De Revisor. Jaargang 35

[p. 76]

Mertens
Literaire sensaties 1

Soms beklijft van een boek niet veel meer dan een herinnering aan een woord, een beeld, een scène in je geheugen. Het ligt daar opgeslagen in een stille nis om op een moment om een of andere reden plotseling actief te worden. Een herinnering lijkt op een oeroud reptiel, dat jarenlang roerloos op een tak ligt te wachten om dan plotseling los te schieten van die tak en zich huiverend naar het water te bewegen met een sidderend lichaam. Dat woord, die zin, heeft zich in het geheugen genesteld omdat, toen ik het las, die zin naar mij geknipoogd heeft, omdat die zin, die scène, hoogstpersoonlijk voor mij bedoeld was. Het was een moment waarop ik een literaire sensatie onderging, het besef dat ik als lezer met het gelezene samenviel zoals de danser met de dans. Het zijn gelukkige en magische momenten en bij elk nieuw boek dat ik opensla verlang ik ernaar ze opnieuw te beleven. Het zijn de momenten waardoor ik een levenslange passie voor literatuur heb opgelopen. De komende columns wil ik mij die literaire situaties weer voor de geest halen om voor mezelf duidelijk te krijgen of er een patroon zit in die gouden momenten.

De hagedis schoot van haar beschermende tak, toen ik onlangs met mijn vrouw op een terras op het Rembrandtplein de passanten zat te monsteren. We vermeiden ons in een oud spelletje waarbij we de passanten cijfers gaven voor de mate waarin ze aantrekkelijk voor ons leken, de rollen waren daarbij traditioneel verdeeld. Ik nam de vrouwen voor mijn rekening, mijn vrouw de mannen. Ik had tot dan toe nog enkel onvoldoendes uitgedeeld, toen mijn blik werd gevangen door een strompelende man. Ik was nieuwsgierig hoe mijn vrouw op die verschijning zou reageren, aangezien ik me sinds mijn stroke op dezelfde manier voortbeweeg. ‘Die man heeft een horrelvoet,’ merkte mijn vrouw op. ‘Hij krijgt een zes want hij heeft een aardig gezicht.’ ‘Dat is toch iets van voor de oorlog, een horrelvoet. Tegenwoordig worden de mensen er toch aan geopereerd?’ verwonderde ik mezelf. ‘Misschien is het bij die operatie misgegaan.’ Ik moest om de droge constatering van mijn vrouw lachen en onmiddellijk schoot mij die vergeten episode uit Madame Bovary te binnen, die me tijdens het lezen direct was bevallen en die ik opgeslagen

[p. 77]

had op een niet-courante archiefplaats in mijn geheugen. Jaren heeft zij daar gelegen, bedolven onder het stof, maar nu opeens werd zij weer actief. Het is de passage waarin wordt verteld dat Charles Bovary zich op instigatie van apotheker Homais en Emma laat verleiden tot het uitvoeren van een experiment op de brave stalknecht Hippolyte. De stalknecht ging gebukt onder de last van een horrelvoet. Charles opereerde hem daaraan onder de belangstelling van het massaal toegestroomde dorpspubliek. Hij voerde deze operatie uit door, zo dachten ze, op uiterst kundige wijze zijn weerspannige pees door te snijden. De patiënt klaagde opmerkelijk genoeg niet over pijn, wat eens te meer voor het dorpspubliek een bewijs was van het succes van de moderne wetenschap, waarvan Bovary kennis bezat. Homais, die al de faam voorzag die hem als apotheker in de grote stad ten deel zou vallen, had in het plaatselijke sufferdje een ronkend verslag van de gebeurtenis beschreven. ‘De toestand van de patiënt laat vooralsnog niets te wensen over. Alles wijst erop dat hij een kort ziekbed zal hebben, en wie weet kunnen wij zelfs bij het eerstvolgende dorpsfeest al zien hoe onze brave Hippolyte zich schaart in de rij van vrolijke knapen. Om met hun bacchantische dansen door zijn vuur en zijn sprongen voor eenieder te getuigen van zijn algehele herstel! Hulde dan ook aan onze edelmoedige geleerden! Hulde aan deze onvermoeibare geesten, die hun nachtrust opofferen aan het welzijn dan wel het verlichten van de noden van hun medemens! Hulde, driewerf hulde! Mogen wij hier niet terecht uitroepen dat de blinden zullen zien, de doven horen, de kreupelen lopen? Wat eertijds het fanatisme alleen aan zijn uitverkorenen beloofde, verricht de wetenschap nu voor alle mensen! We zullen onze lezers op de hoogte houden van deze opmerkelijke genezing.’

De euforie hield niet lang aan, want na enkele dagen bleek het echec al. De stalknecht wrong zich in de ergste bochten. Met het toestel dat om zijn been zat bonkte hij tegen de muur alsof hij die wilde intrappen. De kist werd voorzichtig verwijderd en wat er onder te voorschijn kwam tartte elke verbeelding. Het was ronduit afschuwwekkend. De voet was zo vormloos dat de huid op uitbarsten stond, en overal zaten blauwe plekken, veroorzaakt door het strak aangespannen toestel. Ze gaven Hippolyte enige dagen rust en schroefden toen het toestel weer aan het been, daarbij geen acht slaand op de hevige protesten van de patiënt. Toen ten slotte drie dagen later Hippolyte het niet meer uithield, verwijderden ze nogmaals de beugel en stonden stomverbaasd van de gevolgen, het been was loodkleurig gezwollen en zat onder de blaasjes waar zwart vocht uit kroop. Ze hadden hem ten ruste gelegd midden in de gelagzaal van de plaatselijke taveerne, waar hij in dienst was als staljongen. Daar lag hij dagenlang te kermen tussen de lallende en boerende bezoekers. Emma bezocht hem dagelijks met haar kompressen, om het echec te

[p. 78]

verdoezelen, en de dorpspastoor, die met hem meeleed, zei hem dat hij toch blij moest zijn omdat het Gods wil was en hij deze kans moest aangrijpen om zich te verzoenen met de hemel. Hij moest niet langer kermen, liever het Onzevader opzeggen en zo zijn barmhartigheid afsmeken, zodat hij tenminste in staat van genade zou ontslapen. Het hielp niet. Wetenschap en geloof boden geen uitkomst, het bederf kroop onstuitbaar omhoog en men besloot ten einde raad de hulp van een naburige arts in te roepen. Charles had na enig tegenstribbelen toestemming gegeven, hij moest deze vernedering dan maar lijdzaam ondergaan. Dokter Carnivet uit Neufchâtel veroorloofde zich een schamper lachje bij de aanblik van het been dat tot de knie was afgestorven en hij amputeerde het been, uitvarend tegen de ezels die zoiets geflikt hadden. De beenamputatie werd een spectaculair evenement voor het gehele dorp. Er hing een lugubere sfeer als bij een terechtstelling. Buiten was het gekrijs te horen, dat door merg en been ging. Charles had met zijn handen aan de oren geprobeerd zich voor dit gekrijs doof te houden, beseffend dat zijn reputatie nu definitief geknakt was. In plaats van zijn voorziene roem in Parijs, was zijn praktijk in Lionville niets meer waard.

Ik heb deze passages in mijn geheugen gegrift, vermoed ik, omdat ik verzot was op het sardonische spel dat Flaubert met zijn personages speelde. Hij schreef hun zelfverwatenheid aan flarden. Hij liet meesterlijk de lyrische golven van hun fantasieën stukslaan op de prozaïsche oevers van hun povere bestaan. Vooral Emma moest het ontgelden met haar koortsachtige dromen over haar minnaars, die gevoed werden door de talloze romannetjes over de ridderlijke liefde die zij in bed met Charles las.

Haar overspeligheid was haar een ware obsessie geworden. Op mijn beurt had ik de merkwaardige gewoonte ontwikkeld mensen op straat en op terrasjes te beschouwen. Die daar op het terras koffie zat te drinken moest beslist madame de Merteuil zijn, de ongenaakbare vrouw uit Les liaisons dangereuses, en de man naast haar leek sprekend op kapitein Ahab uit Moby Dick, en de jongen die op de stoep hinkelde, was dat niet Kees, de held uit de boeken van Theo Thijssen? Zo dacht ik onwillekeurig bij het zien van de strompelende man aan de ongelukkige stalknecht uit de roman van Flaubert.

Ik besloot de episode van de operatie van de horrelvoet op te nemen in de hoogstpersoonlijke canon van mijn literaire sensaties.