De Revisor. Jaargang 34

[p. 61]

Toef Jaeger
Gelooft u in de voorzienigheid?
Twee fragmenten van Henk van Woerden

‘Gelooft u in de voorzienigheid?’ Deze vraag krijgt Henk van Woerden voorgeschoteld wanneer hij een brief ontvangt van een vroegere verloofde van zijn vader. De brief en het bezoek aan de vrouw zullen een belangrijk markeerpunt blijken te zijn in zijn leven en oeuvre. Hij schreef over deze ontmoeting het verhaal ‘De fuik’, opgenomen in Notities van een luchtfietser.

Het verhaal - of verslag - gaat over de briefschrijfster Loes Moesman (in werkelijkheid Lies de Lange) die hem schrijft om de lege plekken in zijn kennis met betrekking tot het verleden van zijn vader te kunnen opvullen. Zij was de eerste verloofde van zijn vader geweest, tot twee keer toe zelfs: eerst vlak voor de Tweede Wereldoorlog en nog eens kort in 1944. Van Woerden wist überhaupt niet van haar bestaan en daarmee van nog veel meer niet, zoals al snel uit haar verhaal blijkt wanneer hij bij haar langsgaat. Zij weet te vertellen dat de vader vlak voor de oorlog in dienst ging, maar al snel moest vertrekken omdat hij op zijn twintigste nog een bedplasser was. Opgevoed in een gezin van ‘gereformeerde bonders’ wilde de vader zich ergens bij aansluiten, maar daar slaagde hij aanvankelijk niet erg in.

Weerklank vond hij wel bij de nsb, waarvan hij aan het begin van de oorlog lid wordt. In Delft gaat hij Volk en Vaderland verkopen en in 1941 gaat hij zelfs mee naar het oostfront om foto's te maken van de oorlogshandelingen. Hij stort echter in, wordt ontslagen wegens ziekte en vertrekt terug naar Delft, naar zijn ouders. Op eigen verzoek wordt hij geroyeerd als nsb-lid, maar, zoals in het verhaal staat: ‘Het hele avontuur heeft een jaar geduurd, maar zou verreikende gevolgen hebben.’ Na de oorlog krijgt de vader zes maanden gevangenisstraf. Een smet op het blazoen waar hij niet meer vanaf zou komen. Wanneer hij in de jaren vijftig wil emigreren, kan hij nergens terecht. Geen land wil hem hebben - Canada, de Verenigde Staten en Australië wijzen hem af - en alleen Zuid-Afrika zou ‘lui met bewezen nazi-sympathieën met open armen blijven verwelkomen’. Het antwoord op de vraag waarom het gezin indertijd naar Zuid-Afrika emigreerde was opeens gegeven, en daarmee wordt ook duidelijk waardoor Henk van Woerden gevormd zou worden als kunstenaar. Aan zijn kunstenaarschap tussen verschillende identiteiten lag een fout verleden ten grondslag.

[p. 62]

Misschien is ‘De fuik’ wel een van de ontroerendste verhalen die Henk van Woerden schreef. Ik weet niet of dat met het puur Hollandse onderwerp te maken heeft (de confrontatie met het foute verleden van een ouder, van iemand die beslist niet Hollands wilde zijn), met de poging afstand tot die vader te bewaren zonder dat dat lukt of met de puzzelstukjes die in dit verhaal op hun plek terechtkomen. Eén ding weet ik wel, na verschillende vroege versies te hebben gelezen, is het verhaal me zeer sympathiek geworden.

Wie de twee fragmenten naast elkaar legt, ziet dat de gepubliceerde versie korter en strakker is. Dat fragment is ook minder emotioneel getoonzet. Hier is geen sprake van een zoon die zijn vader zou willen omarmen en in ‘één moeite door die akelige pet van zijn kop’ zou willen slaan. Ook de herinneringen aan de emoties van de vader, na het overlijden van diens moeder, zijn verdwenen.

De afstand is in de gepubliceerde tekst kortom groter dan in de oerversie. In het overige deel van de oorspronkelijke versie worden ook andere persoonlijke parallellen getrokken: zoals die tussen Loes Moesman en de moeder (die in een tweede versie door Loes Moesman zelfs wordt neergezet als een vrouwelijke nsb'er); er worden herinneringen opgehaald aan de moeder zelf (‘Ze vertederde, op een manier die ik naderhand het liefst had willen vergeten. Het was toen al niet te bevatten geweest: hoe kan je zo verschrikkelijk veel van iemand houden, die eigenlijk nogal lelijk is?’); en er wordt verteld over het eigen bedplassen tijdens logeerpartijen bij de grootouders van vaders kant, het verstoppen van de klamme lakens, de woede van de grootvader en het medelijden van de grootmoeder. Ook worden in de oorspronkelijke versie veel meer verhalen overgenomen die Loes Moesman had verteld over het korfballen en over vakanties in Knokke, en er werd aanvankelijk veel meer aandacht besteed aan het uiterlijk van deze Loes Moesman.

Dat dergelijke passages verdwijnen, is niet raar en het is ook een goede keuze geweest. Sommige parallellen komen in de oerversie namelijk wat geforceerd over en er is duidelijk voor gekozen de moeder en haar vermeende rol als vrouwelijke nsb'er niet mee te nemen. Het is namelijk onduidelijk of het waar is, Van Woerden vindt er geen bewijzen voor (of wil ze niet vinden).

Voor de rol van vader Van Woerden blijken bewijzen in overvloed te vinden. Waar in de oerversie nog geen sprake is van een bezoek aan het Algemeen Rijksarchief in Den Haag, is dat in de gepubliceerde versie wel het geval. In dat archief wordt alles nog eens bevestigd en aangevuld, waaronder de emigratie naar Zuid-Afrika, omdat andere landen vader Van Woerden afwezen.

Het lijkt een vertrouwd patroon: de gevoelige autobiografische informatie wordt in de uiteindelijke versie op een afstand gehouden, minder herkenbaar gemaakt - bevattelijker voor de literaire lezer, en minder pijnlijk voor het onderwerp zelf.

[p. 63]

Maar het gekke is dat juist in de oerversie de pogingen om de afstand groot te houden veel nadrukkelijker zichtbaar zijn. Aanvankelijk was het namelijk niet de schrijver Henk van Woerden die de brief opent op de Singel voor de deur van zijn uitgeverij (Podium), maar de academicus Johan Leeman (in een tweede versie Johan Amstel) die een ‘anekdotisch’ proefschrift heeft geschreven waarop Loes Moesman reageert met haar historische informatie. Ook de vader heeft in de oerversie een andere naam dan in werkelijkheid. Hij werd nog ‘Herman’ genoemd, terwijl Joop (officieel: Johan) zijn ware naam is. Het autobiografische karakter werd aanvankelijk vermeden door de personages andere namen te geven, maar ondertussen kwam de werkelijkheid veel dichterbij - te dichtbij blijkbaar, voor Van Woerden. Want uiteindelijk werd dan weliswaar gekozen voor de werkelijke naam en toenaam van vader en zoon, maar tegelijk verdwenen veel herinneringen. De voorzienigheid was onomkeerbaar, maar had kennelijk ook zijn grenzen.

De vraag ‘Gelooft u in de voorzienigheid?’ wordt in ‘De fuik’ nog beantwoord met ‘liever niet’. Maar ‘de voorzienigheid’ zou in de roman die op de Notities volgde, de basis gaan vormen voor het verhaal. In Ultramarijn draait het om een zekere Joakim die een verboden liefde met zijn zuster heeft waaruit, zonder dat hij dat weet, een dochter voortkomt. Na jaren zoeken naar de ware liefde vindt hij die in diezelfde dochter zonder dat een van de twee aanvankelijk doorheeft opnieuw een verboden liefde te voeden. De dagboekaantekeningen waarin Van Woerden het werk aan die roman heeft vastgelegd, beginnen niet geheel toevallig met de vraag: ‘Gelooft u in de voorzienigheid? Liever niet.’ Van Woerden realiseerde zich wel dat, als die voorzienigheid dan toch op je pad komt, je er maar beter je voordeel mee kon doen.

▲

een brandend gevoel kruipt achter in mijn nek omhoog. Prille paniek. Dat is het dan: ik kan geen foto van hem zien zonder een hartslag over te slaan, en doorgronden doe ik het niet. Daarom is thuis alles in gesloten koffers opgeslagen. Ik heb nog niet eerder zo'n vroege foto van hem gezien. Hij moet hier vier- of vijfentwintig zijn. Geen jongen meer. Een knappe man, met een solide Zuid-Hollandse kop. Niet zozeer een smal hoofd, als een hoofd dat naar achteren gemeten breder is dan je van voren zou vermoeden. Met het kort opgeschoren haar van dat epoch, waardoor zijn blotebillengezicht nog eens versterkt de aandacht trekt. Toen al een hoge haarinplant, hoewel je dat niet goed kan zien. Van het hoofd afstaande oren, minder uitgesproken zelfstandig dan later het geval zou zijn. Het schiet me onmiddellijk te binnen: hij kon waggelen met die oren, ze hadden als bijvoegsels een

[p. 64]

zekere amusementswaarde die binnen de familie nu en dan op prijs werd gesteld, en soms ook niet.

Hij kijkt een beetje naar links. Donkere wenkbrauwen en een forse neus. Dunne lippen, god ja, dunner dan ik me van de jaren daarna herinner, vooral de te strakke bovenlip. Plus die kaken van aartsvader Ysbrandt (of door oefening met Wrigley's gum). Bij wijze van spreken een Bataafse porem, dat je eigenlijk onder een gekamde helm verwacht, maar hij draagt zo'n pet met strakke klep. En een uitdrukking die door zijn oogopslag en de zenuwtrek om zijn mond onzekerheid verraadt, of op zijn minst geveinsde vastberadenheid. Een verongelijkte maar een mooie jongeman. Een Schönling zelfs, wat hij ook later wel gebleven was. Onaanraakbaar was hij toen, geen man voor een omhelzing of een zoen. Behalve die keer dat zijn moeder was overleden en hij uit de voordeur aan de Julianalaan op me was afgesneld, als op een verloren gewaande zoon die eindelijk thuiskwam (terwijl híj juist even uit Israël was teruggekeerd) en me hysterisch en snikkend omklemde, dezelfde hysterie als zijn zus de diacones, wat ik onprettig had gevonden, wat ik niet begrepen had. Op dit moment zou ik wél mijn armen om hem heen willen slaan. En in één moeite door die akelige pet van zijn kop. Hij heeft een halflang zwart jasje met epauletten aan. Een strenge koppelriem met vierkante gesp en nog een riem die vanuit de taille schuin over zijn borst naar de rechterschouder loopt. Daaronder een pofbroek en gitzwarte rijlaarzen waar glimlicht vanaf straalt. De insignes aan zijn kraag en mouw zijn niet goed te onderscheiden. Was dit het tenue van de Germaanse of juist van de Waffen-ss?

▼

‘een bosbrandje kruipt langzaam in mijn hals omhoog. Hij moet hier vier- of vijfentwintig zijn. Geen jongen meer. Een knappe man, met een solide Zuid-Hollandse kop. Niet zozeer een smal hoofd, als wel een hoofd dat naar achteren gemeten breder is dan je van voren zou vermoeden. Met het kort opgeschoren haar van dat tijdperk. Toen al een hoge haarinplant, hoewel je dat niet goed kunt zien. Van het hoofd afstaande oren, minder uitgesproken zelfstandig dan later het geval zou zijn (hij kon waggelen met die oren, tussen de schuifdeuren in Delft). Hij kijkt een beetje naar links. Donkere wenkbrauwen en een forse neus. Dunne lippen, dunner dan ik me van de jaren daarna herinner, vooral de strakke bovenlip. Plus die kaken van aartsvader Ysbrandt. Een kop die je onder een gekamde helm verwachte, maar hij draagt zo'n pet met strakke klep. En een uitdrukking die geveinsde vastberadenheid verraadt. Een verongelijkte maar een mooie jongeman. Een Schönling, wat hij ook later wel gebleven is. Onaanraakbaar was hij. Geen man

[p. 65]

voor een omhelzing of een zoen. Hij draagt een halflang zwart jasje met epauletten. Een koppelriem met vierkante gesp en nog een riem die vanuit de taille schuin over zijn borst naar de rechterschouder loopt. Daaronder een pofbroek en gitzwarte rijlaarzen waar glimlicht vanaf straalt. De insignes aan zijn kraag en mouw zijn niet goed te onderscheiden. Is dit het tenue van de nsb of van de ss?’