere reisboeken blijft des te meer fascineren - ze dwingt de lezer zijn eigen illusies onder ogen te zien, zet de zaken op scherp, en prikkelt nog altijd tot, rake of hopeloze, tegenspraak. Zijn schijnbaar belangeloze empirisme, gekleurd door een sterk persoonlijke visie op de werkelijkheid, is de kracht van superieure literaire non-fictie, én de zwakte ervan. Het vangt de tijd, en wordt erdoor ingehaald.