De Revisor. Jaargang 35

[p. 27]

Bert Wagendorp
Een goed verhaal

In mijn tuin staat een boom.

Als ik over die boom een verhaal schrijf, is het dan fictie of non-fictie? De vraag is al bijna een onmogelijke geworden. Wanneer ik schrijf: ‘Ik klom in de boom in mijn tuin’, terwijl ik dat niet heb gedaan, is mogelijk sprake van fictie (of van gelogen non-fictie). Wanneer ik inderdaad in de boom ben geklommen, noemen we het non-fictie, al is ook fictie niet uitgesloten; daarin mag ik immers best gebruikmaken van ervaringen die zich in de werkelijkheid hebben voorgedaan.

‘Er bestaat niet zoiets als fictie of non-fictie’, zei de Amerikaanse schrijver E.L. Doctorow enkele decennia geleden al. ‘Er is alleen het verhaal.’

Voor wie het onderscheid niet wil loslaten, er staat nog één piketpaal tussen fictie en non-fictie: de non-fictieschrijver acht zich bij het vertellen van zijn verhaal gebonden aan de werkelijkheid - zíjn werkelijkheid, maar niettemin een objectief controleerbare werkelijkheid. Of het fictieverhaal zich ook in de werkelijkheid heeft voorgedaan doet er niet toe, het verhaal ís de werkelijkheid.

Maar goed, so what?

In mijn verhaal ‘De dubbele schaar’ uit de gelijknamige bundel staat geen gelogen woord. Toch geldt het als fictie, wat ik overigens prima vind. Faction zou ook mogen, evenals creatieve non-fictie. Het doet er niet meer toe, zo lang iedereen maar ziet dat het een verhaal is. (Voor de rest wordt er in het boek flink gelogen, vanuit non-fictieoogpunt beschouwd dan).

De jonge journalist David Halberstam schreef in 1961 op zevenentwintigjarige leeftijd The Noblest Roman, een novelle die zich afspeelde in het zuiden van de Verenigde Staten. ‘The prose is lean, the action athletic,’ schreef de recensent van de New York Times, waar Halberstam juist in dienst was getreden. Maar grote literatuur was het niet, vond hij. ‘Alleen in vergelijking met de voorpagina's van de kranten. Het is, net als het leven om ons heen, thematisch steriel.’

Kennelijk had Halberstam aan die woorden genoeg om het roer om te gooien, en van verdere fictie af te zien. Hij zou voortaan de werkelijkheid zelf als thema nemen, in al zijn dramatische vormen, als om te bewijzen dat van thematische steriliteit van het alledaagse leven geen sprake is: het ligt er maar aan hoe je naar het

[p. 28]

leven kijkt, welke verbanden je legt en hoe je je hoofdpersonen kiest: dezelfde vragen die ook de fictieschrijver zich stelt.

Halberstam besloot non-fictie te gaan schrijven met de verhalende kracht van fictie, iets dat ook beter paste bij zijn beroep, journalist. Daarmee leverde hij een bijdrage aan de vorming van het genre dat zou worden omschreven als ‘literaire non-fictie’, ‘literaire journalistiek’, ‘New Journalism’ of, de meest recente, ‘creatieve non-fictie’. Zoals de non-fictieschrijver in de traditie van het New Journalism leentjebuur speelde bij de fictieschrijver, zo deed de laatste dat in zijn faction bij de non-fictiecollega.

De romancier Truman Capote schreef met In Cold Blood (1966) een volledig op de werkelijkheid gebaseerde roman die feitelijk het onderscheid tussen fictie en non-fictie al overbodig maakte. Hij was daarmee zijn tijd ver vooruit, al zou je ook kunnen stellen dat Tolstoj in Oorlog en vrede (1869) ook al sterk op de werkelijkheid gebaseerde literatuur bedreef. Wij vinden geen nieuwe dingen uit, wij overschrijden voetje voor voetje nieuwe grenzen.

In 1963 zag Halberstam in Saigon hoe de boeddhistische monnik Thich Quang Duc zichzelf op straat in brand stak, een dramatisch voorval uit het alledaagse leven dat fotografisch werd vastgelegd door Malcolm Browne, die er de World Press Photo mee won, en in woorden door David Halberstam, die er op zijn dertigste de Pulitzer Prize mee binnenhaalde en zijn naam vestigde.

De journalist als schrijver die de werkelijkheid van thema's voorziet en er zo dramatische structuur in aanbrengt, dat deed Halberstam. De hoogtijdagen van het New Journalism van Gay Talese, Truman Capote, Norman Mailer en Tom Wolfe moesten nog komen, maar in feite was Halberstam het genre in Vietnam al aan het ontdekken, voor zover zijn bazen bij de Times dat toestonden.

‘A writer should be like a playwright - putting people on stage, putting ideas on stage, making the reader become the audience,’ zei David Halberstam op 21 april 2007, tijdens een lezing voor journalisten en studenten journalistiek op de universiteit van Berkeley, twee dagen voor een auto-ongeluk in San Francisco een eind maakte aan zijn leven. Dat was precies wat hij had gedaan, gedurende ruim vier decennia, twintig boeken en talloze verhalen: mensen en ideeën op het toneel brengen en lezers veranderen in publiek.

Wie had er fictie nodig, als de werkelijkheid elke verbeelding tartte? Halberstam in elk geval niet. Zijn beroemdste boek is The Best and the Brightest uit 1972, waarin Halberstam onderzoekt hoe het kon gebeuren dat Amerika in Vietnam in een uitzichtloze oorlog verzeild raakte, onder aanvoering van het beste en intelligentste dat het land aan uit het bedrijfsleven en van de universiteiten gerekruteerd bestuurlijk talent had te bieden - de kring van ministers en adviseurs rond de presidenten John F. Kennedy en Lyndon B. Johnson.

[p. 29]

Halberstam had voor het boek vier jaar uitgetrokken: tweeënhalf jaar voor het onderzoek, anderhalf voor het schrijven. Hij kreeg er een voorschot van 41 000 dollar voor. Hij begon met een simpele vraag die aan elk verhaal - fictief of non-fictief - ten grondslag ligt: waarom? Waarom gebeuren dingen? Waarom gebeuren ze niet? Welke krachten zijn er aan het werk?

Hij interviewde vijfhonderd betrokkenen, las alles wat er over de oorlog te lezen viel en schreef een klassiek boek, dat handelt over de onstuitbare gang richting oorlog, over wat we tegenwoordig ‘kokervisie’ zouden noemen, over de gecompliceerde verhoudingen tussen personen en belangen, de dwingende hand van de geschiedenis en ook over machismo: volgens Halberstam wilde Johnson ook gewoon laten zien dat hij een stoere kerel was en geen zacht ei.

Maar het boek ging daarmee natuurlijk ook over onheilsexpedities en hopeloze oorlogen door alle eeuwen heen. Wat zich in de VS had afgespeeld, was niet uniek in de geschiedenis. De historica Barbara Tuchman had al eens een heel boek gewijd aan de rampzalige beslissingen van slimme leiders: A Distant Mirror. Halberstam legde op zijn beurt een systeem bloot, het dwingende pad van het noodlot, waarop al zoveel machthebbers ten onder waren gegaan en nog zóúden gaan. The Best and the Brightest kijkt al vooruit naar de VS in Irak - niet voor niets is de belangstelling ervoor de afgelopen jaren weer sterk toegenomen. Het boek verbaasde zijn schepper doordat het een bestseller werd en 36 weken op de bestsellerslijst van de New York Times stond.

Hoe werkte de non-fictieschrijver? Halberstam op Berkeley: ‘And if I had a lot of good material, then I thought the writing would be good. If you've good stories, good anecdotes, great insights en good thoughts, then your writing will seem good.’ Eigenlijk net zoals de fictieschrijver dus, alleen de bronnen van het materiaal verschillen. En zelfs dat niet eens altijd.

Op zijn best, en dat is bij Halberstam het geval, evenaart non-fictie de fictie in essentiële zaken als spanning, dramatisch verloop, intrigerende personages en thematiek. Maar het voegt daar iets wezenlijks aan toe: de gedachte dat wat we lezen waar is gebeurd, of althans de waarheid zo dicht mogelijk nadert.

The Best and the Brightest werd beïnvloed door New Journalism. Halberstam had afscheid genomen van de dagbladjournalistiek, omdat de pure feiten hem te kaal werden en hij naar een meer verhalende vorm zocht, waarvoor in de kranten van de jaren zestig nog geen plaats was. Halberstam verkaste naar de ruimte van Harper's Bazaar en begon, met Talese en Wolfe als belangrijkste voorbeelden, aan een ambitieus project dat een leven lang zou duren: onthullende journalistiek bedrijven met de wapens van de schrijver en de geest van de historicus.

In The Best and The Brightest kijken we ín het hoofd van Lyndon B. Johnson, we

[p. 30]

lezen wat hij denkt, wat zijn overwegingen zijn. En we geloven het, omdat Halberstam nergens de indruk wekt dat zijn fantasie op hol is geslagen en de fictieschrijver het roer heeft overgenomen. Het is de onderzoeksjournalist die tot ons spreekt, in welgekozen woorden en beelden, in verhaalvorm. Het is de schrijver die de personages op het toneel zet en de ideeën ernaast, en wij, de lezers, worden het ademloze publiek. Halberstam op Berkeley: ‘First you have to get it right. You have to make it accurate. Then you have to learn how to dramatize it, to bring it alive, to find the people and the events that make it real.’

De werkelijkheid die ‘echt’ moet worden: hier spreekt de gemankeerde fictieschrijver tot de non-fictieauteur. De laatste mag misschien denken dat de weergave van de werkelijkheid volstaat om de werkelijkheid tot leven te brengen, maar dat is een al te gemakkelijke gedachte. Halberstam: ‘So you're not just a reporter, and you're not just a historian - not in the world we live in with all the competing forms of information. You are a playwright too. You've got to bring in the drama. Impress upon people why they need to know it.’

In al zijn interviews heeft Halberstam het over hetzelfde: een goed verhaal, ‘make up a good story’ en over ‘insight’. Hij spreekt zelden over grote onthullingen of daverende primeurs, Halberstam is nooit een jager als Seymour Hersh geweest - overigens wel een van zijn vrienden, net als Bob Woodward, die na zijn overlijden de promotietoer van zijn juist voltooide boek The Coldest Winter voor hem waarnamen.

Inzicht in de processen van oorzaak en gevolg was voor Halberstam belangrijker dan nieuws. Als het antwoord op de vraag ‘waarom?’ nieuws opleverde was dat meegenomen, maar het was nooit de eerste doelstelling. Doel was het ontrafelen van de werkelijkheid, het zichtbaar maken van wat in kranten en op tv onzichtbaar en ongezegd bleef, in een spannend verhaal.

Halberstam wist dat hij geen groot stilist als Talese of Wolfe was, het verhaal moest het hem doen. Halberstam was de harde werker, die zijn feiten bij elkaar sprokkelde, zijn anekdotes verzamelde, betrokkenen sprak en het verhaal componeerde dat ons inzicht moest verschaffen in de werkelijkheid achter de krantenkoppen.

Tot zijn meest geslaagde pogingen om het ideaal van het perfecte non-fictieverhaal te verwezenlijken, behoort voor mij Playing for Keeps, Michael Jordan & The World He Made, uit 1999. Hierin beschrijft Halberstam de opkomst, het uitzonderlijke talent en de fenomenale roem van basketballer Michael Jordan, van de Chicago Bulls. Halberstam volgde dat team gedurende het seizoen 1997-1998, waarin de Bulls hun zesde nba-kampioenschap veroverden.

Sportboeken waren volgens Halberstams weduwe Jean ‘zijn entertainment, zijn

[p. 31]

manier om te pauzeren’. Dat kan zijn, maar uit niets blijkt dat Halberstams inzet minder was dan in het geval van de ‘serieuze’ boeken. Integendeel, zijn sportboeken behoren tot de hoogtepunten in zijn oeuvre. Sport was voor Halberstam een manier om de binnenkant van Amerika en de veranderingen die het land doormaakte te tonen (October 1964, over de World Series van 1964, tussen de jonge, zwarte St. Louis Cardinals en de blanke, oude New York Yankees) of het Amerika van zijn jeugd naar boven te halen (Summer of '49, over de Boston Red Sox en de legendarische Joe DiMaggio).

Ook Playing for Keeps gaat niet alleen over de grootste en beroemdste sportheld die de wereld tot dusver zag. Het is een boek over het Amerika van de jaren negentig van de vorige eeuw, over sport, televisie en genadeloze commercie. Het laat zien hoe één man, de man die volgens de schrijver Scott Turow basketbal speelde ‘better than anyone else in the world does anything else’, het symbool werd van succes, zwarte emancipatie en rijkdom. En ook hoe wij nog altijd doen wat we altijd al hebben gedaan, ook in de tijden van hyperventilerende commercie en media: onze dromen projecteren op één goddelijk individu.

Het verhaal van Playing for Keeps voert langzaam maar zeker naar een climax, alsof de non-fictie zich opeens lijkt te houden aan de wetten van de fictie. De werkelijkheid lijkt met de fantasie aan de haal te gaan. Op 6,6 seconden van het einde van de laatste wedstrijd in de finaleserie om het kampioenschap gaat de hoofdpersoon omhoog voor zijn jumpshot, de Bulls staan één punt achter. Jordan scoort, natuurlijk scoort hij. Hij moest wel, Halberstam had de score nodig voor zijn verhaal. De werkelijkheid leek zich, ten behoeve van het mooie verhaal van de non-fictieschrijver, even tot de fictie te bekeren.

Dat einde kende de lezer natuurlijk al, maar de betekenis ervan dringt pas aan het slot van de ruim vierhonderd pagina's die Playing for Keeps telt goed tot je door. De laatste bal is door Halberstam helemaal opgepompt met feiten, achtergronden en de uitkomsten van minstens 170 interviews. En met een grote passie voor het basketbal en verhalen vertellen.

Dat ligt allemaal besloten in het laatste, beslissende schot van Michael Jordan, en daarmee wordt het schot de voltooiing van een meesterwerk. Of eigenlijk van twee meesterwerken: dat van Michael Jordan, en dat van David Halberstam.

In zijn in memoriam in The New Yorker noemde George Packer Halberstam een ‘fearless truthteller’. Daar begon het inderdaad mee, in zijn jonge jaren in Vietnam, toen president Kennedy de hoofdredacteur van de New York Times dringend verzocht de lastpak terug te halen vanwege diens het landsbelang en het moreel ondermijnende reportages.

Maar Halberstam voerde zijn vorm van New Journalism ver voorbij dat van de

[p. 32]

truthtelling. Zijn boeken beginnen bij de waarheid, of in elk geval bij Halberstams waarheid, en voeren vandaar naar de werkelijkheden die daarachter liggen. Dat kan een fictieschrijver ook, maar nooit met de kracht van de begenadigde non-fictieschrijver, die kan zeggen: ‘Jullie waren er zelf bij, het heeft zich onder jullie ogen voltrokken, je hebt het alleen niet gezien. Ik wel.’

En rukt in de werkelijkheid de fictie niet dermate krachtig op, onder invloed van de manipulerende politici en de hallucinaties van de commercie, dat we de non-fictie nodig hebben om de zaak nog enigszins onder controle te houden en te voorkomen dat we krankzinnig worden?

De wereld heeft behoefte aan verhalen die de werkelijkheid om ons heen beschrijven: zij voorzien de chaos van het leven van thema's en structuur. De werkelijkheid is zo complex geworden en komt op zoveel manieren tot ons dat de toekomst aan de verhalende uitleggers en inzichtverschaffers is. Vroeger was dat het exclusieve terrein van de romancier, maar die moet een beetje opschuiven voor zijn non-fictiebroeder. Diens verhalen vinden we geloofwaardiger, en geloofwaardigheid begint een schaars en begeerd goed te worden.

In mijn tuin staat een boom en ik ben er gisteren in geklommen, om een paar takken af te zagen.