De Revisor. Jaargang 34

[p. 29]

Willem G. van Maanen
Een geval van doromanie

Van alle onnozelen en zotten die mijn pad hebben gekruist beschouwde ik Kramer als de gekste. Ik teken er direct bij aan dat hij de deugd zelve was, volstrekt onschuldig en ongevaarlijk, alleen niet goed bij zijn hoofd. Uit zijn in de loop van de tijd vertelde verhalen heb ik afgeleid dat het niet erfelijk was maar aangeboren, in zijn familie was hij de eerste die ermee aankwam. In het begin leek het nog goedaardig, maar zoals dat gaat, bij een al te veelvuldige toepassing verliest het goede of wat zich als goed voordoet zijn kwaliteit en verkeert het in zijn tegendeel. Op de vuilnisbelt ermee, of naar de vakman die er voor goed geld evenmin raad mee weet. Pas op latere leeftijd, zei Kramer, bleek hem dat zijn specialiteit, zoals hij zijn afwijking noemde, een naam had, doromanie, in een medisch handboek omschreven als de ziekelijke lust van een patiënt om wat hij bezit weg te geven.

Maar waarom ziekelijk? Het is immers zaliger te geven dan te ontvangen, en als dat gebod ad absurdum zou worden opgevolgd ware het beter te spreken van overdreven of buitensporig dan van ziekelijk. Kramer zag zichzelf zeker niet als patiënt, hij gaf weg zoals een ander nam, omdat een ander nam misschien, er was geen enkele kwaadwilligheid in het spel, het ging allemaal natuurlijk en spontaan, het laatste wat hij wilde was de weldoener spelen, hij was nergens op uit en het minste op dankbaarheid, hij gaf toe aan een behoefte, een innerlijke drang, dat was alles.

Zijn kwaal, zo blijf ik zijn gedrag toch noemen, openbaarde zich al vroeg. Niemand dacht toen aan een ziekelijke afwijking, zijn ouders verweten hem het weggeven van verjaarscadeaus als een teken van ondankbaarheid en straften hem met mate, door inhouding van zakgeld bijvoorbeeld of annulering van een beloofd uitstapje. Hij protesteerde niet, zweeg en voerde uit wat hij zich had voorgenomen. De eerste keer die hij zich van zijn gedrag herinnerde, omdat het niet om een kleinigheid ging, dateerde van 1933, toen hij tien was en met zijn ouders in de badplaats Boppard am Rhein vertoefde. Duitsland was en bleef ook na Hitlers aantreden de favoriete badplaats van menige familie. Niet lachen als ze hun arm opsteken, zei Kramers vader, en vooral niet terugwuiven of nadoen, het gaat wel weer over. In een souvenirwinkel kocht hij voor zijn zoon een glazen bol waarin een ijsbeer zat. Zodra de bol werd geschud begon het erin te sneeuwen, tot genoegen van de beer, op wiens snuit Kramer een zweem van een lachje meende te ont-

[p. 30]

dekken. Hij nam, om zichzelf te overtuigen, een aantal proeven, zoals het schudden van de bol achter zijn rug, in bed, in het donker, afwisselend met de rechter- en linkerhand, om hem daarna plotseling tevoorschijn te halen en de beer te betrappen. De wetenschapper in hem was ontwaakt, hij noteerde zijn observaties nauwkeurig, van plan zijn ouders verslag uit te brengen zodra hij zijn onderzoek had voltooid. Niets wees erop dat hij het voorwerp van zijn studie ooit zou weggeven, tot op de dag dat er nieuwe gasten in het hotel arriveerden, een gezin met twee kinderen van wie het jongste, een meisje van Kramers leeftijd, haar verlamde linkerbeen in een ijzeren korf met zich meesleepte. Tragisch en intrigerend, aldus Kramer, maar het was niet daarom dat hij haar zijn favoriete bezit afstond. In zekere zin betreurde hij de toestand van zijn begunstigde, haar mismaking, omdat die zijn drang om weg te geven kon vertroebelen tot een blijk van medelijden, een gevoel dat hij bij zichzelf niet kende en verafschuwde zodra hij het bij anderen opmerkte. Om iets weg te geven, vrijwillig afstand te doen van iets waardevols en voor de bezitter dierbaars, was een neutrale ontvanger nodig, zonder abnormaliteiten, die bereid was het aangebodene te aanvaarden, gevleid of verrast, zich er niet van bewust dat hij de onverwachte schenker een gevoel van triomf of tenminste bevrediging bezorgde, of dat nu voortkwam uit de zelfoverwinning die hij zou hebben behaald of uit een goed verborgen verlangen naar macht dat met de schenking zou zijn vervuld. Macht was misschien een te zwaar woord, het ging erom de ander aan zich te verplichten, zich onvergetelijk te maken, een gelukkige herinnering na te laten, ook al zou het voorwerp in kwestie naderhand verloren gaan, afgedankt worden, opgeruimd, doorgegeven aan een derde die het begeerde of verdiende.

Kramer verdiepte zich niet te zeer in oorzaken of achtergronden van zijn afwijking. Als ik ernaar vroeg maakte hij een gebaar, of stelde een tegenvraag: weet jij waarom je bent zoals je bent, doet zoals je doet of niet doet? Ik had daar geen antwoord op, gaf het althans niet. Zijn vrouw, want die had hij, een schoonheid, smeekte mij eens hem met rust te laten en geen doktertje te willen spelen, mijn belangstelling wond hem tot in zijn dromen op, ze was bang dat hij nog eens gek zou worden zoals hij tekeer kon gaan. Ik hield de opmerking voor me dat hij het al was en beloofde beterschap, in het midden latend voor wie. Of ik al wist, vroeg ze, dat hij als laatste schenking zijn gouden horloge had weggegeven aan de eerste de beste, een twijfelachtige collectant van een obscuur liefdadig genootschap die aan de deur kwam, zijn dierbaarste bezit, erfstuk van zijn vader. Ze snikte en schold alsof het om haar horloge en haar vader ging. Ik probeerde haar uit te leggen, al begreep ik er zelf niets van, dat het nu juist de persoonlijkste eigendommen waren die hij uitdeelde, alsof hij er genoegen in vond zichzelf op de proef te stellen, te

[p. 31]

verminken, te offeren, tekort te doen op zijn minst. Straks legt hij zichzelf nog op het hakblok, zei ze bitter, in tranen, god weet met welke verschrikkelijke voorstelling voor ogen.

Kramers gedrag, dat me aanvankelijk had geboeid en geïnteresseerd, begon me na zulke gesprekken ook te verontrusten. Iedere keer dat ik hem terugzag leek hij magerder, alsof hij behalve in eigen bezit in eigen vlees sneed. Het vooruitzicht van zelfverminking kwam me niet denkbeeldig voor, er kon een ogenblik komen waarop er niets meer in huis was om weg te geven dan porties van het eigen lichaam, een aanbod waar weinig vraag naar zou zijn. Met de verdwijning van de hond des huizes leek het moment gekomen om in te grijpen, hulp te zoeken, Kramer op de een of andere manier te confronteren met zijn gedrag. De hond verving in hun huwelijk het kind dat hij en zijn vrouw niet hadden gekregen, niet konden of wilden krijgen wellicht, een vrijwillige of gedwongen keuze, niemand uit de omgeving wist er het fijne van, er werd niet over gesproken. In hun vriendenkring circuleerde enerzijds de overtuiging dat het huwelijk niet werd geconsummeerd, anderzijds de veronderstelling dat het zaad niet wilde kiemen. De hond alleen kende het geheim, maar zijn taal schoot tekort om het te verklappen. Hij scheen niet te hebben geprotesteerd toen Kramer hem meegaf aan een langskomende halfblinde die een collectebus voor misplaatste liefdadigheid ophield. De driftbui van zijn vrouw bij thuiskomst liet hem onverschillig, hij beloofde haar een nieuwe die de oude zou overtreffen en doen vergeten, en speelde de onnozele bij haar vertoon van verontwaardiging over zoveel gevoelloosheid. Nog geen dag later schonk hij een bezoeker de gouden manchetknopen die zijn vrouw hem bij de zoveelste viering van hun trouwdag had gegeven. Ze reageerde haar woede en verdriet af op de nieuwe hond die de volgende dag door een knecht van het dierenasiel werd afgeleverd.

Er moest een eind aan Kramers handelwijze komen, en dat kwam ook toen hij in de kuil viel die hij zelf had gegraven. Beter kan ik zeggen dat hij in de kuil sprong, met open ogen, een kreet slakend die zowel triomfantelijk als hartverscheurend zou hebben geklonken, als ik zijn vrouw moest geloven. Ik had hem al enige tijd niet bezocht, uit een zekere lafhartigheid na onze laatste ontmoeting, toen hij me radeloos had aangekeken omdat er inderdaad in huis niets meer was om weg te geven, laden en kasten leeg, op enkele waardeloze dingen na waarvoor hij zich zou schamen ze aan te bieden. Uitgeput, zei hij, ik ben uitgeput, mijn leven heeft geen zin meer. Harder dan nodig was zei ik dat hij met zijn leven mocht doen wat hij wilde, maar dat er in huis nog iemand was die er misschien anders over dacht. Woorden die indruk maakten, zoals bleek toen zijn vrouw me opbelde met het dringende verzoek te komen. Er zat niets anders op dan te gaan, ze had opgehan-

[p. 32]

gen eer ik kon antwoorden. Ik trof beiden aan in een verregaande staat van opwinding die ik pas kon verklaren toen Kramer me meedeelde dat hij besloten had zijn laatste en meest geliefde bezit aan mij te schenken. Kon ik het niet raden? Ik voelde mij ongemakkelijk, geschenken zijn aan mij niet besteed, ik sta niet graag bij iemand in het krijt. Kramer sloeg zijn arm om zijn vrouw heen, ze zag een ogenblik naar hem op, haar lieflijke mond halfopen, maakte zich langzaam los en keek me hulpeloos aan. Ik ben het, zei ze, zijn laatste, voor jou. Ze sloeg de handen voor haar ogen om haar naaktheid te bedekken. En ik? Als ik haar weigerde zou ik haar niet minder beledigen dan wanneer ik haar aanvaardde. Geef jezelf weg, zei ik ten slotte, dan ben je een man en kan ik nee zeggen. Zijn gezicht vertrok, ik was bang dat hij in huilen zou uitbarsten maar ik schatte hem verkeerd, hij barstte in lachen uit, een gruwelijk geluid en een gruwelijke aanblik. Zijn vrouw maakte er een eind aan door hem heen en weer te schudden en op zijn stoel terug te duwen. Daar bleef hij enige tijd voor zich uit kijken zonder iets te zien, zijn mond openend en sluitend, alsof hij iets wilde zeggen maar niet kon of durfde. Ik geef alleen weg wat van waarde is, zei hij eindelijk, vermoeid, verveeld, de indruk wekkend dat het hem niet meer aanging. Hij maakte aanstalten in slaap te vallen. Wat gevoelens bij me wekt, mompelde hij, dierbare herinneringen. Ik dacht dat je het had begrepen. Wat en wie ik liefheb, bedoel ik.