De Revisor. Jaargang 34

[p. 37]

Willem G. van Maanen
De verandering

Oorspronkelijk in: Het Kompas, Nederlands Actueel Weekblad, 28 juni 1947.

Op een morgen in de herfst liepen Jan Berk en Sonja Duizendschoon hun kortstondige liefde uit te maken. Tussen de bomen van het park, waar ze met de handen nog losjes in elkaar voortgingen, schoten bundels zilveren zonnelicht door, die de fijne nevel scheurden. Gouden en dieprode blaren wiekten als kleine vogels langzaam naar de grond. Roestbruine en zachtgele chrysanten geurden in de perken. Maar Jan en Sonja hadden nergens aandacht voor dan voor zichzelf, en in hun hart had de herfst al plaatsgemaakt voor de koude winter, die alle zachte gevoelens doodt.

- Maar waarom, Sonja, zei Jan voor de honderdste keer. - Zeg me dan tenminste waarom. Daar heb ik recht op.

- Recht? zei ze en ze glimlachte spottend. - Je hebt geen enkel recht. Dat is het juist. Een man verbeeldt zich altijd recht op een vrouw te hebben, en zijn plichten tegenover haar verzaakt hij. En recht om mijn hand vast te houden heb je ook niet, besloot ze kwaadaardig.

Hulpeloos keek Jan haar aan. Haar scherpe profiel met het fier opgeslagen oog sneed onverbiddelijk de sluier van de nevel door, die zich als een mutsje van glinsterende kant op haar donkere haren legde. In een plotselinge stormloop van zijn gevoelens trok hij haar dicht tegen zich aan, zodat hij zich verbeeldde haar hart tegen zijn borst te voelen kloppen. Maar als het klopte, was het zeker niet uit liefde voor hem, want ze liet zich zijn omhelzing lijdelijk welgevallen, alsof ze hem dan nog wel die dienst wilde bewijzen.

Haar houding ontnuchterde Jan geheel, en hij zei, zo onverschillig mogelijk:

- Nu, dan ga ik maar.

- Zoals je wilt, antwoordde ze.

- Nee, zoals jij wilt, zei hij. Ze bloosde en vroeg: - Je zult toch geen gekke dingen doen, Jan?

- Wat bedoel je? zei hij.

- Nou, vroeger zei je altijd, dat je je aan de eerste de beste boom zou ophangen, als het uitraakte.

[p. 38]

- Welnee, zei hij flink, - dat doe ik heus niet meer. - Ik voel me zelf zo sterk als een eik.

Nauwelijks had hij dat gezegd, of er vond een wonderbaarlijke verandering met hem plaats. Zijn gezicht werd groen en plooide zich in wel honderd vouwen, zijn armen schenen in zijn zijden over te gaan, en zijn hele lichaam verstarde tot een onbeweeglijke gestalte, die aan de grond scheen vastgeklonken. Toen het zover was, begon hij met ongelooflijke snelheid te groeien, en de dodelijk verschrikte Sonja, wier blik zich aan de top (een hoofd was het al niet meer) had vastgehecht, zag die na enkele ogenblikken naar alle kanten uitbotten. En aan die uitsteeksels, die op takken begonnen te lijken, kwamen bladeren, die van lichtgroen in een oogwenk rode en gele herfstkleuren aannamen.

*

Er was geen twijfel mogelijk; Jan Berk was bezig een boom te worden, en wat daarbij nog het vreemdste was: geen berk maar een eik. Met geen mogelijkheid is de gemoedstoestand van Sonja in die ogenblikken te beschrijven. Schrik, ongeloof, angst, verbazing, zelfverwijt wisselden elkaar in snelle opeenvolging af, en vermengden zich met nog duizend andere gewaarwordingen. Wat Jan Berk betrof, het laatste wat hij voelde was een allengs sterker wordend innerlijk ruisen, dat het meest leek op het geluid van bladeren, die door een windstoot werden bewogen. Waarschijnlijk werd het veroorzaakt door het optrekken der levenssappen, waarvan planten zich zoveel sterker bewust zijn dan mensen en dieren.

In vijf minuten hoogstens had de verandering van volwaardig mens tot volwaardige boom zich voltrokken, en waar straks Jans stem had geklonken, hoorde Sonja nu het geritsel van bladeren: een geheimzinnig geluid, dat nog alle menselijke intonaties scheen te bevatten, en haar iets scheen te zeggen dat zij niet kon verstaan.

En nu deed Sonja iets lafs: zij liep weg. Ze sloeg niet haar armen om Jans stam heen en borg niet haar hoofd in zijn knoestige oksel, maar ze liep weg, ze vluchtte. En haar vlucht voerde haar naar het huis van een vriend, die schrijver was. Ze wierp zich op zijn divan en deed hem met horten en stoten het verhaal van Jans verandering. Toen ze alles had verteld en nog wat nasnikte, zei hij: - Huil maar niet, lieve Sonja. Zoiets is in de literatuur wel meer voorgekomen. Ken je niet David Garnetts ‘Lady into fox’? Dat gaat over 'n vrouw, die in een vos veranderde. En dan het meesterlijke ding van Kafka, van den jongeman, die een afzichtelijke tor werd? Hij trok het boek uit zijn boekenkast en begon haar eruit voor te lezen. Het kalmeerde Sonja, en zij begon in te zien, dat een boom toch veel aantrekkelijker was

[p. 39]

dan een tor. Maar het slot, waarop ze zo hoopte, bleef uit: de tor veranderde niet meer terug, en zo was het ook met lady Fox. Ze begon weer te huilen en wilde naar de politie, hoezeer de schrijver haar dat ook afraadde.

- Ze zullen denken dat je te veel hebt gedronken, Sonja, en je opsluiten. De politie heeft geen gevoel voor humor.

- O, vind jij dit humoristisch? zei ze kwaad, en ze snelde zijn huis uit.

De dienstdoende inspecteur luisterde eerst welwillend naar haar, maar werd ten slotte kregelig en zei: - Kom, dame, vertel nu eens rustig op welk tijdstip U uw verloofde het laatst hebt gezien.

- Hij is, wás mijn verloofde niet, zei Sonja. - En dat heb ik U al gezegd; twee uur geleden.

- En toen sloeg hij U dus in het gelaat en liep heen, zei de inspecteur, die een meester was in het hanteren à l'improviste van de procesverbaalstijl.

- Helemaal niet, zei Sonja. - Hij verstijfde, werd groen, en na vijf minuten was hij een boom. De inspecteur kon ten slotte niks anders doen dan achterover in zijn stoel leunen en in een bulderend gelach uitbarsten, daarmee de uitspraak van den schrijver logenstraffend, als zou hij geen gevoel voor humor bezitten. - Hij is goed hoor, zei hij tussen twee lachbuien in, - ga maar naar uw mama, en begeef U naar bed. En hij belde den brigadier om haar uit te laten.

*

Wezenloos liep Sonja straat in straat uit. Soms overviel haar de twijfel, en dacht zij dat het niet werkelijk was gebeurd, maar telkens weer rees het beeld van Jans plooiende gezicht voor haar op en hoorde zij het geheimzinnig fluisteren van zijn bladeren. Een bordje met het woord psychiater deed haar aanbellen aan een groot deftig huis, en even later zat zij in een grote kamer tegenover een heer met een baardje, die direct wilde weten of zij gehuwd was of niet, kinderen had en of er krankzinnigheid in haar familie voorkwam. Toen ze op alles nee had gezegd, vroeg hij haar hem alles rustig te vertellen. Hij maakte onder haar verhaal aantekeningen, keek haar soms snel en scherp aan, stond een paar keer op, interrumpeerde af en toe met ‘merkwaardig’ en ‘buitengewoon interessant’, en nam ten slotte al rondlopende zelf het woord:

- Kijk eens, juffrouw Duizendschoon, dit geval staat in de psychiatrie niet op zichzelf. Door plotselinge heftige emoties kan een samentrekking van de spieren ontstaan, die een volledige verstijving van het lichaam tengevolge heeft. De daarmee gepaardgaande verandering van gestalte houdt verband met onbevredigde verlangens van het onderbewustzijn, die weer teruggrijpen op jeugdervaringen...

[p. 40]

- Ja maar, riep Sonja, - is er niets aan te doen?

Hij keek haar strak aan en zei gedecideerd: - Nee. De genezing van een dergelijk geval ligt nog niet in het vermogen van de psychiatrie. Wat nu het eik-worden betreft...

Maar Sonja was de kamer al uit. Buitengekomen, beving haar een plotselinge rust, en ze besloot naar 't park te gaan, Jan op te zoeken en hem te zeggen dat ze van 'm hield. Alleen liefde kon hem terugveranderen, begreep ze. Lady Fox en de tor hadden dier moeten blijven omdat niemand werkelijk verlangde naar hun menswording. Bij de ingang van het park, bleef ze staan, getroffen door de pracht van al die oude kleuren, die als onder een stolp van nevel eeuwen bewaard schenen.

Jan Berk heeft ze niet meer teruggevonden. Hij was met zijn rode en gouden blaren door het park opgenomen in een geheimzinnig verbond, waartoe geen mens toegang heeft. Maar wat deed het ertoe, nu Sonja de liefde had ontdekt?