De Revisor. Jaargang 34

[p. 33]

Allard Schröder
Klonten
Eind april 2007

Stom. Ik heb voor nummer vijf toegezegd een surrealistisch verhaal te schrijven. In mijn overmoed meende ik dat me dat wel zou lukken, maar nu, meer dan een maand verder, ben ik daar niet meer zo zeker van. Tussen de bedrijven door heb ik voortdurend lopen nadenken over wat ik nou precies zou schrijven, maar daarmee was ik al op de verkeerde weg: een geslaagd surrealistisch verhaal kan natuurlijk nooit een product van rationeel overleg zijn.

Tenminste, dat denk ik.

Weet ik eigenlijk wel wat schrijverssurrealisme is? En waar houdt het op en begint het absurdisme? Of het dadaïsme? Of het magisch realisme, als er al zoiets in de literatuur bestaat? Dat ik het verschil tussen al deze ismen slecht ken, zegt eigenlijk al genoeg. Een raar of bizar verhaal is niet automatisch ook een surrealistisch verhaal, dat weet ik dan weer wel. Willem G. van Maanen heeft de wereld wel eens vanuit honds perspectief bekeken, maar daarmee trad hij toe tot een eerbiedwaardige traditie, die zo'n beetje met Apuleius' Gouden ezel zal zijn begonnen. Later had E.T.A. Hoffmann de zelfgenoegzame kater Murr - ‘Selbst Genie werden’ - in het leven geroepen. De kat Kilo, een verhaal van W.F. Hermans, is evenmin surrealistisch, het is een fantastisch verhaal, net zo goed als de belevenissen van Harry Potter ook alleen maar fantastisch zijn, omdat onze wereld van alledag met haar gewoon werkende zwaartekracht, haar dag en haar nacht, haar Acht Uur Journaal met Erwin Krol voor het weer en het sportjournaal met alweer Duitsland als wereldkampioen - dat die wereld intact blijft, er zijn alleen een, hoogstens twee steekjes aan los of er spelen zich zaken af die min of meer rationeel worden verklaard, waardoor ze door de lezer binnen de context van het verhaal kunnen worden aanvaard en zo hun betekenis krijgen.

Nu ik erover nadenk: veel surrealistisch - of misschien is het wel pseudo-surrealistisch - aandoend proza dat ik ken, bestaat uit de uitingen van geesteszieken of pillenslikkers, die door de auteur zijn opgeschreven toen die nog of alweer compos mentis was en zich ervoor gewacht heeft geheel onbegrijpelijk te zijn - of anders heeft zijn redacteur daar wel voor gezorgd - omdat zijn lezers anders zouden zijn weggelopen. De taal van zo'n auteur is zorgvuldig gestileerd en dat moeten we nu juist niet hebben. Of toch wel?

Misschien moet ik mijn voorbeelden zoeken bij de beoefenaars van de écriture automatique, een uitvindsel van André Breton, iemand die tenminste degelijke surrealistische papieren heeft. Maar hoe doe je dat? Het internet leidt me tot mijn verrassing naar een esoterische site. De écriture automatique blijkt een middel te zijn waarmee spiritisten in contact treden met de geestenwereld.

Veelbelovend.

Pas een eindje verderop vind ik een tekst van André Breton, die juichend over het fenomeen schrijft. ‘We vullen bladzijden met dit schrijven zonder onderwerp; we zien dingen ontstaan waarvan we zelfs niet hebben gedroomd, er worden de meest geheimzinnige verbanden werkzaam, we gaan door alsof we ons in een sprookje bevinden.’ Van het resultaat van hun werk staat er een fragmentje

[p. 34]

afgedrukt. Het valt tegen. Keurige Franse zinnen, grammaticaal correct, hoofdletters, punten en komma's, alles in orde. ‘Gevangenen van waterdruppels zijn we slechts eeuwige dieren,’ lees ik. ‘We lopen geluidloos door de steden en de betoverde aanplakbiljetten raken ons niet meer. Waartoe dienen die grootse breekbare enthousiasmen, die dorre vreugdesprongen. We weten niets meer van dode sterren; wij zien de gezichten; we zuchten van genoegen,’ etcetera, etcetera. Over het algemeen slappe kost, op de redactie van De Revisor krijgen we onder het mom van poëzie nogal wat van dergelijke, Bretonachtige teksten binnen. Het is inmiddels gewoon geworden dit soort dingen te schrijven, zelfs beginners draaien hun hand er niet voor om.

Moet ik dan misschien dichter worden?

Begin mei

Er is een ramp gebeurd. Een vriend die ik al een leven lang liefdevol met me mee zeul, is thuis gevonden, verlamd door een hersenbloeding. Ik bezoek hem zodra het mogelijk is. Hij zit rechtop in zijn bed, het gezicht trekt een beetje scheef, maar iemand die hem niet zo goed kent, zal misschien niets bijzonders aan hem zien. ‘Die heeft geluk gehad,’ is het eerste dat ik opgelucht denk. Dan begint hij te praten. Ik hoor een stroom onbegrijpelijke zinnen die halverwege in ontreddering stranden. Of ik ‘de Amerikaanse kapstok voor hem wil veroorzaken’, kan ik ontcijferen. Hij is geïrriteerd als ik hem niet-begrijpend aankijk, het is nog niet tot hem doorgedrongen dat hij de macht over de woorden kwijt is; van nu af aan gaan ze hun eigen gang.

Ik heb geen zin meer in écriture automatique.

Half mei

Natuurlijk heeft het surrealisme alles met Freud en de ontdekking van het onderbewuste te maken. Het biedt eveneens een soort transcendente wereld die niet metafysisch is. Het is de wereld van de dromen en dat soort dingen, waar ze in het interbellum opgewonden van werden. De Nederlandse kunstenaar Paul Klemann maakt al jaren tekeningen van zijn dromen, die er altijd wat vreemd uitzien, maar het is een vertrouwd soort vreemdheid waarvan we niet meer schrikken. Freud wordt inmiddels ‘de Weense kwakzalver’ genoemd, al wil men best toegeven dat hij ook zo zijn verdiensten heeft gehad. Maar een verhaal met allerlei Freudiaanse symbolen is niet vanzelf een surrealistisch verhaal, hoogstens een symbolistisch verhaal.

Waar haal ik een surrealistisch verhaal vandaan?

Eind mei

Bladerend door de catalogus van de Engelse tentoonstelling Surreal Things in het Victoria & Albert Museum, die in aangepaste vorm ook in Rotterdam te zien zal zijn, valt me op dat alles wat destijds ooit nieuw en opwindend aan het surrealisme was, nu tot de vaste, inmiddels al wat afgetrapte beeldtaal van menig kunstenaar en reclamemaker hoort. Zelfs de klassiekers van de surrealistische schilderkunst lijken wat sleets geworden.

Hoewel, eigenlijk vind ik ze wel mooi.

Mooi?

Dat kan toch niet de bedoeling zijn? Ik moet mijn blik herzien.

Hoe zit dat nou met dat schilderij van Magritte waarin hij iemand in de spiegel laat kijken, die in plaats van zijn gezicht zijn achterhoofd laat zien, dat is eigenlijk helemaal niet surrealistisch; aan de wereld van dit schilderij is er maar één ding ‘verkeerd’, de rest is intact. Een droom of een nachtmerrie is het al helemaal niet. Het is een proefopstelling, een concept, een bedenksel, dat je bij Magritte wel vaker tegenkomt - zoals dat schilderij van een pijp waaronder geschreven staat: ‘Ceci n'est pas un pipe.’ Iedere geletterde weet dat dat

[p. 35]

zinnetje - als het er al niet van afgekeken is - naar een verhaal van Denis Diderot verwijst met deze titel: ‘Ceci n'est pas un conte.’

Dit zijn vertrouwde zaken, allemaal dingen die met het gezonde verstand gewoon te begrijpen zijn. Wat bijvoorbeeld niet op die manier te bevatten is, zijn de klonten die Dalí heeft geschilderd. Het zijn transcendente klonten, dat is duidelijk, ze representeren iets - of misschien wel niets, wie zal het zeggen - buiten onze realiteit, maar wat ze betekenen weet geen mens.

Niemand weet wat er gebeurt als je die klonten aanraakt, niemand weet hoe ze ruiken, niemand weet of ze hard of zacht zijn - ook Dalí, hun schepper, heeft dat nooit geweten. Ze hebben niets vertrouwds, die klonten, ze zijn duidelijk niet van deze wereld, al suggereert de achtergrond dat wel. Toegegeven, het landschap waarin ze figureren ziet er niet erg vertrouwenwekkend uit, maar het is er wel aards, of anders iets wat er op lijkt. Waar bevinden de klonten zich dan? Ja, ja, in dromenland, sinds dat ontdekt is, is dat vaak de vuilstortplaats voor het onverklaarbare geworden.

Vroeger dachten ze nog dat dromen van god of goden kwamen en de toekomst voorspelden - in elk geval gaven ze uiteindelijk een begrijpelijke boodschap. Dromenwichelaar Freud wilde die overigens ook graag geven, maar met de metafysische klonten van Dalí zou ook hij zich geen raad hebben geweten. Ze zijn vormeloos, omdat ze op niets lijken. Voor ons moet alles altijd tot iets anders herleid kunnen worden, anders kunnen we het geen plaats geven.

Heb ik wel eens van een klont gedroomd?

Begin juni

Zou het iets zijn als ik een verhaal zou schrijven over een Rotterdamse huisvrouw die drie dagen per week naar de dierentuin gaat om naar een gorilla te lonken, waarop het beest van haar gesjans

© Rene Magritte, La Reproduction Interdite 1937, c/o Beeldrecht 2007 Amsterdam.

zo boven zijn theewater raakt dat hij over het hek springt om haar hardhandig tot de zijne te maken, waarna er een aardappelproduct - zo heet dat - naar hem wordt vernoemd? Of is dit alleen maar bizar?

Of wat te zeggen van een muis met een menselijk oor op zijn rug?

Of dan maar iets over die twee Duitsers van een paar jaar geleden waarvan de een de ander met diens volledige instemming opat?

Het zijn vreemde geschiedenissen, dat wel, maar surrealistisch zijn ze niet, want ze zijn allemaal waar gebeurd en hebben zich voor het wakend oog van de wereld afgespeeld.

[p. 36]

Half juni

Wat is in vredesnaam een surrealistisch verhaal? Een verhaal waarvan de taal stuurloos is of de handeling? Bij de meeste surrealistische schilders zie je dat alleen de voorstelling surrealistisch is, maar niet de schilderkunstige taal, die is gewoon academisch. Bij Karel Appel is die soms wel surrealistisch, maar dan is de voorstelling het weer niet. Die heeft weliswaar ook transcendente pretenties, al zijn die niet zo erg evident. Je moet er je best voor doen.

Bestaat er eigenlijk surrealistische muziek? Willekeurige klanken zonder samenhang of iets dergelijks? In de jaren zeventig of daaromtrent hebben we de aleatoriek gehad, ‘toevalsmuziek’, iedereen deed maar wat en het toeval deed de rest. Het resultaat klonk als elke andere muziek die destijds modern was. De Duitse componist Klaus Huber heeft in 1971 eens een heel symfonieorkest op een houtsnede van Dürer laten improviseren. Het werkte niet en dat is geen wonder. Statistisch is de kans niet zo heel erg groot dat dit procedé goede of zelfs maar surrealistische muziek oplevert.

Als ik muziek droom, is het altijd Beethoven of zo, althans dat denk ik, maar het is natuurlijk ‘Beethoven’, dat wil zeggen, muziek die zich als Beethoven voordoet. Waarschijnlijk heeft een of andere instantie in mijn hoofd de muziek die er klonk - of leek te klinken - het etiket Beethoven gegeven en daarom denk ik dat het zijn muziek is. Ooit had ik in mijn dromen een fantastische symfonie gecomponeerd en uitgevoerd - in dromen is veel mogelijk - die bij nader inzien van Mahler bleek te zijn.

Wat te denken van ‘Het leven der klonten’? Goeie titel.

En verder?

1 juli

Om dol van te worden. Er rijden al de hele dag geen trams. En dat alleen maar vanwege een klont op het Stationsplein. Geen tram te bekennen.

‘Maak je niet kwaad,’ zegt mijn vrouw.

‘Ik wil met de tram.’

‘Kun je niet even je mond houden? De klont zal ons toespreken via de radio.’

Ik hoor niks, de radio zwijgt tegen mij. ‘Ik wil met de tram,’ bries ik. Ik ren het huis uit en leg mijn oor op de tramrails, waar ik allemaal stemmen hoor. Zeker van mensen die net als ik vergeefs op de tram wachten.

‘Hij gaat nooit meer weg,’ roept mijn vrouw uit het raam.

‘De tram?’

‘Nee, de klont.’

Nooit meer met de tram.

Dit klinkt wel aardig surrealistisch, maar het is gewoon raar. Meer zit er kennelijk niet in. Het is als een droomgezicht, daar zit ook vrijwel nooit een ontwikkeling in of een intrige. Een droom is een aanwezigheid in je hoofd, iets dat voortdurend op hetzelfde aambeeld staat te hameren totdat je zwetend wakker wordt.

Dit was het dan.

Klont.