De Revisor. Jaargang 34

[p. 49]

Willem Jan Otten
Willem G. van Maanen, vijftig jaar schrijver

Bewerking van een lezing gehouden voor de SLAA te Amsterdam op 16 april 2003.

In een van de afleveringen van de legendarische serie The Storyteller (van Jimmy Hensen, met John Hurt als verteller) wordt er een bedelaar gearresteerd. Hij heeft de kok van de koning doen geloven dat hij een goede, voedzame soep kon trekken van een steen. Toen de kok bemerkte dat hij er ingelopen was heeft hij de bedelaar voor de rechter gesleept. Die wordt uiteraard veroordeeld tot zélf gekookt worden, in de olie. Daarop zegt de bedelaar dat hij een verhalenverteller is. En de koning - die zich au fond grondeloos verveelt - zegt: Goed, dan. Als je me elke dag een verhaal vertelt dat mij, de koning en de prinsen boeit, krijg je een goudstuk, en blijf je leven. Verveel je ons, dan mag de kok je koken. Houd je dit precies één jaar vol, dan ben je vrij, en mag je je geld houden.

Het is als je deze storyteller ziet, nooit helemaal te begrijpen waarom de kok zo razend is op de verhalenverteller. Wat is er beter dan geloven in zo'n steen? ‘Eten,’ zult u zeggen. Maar dat is toch niet het probleem van de kok? Hoe dan ook, de storyteller vertelt 364 dagen lang elke avond een nieuw verhaal, maar als hij op de 365ste dag wakker wordt voelt hij het meteen bij het opstaan al: hij heeft zijn dag niet. Erger nog, het is zo'n dag waarop hem niets zal invallen. Nog erger; het voelt alsof hem van zijn levensdagen nooit meer iets zal invallen. Ik zou u nu, op mijn gemakje, kunnen vertellen hoe de storyteller er op het nippertje in slaagt om aan de kokende olie te ontkomen, met verhaal en al, maar het gaat natuurlijk om het moment, om het personage dat diezelfde avond voor de koning moet verschijnen met een verhaal, omdat hij anders in de olie gekookt zal worden. Ik kan me niet helemaal aan de indruk onttrekken dat hij vergelijkbaar is met Willem G. van Maanen. Ik ken althans in ons taalgebied geen andere schrijver die met zulke lege handen staat, zodra hij voor de koning moet verschijnen om te vertellen als hij. Ik bedoel, er zijn weinig personages en ik-personen in onze literatuur die het verhaal dat zij te vertellen hebben zo wantrouwen als Van Maanen. Dat is immers heel vaak in zijn boeken het geval. Zodra zijn figuren het verhaal van hun leven gaan vertellen, vragen zij zich af of zij zichzelf geen praatjes voor de vaak aan het verkopen zijn. Aartstwijfelaars zijn ze. Motieven-verdachtmakers. Niet alleen kijken ze veelal dwars door de drijfveren en de mooie praatjes van hun tegenspelers heen, ze zijn bovendien in de eerste plaats verwikkeld in een onophoudelijke zelfontmaskering. Van Maanen is verhalenverteller, maar het verhaal dat hij uiteindelijk wil vertellen is dat van een personage dat coûte que coûte wil voorkomen dat hij zomaar geloofd wordt. Het is alsof hij in een sprookje geboren is en bij de geboorte van zijn schrijverschap van een fee te horen gekregen heeft: ‘Jij wil schrijver zijn, oké, maar dan moet je zo schrijven dat geen mens je werkelijk vertrouwt.’

Het bekendste voorbeeld van zo'n vertelling, waarin de verteller in een soort veldslag met zijn eigen schone bedoelingen verwikkeld is, is natuurlijk Helse steen uit 1970, dat begint met deze woorden: ‘Als kind wilde ik met mijn moeder trouwen, maar mijn vader zat ertussen en zo kwam het er niet van.’ Iedere lezer is geneigd om dit in eerste

[p. 50]

instantie overdrachtelijk op te vatten, alsof de verteller iets freudiaans bedoelt, maar het kan niet letterlijk genoeg genomen worden. De verteller is inderdaad jarenlang de hartstochtelijke minnaar van zijn moeder geweest, althans dat vertelt hij aan een ‘jij’. Ergens halverwege het boek zegt hij: ‘Als ik jou eerder had leren kennen, was ik een ander mens geworden.’ Ja, ja, denk je; wil Van Maanen dat je dat van zijn verteller denkt; wil Van Maanen dat je over hem als spreker door de buis van zijn personage denkt? Ja, ja, dat zeg je nu wel, maar weet je nog wel waarom je nu een ander mens wil zijn? Waarom anders dan om je toehoorster, de jij van het verhaal, in je armen te krijgen?

De verteller is een sprekend doolhof. Iemand die elke afslag wantrouwt en zijn jij, zijn vertrouweling, de enige zegt hij die het verhaal te horen krijgt, van zijn wantrouwen deelgenoot maakt. Deze jij is in het boek een een generatie jongere vrouw, iemand die jong genoeg is om het leven te vertrouwen en vertellers te geloven, speciaal biechtelingen, en als lezer doe je of speel je alsof je die vrouw bent, de enige die dit te horen krijgt.

De betrokkenheid van een lezer bij een Van Maanen-vertelling is een heel speciale, unieke. Ik ken weinig schrijvers die mij zo als enige een bewustzijn intrekken. En tegelijkertijd is het alsof de verteller van Helse steen zijn vertrouweling wil behoeden voor iets, voor zichzelf wel te verstaan. ‘Vertrouw mij niet!’ lijkt hij te zeggen. ‘Zolang je nog zo goed van vertrouwen bent om mij te geloven, dat wil zeggen in mijn onschuld te geloven, in mijn oprechtheid, in mijn integriteit, zolang heb je mij niet begrepen.’

Ziehier de paradox, die niet alleen in Helse steen, waar al zo'n merkwaardige spanning in zit, voorkomt, maar in heel veel boeken van hem. De verteller heeft de onschuld en de vertrouwvolle ontvankelijkheid van de ander nodig om zijn verhaal te kunnen doen, maar met elke nieuwe, ongelofelijke wending van zijn verhaal voedt hij de achterdocht. Of beter: breekt hij het vertrouwen van de jij verder af. Geen wonder dat hij het laatste deel van zijn verhaal, de feitelijke moord op zijn minnares, zijn moeder, pas vertellen kan als die jij in slaap blijkt te zijn gevallen. En dit kan alleen maar, omdat het eigenlijke verhaal dat vertelt wordt de geschiedenis van het verlies van onschuld is. Het verhaal van het seksueel ontwakende kind, dat midden in de oorlog, na het verdwijnen van zijn vader, eerst de minnaar wordt van de minnares van zijn vader, een onderduikster, en daarna, wanneer zij is opgepakt, door zijn toedoen, maar zonder dat hij begreep wat hij uitrichtte, van zijn moeder. Het is het verhaal van een schuldbesef volgend op de gruwelijke ontdekking dat je in je onwetendheid iemand de dood in hebt gejaagd, je minnares nog wel, de minnares van je vader nog wel, de rivale van je moeder ten slotte. Het is een even groteske als zenuwslopende manier om de inwijding van een kind in de seksualiteit, het verlies van onschuld en het besef moreel schuldig te zijn, in een knoopachtige, strak aangetrokken handeling te krijgen. Het kwaad wordt in onschuld bedreven. Er bestaat bij Van Maanen zoiets als een koortsachtige onschuld, die een onherroepelijke fase in het opgroeiend bewustzijn lijkt te zijn. En terwijl hij boek na boek de transformatie van deze onschuld tot schuld, en tot het besef daarvan, en tot gerationaliseer om onder dat besef uit te komen, probeert te ontrafelen en in een verhaal te gieten, weet hij dat hij een kennis verspreidt die de onschuld die hij bij de toehoorder, de jij, vooronderstelt, en waar hij zelfs redding bij zoekt, zal bederven. Als die al niet bedorven is door haar verlangen en ons lezend verlangen om naar zijn verhaal te luisteren. Misschien is het allemaal één grote parafrase van Genesis, van het paradijsverhaal. Die eerste poging om het begin van het kwaad en het besef van het aandeel van ieder mens daarin op de staart te trappen. Want dat is in elk boek van Van Maanen weer de kwestie, de schuld van de schuld kan niet aan een ander gegeven worden. Hoe je het verhaal van de val uit de onschuld ook vertelt, het is pas goed verteld als het

[p. 51]

niemands schuld is, wat zeggen wil: eigen schuld.

Omdat ik wilde weten, wanneer Van Maanen dit thema voor het eerst heeft ontwikkeld, heb ik Al lang geleden gelezen, zijn derde boek, uit 1956, dat volgde op het zeer succesvolle en bekroonde De onrustzaaier. Al lang geleden is vooral het eerste boek na dat grote succes, stel ik mij zo voor. En dat is altijd het moeilijke boek van een schrijver, geloof ik, het boek na het grote succes. Moeilijk om te schrijven; moeilijk om ontvangen te laten worden. Mijn lectuur van Al lang geleden was een herlezing. Toen ik het voor het eerst las was ik zestien, zeventien jaar; even oud als Van Maanen toen hij het schreef. Het was heerlijk om pagina na pagina te beseffen ‘dit wist ik al’, ‘straks komt deze wending’, ofschoon ik dat niet echt onthouden had, maar terwijl ik het las, herinnerde ik mij de pagina die komen ging, en tegelijk was het al even heerlijk om genoeg vergeten te zijn om de ervaring van het boek opnieuw, als voor het eerst, mee te maken. Dat is, ik kan het niet anders zeggen, het heerlijke van herlezen. Wat mij, meer dan zeventien jaar geleden verbaasde is hoe weinig de taal, het verhaal en vooral de thematiek verouderd zijn. Ik geloof zelfs dat het boek een jongere, kersversere indruk op maakte dan op mijn 35ste, in de jaren tachtig. Dat is echt een heel merkwaardig verschijnsel. Ik ben Van Maanen in 1973 gaan lezen, op mijn 21ste. Voor mij behoorde hij tot mijn eigen grote drie. Ik heb nooit geleden onder het idee dat de literatuur gedomineerd werd door de grote drie. Voor mij waren het van meet af aan en veeleer Van Maanen, Koolhaas en Alberts. Dat waren voor mij de eerste schrijvers van wie ik wilde begrijpen ‘hoe ze het deden’. En Van Maanen is voor mij een van de schrijvers gebleven wiens werk, naarmate ik zelf ouder word, de indruk wekt steeds jonger te zijn. Dat is wonderbaarlijk en dat moet in de allereerste plaats met zijn stijl te maken hebben, maar ook met de thema's. Het thema van het schuldbesef, van het manmoedige, vergeefse verzet daartegen van de hoofdpersoon Theo, en van het verstand dat kronkelt onder de ijzeren greep van het geweten, wordt, zo lijkt het, met het voortschrijden der jaren, steeds onverslijtbaarder. Het boek moet, maar misschien denkt Van Maanen daar anders over, opnieuw worden uitgegeven. Ik denk niet dat heel veel mensen het gelezen zullen hebben. Ik ga het nu ook niet samenvatten, dit verhaal van de verzetsman die gehuldigd gaat worden, tien jaar na de oorlog en die gedwongen wordt tot een onderzoek naar de motieven voor zijn verzetvaardigheid en die ontdekt dat het hem wellicht nooit aan gevoel aan rechtvaardigheid heeft ontbroken, maar wel op een essentiële manier aan liefde. Het is, als alle boeken van Van Maanen, een drijfverenonderzoek dat begint met de herinnering aan de geboorte van het kind van de hoofdpersoon, een kind dat snel zal sterven. De climax is een ontmoeting met Tom. In de oorlog, tijdens de onderduik, heeft Theo deze joodse student vervalsingen leren maken, waardoor Tom als vervalser wordt gearresteerd en met zijn vader in Auschwitz terechtkomt. Daar heeft Tom iets gedaan wat hier niet straffeloos herhaald kan worden, en dat op papier, in de sobere beschrijving van Van Maanen, behoort tot het snijdenste van wat er in ons taalgebied over de schuldeloze schuld geschreven is. Zijn vader sterft door Toms toedoen, waarop zijn leven stuurloos is geworden, zelfontluisterend, tot de dood erop volgt. Ik weet dat Van Maanen helemaal niet speciaal van Dostojevski houdt, maar het is een bijna dostojevskiaanse parodie op de liefde: in die samengeperste stijl van hem, die toen ook al zo concies en beknopt was, levert het pagina's op die alleen maar niet klassiek geworden zijn, omdat het boek - anders kan ik het niet verklaren - eenvoudigweg dertig jaar te vroeg is verschenen, of, dat is ook mogelijk, omdat de Nederlandse literatuur in de grond een moralistische is en het een schrijver niet vergeeft, wanneer hij het kwaad niet alleen bedreven laat worden door de daders, maar ook door slachtoffers, door Tom uit Auschwitz.

Als Tom gevonden wordt, heeft hij een lachje van verontschuldiging om zijn mond. De schrijver, of

[p. 52]

de verteller, heeft het gevoel dat dit lachje iets wil zeggen. Is het niet wonderlijk, staat er dan, lijkt dit lachje te zeggen, is het niet wonderlijk dat iemand die in de oorlog riep ‘Leven moet je, alleen maar leven!’, tijdens de vrede alleen maar dood wilde.

De scènes met Tom en de gesprekken met Mirjam, een vrouw uit zijn verzetsgroep die Theo in de tien na-oorlogse jaren in een soort Van maanensiaans eigenbelang liever had doodgewaand dan opgezocht, zullen leiden tot verontrustende conclusies over zijn eigen barmhartigheid. Dat is een woord dat Van Maanen niet licht zal gebruiken. Geen enkel woord met een uitgesproken christelijke lading komt gemakkelijk voorbij zijn rode potlood, maar het is hier misschien toch bruikbaar. Wat hij tijdens de oorlog zonder al te veel nadenken beschouwde als een soort algemene menslievendheid en barmhartigheid, blijkt in de crisis die dit boek hem bereidt niet alleen een vorm van egoisme te zijn geweest - daar zou hij misschien nog wel mee wegkomen -, maar boven alles de delging van een in feite vernederend en onterend schuldgevoel. Hoe juist Theo ook heeft gehandeld, in de koortsachtige onschuld van het verzet, hij beseft dat hij één ding niet kon, een mens zijn als hij met een slachtoffer, met iemand die hij wilde redden samen was. ‘Je geeft je aan een collectiviteit, omdat je bang bent je aan een enkeling te geven.’ Dat zegt Mirjam en zij zal hem na de oorlog nog eens zeggen wat zij hem tijdens het verzetswerk al had gezegd: ‘Je houdt van me, omdat ik joods ben, niet omdat ik Mirjam ben.’ Wat hier gezegd wordt, heeft niets aan zeggingskracht ingeboet. Mirjam zegt dat Theo haar en alle mensen mat naar het onrecht en het leed dat ze hadden moeten verduren, niet naar wat ze zelf waren of wilden zijn. En bijna op de laatste pagina van het boek zegt ze: ‘Je beseft niet dat je daarmee de joden vernedert. Dat je ze over precies dezelfde kam scheert als de jodenhaters. Al is de uitkomst anders. Als een kudde beschouw je ze, een verzameling onschuldig vervolgden, een soort. Ik moet je dankbaar zijn voor je hulp, maar ik haat je erom.’

Ik weet niet of ik zelf buiten het denkbeeld van de onschuld kan. De meest verontrustende zin over schuld is een zin uit het evangelie, ‘Vergeef ze, want ze weten niet wat ze doen.’ Met Al lang geleden is Van Maanens werk gaan cirkelen rond het kwaad dat in onschuld bedreven wordt en de schuld die de rechtvaardige, de rechtzetting, op zich laadt.

Het is moeilijk om van zijn werk te houden. Gewetensonderzoek stoot eerder af dan dat het bekoort. Het is vreemd, een schrijver die zich onbemind wil maken, en dat in zulk prachtig Nederlands doet, in grammaticaal zo enerverende zinnen. Kennelijk gaat het allemaal ten slotte om het moeilijkste, om het vanzelfsprekendste, om liefde, juist als er zo hartstochtelijk voor haar gewaarschuwd wordt als door Van Maanen.

En de storyteller, hoe ontsnapte die aan de spetterende olie? Door op de laatste dag het verhaal te vertellen van zijn laatste dag. Van hoe hij wakker werd en wist, er is geen verhaal meer, ik kan de koning nooit meer paaien. Hoe hij in wanhoop alles ging verdobbelen wat hij had. Al zijn 364 goudstukken, zijn verhalensteen, ja zelfs zijn vrouw. Hoe hij met volmaakt lege handen, sidderend van angst, de troonzaal binnenkwam en diep ademhaalde en zei... Enfin, lees Willem G. van Maanen. Hij heeft vijftig jaar geoefend om van deze scène de storyteller te zijn.