De Revisor. Jaargang 34

[p. 118]

Paul Beers
Over Robert Menasse

Enige tijd na de voltooiing van zijn grote roman Die Vertreibung aus der Hölle, verschenen in 2001, ging Robert Menasse (Wenen, 1954) verhalen schrijven. Ze zouden alle een ik tot hoofdpersoon krijgen en onder de titel Ich kann ein jeder sagen gepubliceerd worden. De Nederlandse vertaler heeft het geluk dat hij, zodra de auteur een verhaal gereed heeft, dit krijgt toegemaild om het te vertalen. Daardoor kunnen aan het eind auteur en vertaler bijna tegelijkertijd de bundel gereed hebben, zodat die ook in beide talen tegelijk kan verschijnen.

Niet dat de Nederlandse uitgever daar, als bij een Coetzee of Philip Roth, voor de verkoop enig belang bij zou hebben, want hoewel ikzelf geneigd ben Menasse met minder hoog aan te slaan, het Nederlandse publiek denkt hier vooralsnog heel anders over. Zelf tot over mijn oren meegesleept door zijn tweede roman Selige Zeiten, brüchige Welt (1991), bracht de vertaling Zalige tijden, breekbare wereld vijf jaar later zo goed als niets teweeg. En om een indruk te geven van hoe de dobbelsteen der literaire kritiek kan rollen: de uitstekende criticus Duitse literatuur voor de Volkskrant Wil Hansen, die dit boek in een bespreking van Menasses derde roman Schubumkehr (1995) een ‘meesterwerk’ noemde, werd uitgerekend op het moment dat Zalige tijden in Nederland verscheen redacteur bij Meulenhoff en hield op met recenseren. Gevolg: geen bespreking in de Volkskrant. En ook niet in NRC Handelsblad. Wel in Trouw, zeer positief door Nelleke van Maaren. In Vrij Nederland geen recensie meer, alleen een signalement, want het jaar ervoor had ik daar zelf een groot overzichtsstuk over Menasse gepubliceerd. Rest De Groene Amsterdammer, dus Jacq Vogelaar. Jammer, Vogelaar moest niets van het boek hebben, bleek er zelfs allergisch voor. Zoals jaren later ook voor De verdrijving uit de hel (2002), dat weliswaar in De Groene Amsterdammer het Boek van de Maand werd, maar welke bekroning gepaard ging met een... negatieve bespreking. Maar hier staat Vogelaar niet alleen, want de productiefste criticus Duitse literatuur van dit moment, Wil Rouleaux, was in De Standaard al even negatief over dit werk, dat toch door velen hoog wordt aangeslagen.

Maar ik wilde zeggen dat Menasses eerste drie boeken, die tezamen Die Trilogie der Entgeisterung worden genoemd - de eerste heette Sinnliche Gewissheit (1988), vertaald als Bar Hopeloos (1998) - hier te lande elk niet meer dan zo'n duizend lezers hebben gevonden, en dat alleen De verdrijving uit de hel het tot een herdruk heeft gebracht. Zodat De Arbeiderspers niets te vrezen heeft als Suhrkamp de verhalenbundel eerder uitbrengt dan de vertaling.

Maar wanneer zal dat zijn? Kop en staart van de bundel zijn gereed, respectievelijk ‘Neustart’ en ‘Schluss’ geheten. Drie andere korte verhalen werden (ook) nog niet in vertaling gepubliceerd. Maar wel de vier langere: ‘De Amerikaanse bril’, ‘Eeuwige jeugd’, ‘Lang niet gezien’ en nu dus ‘Het einde van de hongerwinter’. Het verhaal waar Menasse momenteel aan werkt, dreigt evenwel uit te lopen op een roman, waardoor de twee andere reeds geplande verhalen voorlopig nog even moeten wachten.

[p. 119]

‘Het einde van de hongerwinter’ is een voor Menasse exemplarisch verhaal: het maakt om te beginnen duidelijk wat een levendige, verrassende en ook humoristische schrijver hij is. De ik-persoon vertoont zoals meestal onmiskenbare trekken van de auteur, maar geheel naar believen gemengd met fictie. Zo situeert hij dit verhaal in Amsterdam, waar hij inderdaad van tijd tot tijd in De Pijp vertoeft, precies op de plekken die de lezer in het verhaal zal tegenkomen. Maar is hij dan zelf de ik die het verhaal vertelt? Allerminst. Hij heeft dit verhaal in een Amsterdams café gehoord van iemand die er nauw bij betrokken was. Menasse, zelf de zoon van een deels joodse vader met een wel zeer joodse achternaam die in 1938 met het laatste kindertransport op de trein van Oostenrijk naar Engeland werd gezet, werd door dit verhaal zeer aangesproken en maakte er ‘literatuur’ van.

Naast roman- en verhalenschrijver is Menasse, die filosofie en politieke wetenschappen studeerde, in het Duitse taalgebied ook een vooraanstaand publicist. In de betere bladen reageert hij op brandende kwesties, zoals ‘nine eleven’, Bush en Irak, en enkele jaren geleden de opkomst van Haider in de Oostenrijkse politiek. Zijn intelligente en genuanceerde artikelen vonden ook hier gretig aftrek bij NRC Handelsblad, De Groene Amsterdammer en Vrij Nederland. Zijn essays, waaronder als bekendste Das Land ohne Eigenschaften (1992), zijn na de toekenning van de Staatsprijs voor ‘Kulturpublizistik’ gebundeld in het lijvige Das war Österreich. Interessant is hoe hij zijn politieke visie op zwart/rood/groen (Christelijken/Sociaaldemocraten/Groenen) al verwerkte in zijn roman van tien jaar geleden Schubumkehr (vertaling Kentering, 2003) en hoe hij de opkomst van Haider/Fortuyn als wig tussen de christelijke en socialistische blokken gestalte gaf in zijn onlangs in Darmstadt in première gegane toneelstuk Das Parodies der Ungeliebten, dat hij laat spelen in Denemarken. In beide gevallen geen schematische werken waarin de personages alleen als ideologische kapstokken fungeren, maar verbeeldingen waarin het persoonlijke al even politiek is als het politieke persoonlijk.

Overigens bedoelt Menasse Das war Österreich ook letterlijk: ‘das war einmal’. In de toekomst wil hij als essayist op wereldschaal zijn zegje doen. Een eerste proeve daarvan is de bundeling van zijn Frankfurter Vorlesungen, in het najaar van 2005 gehouden en nu gebundeld onder de als altijd ‘spielerische’ titel Die Zerstörung der Welt als Wille und Vorstellung. Deze lezingen, die volle, enthousiaste zalen trokken - ‘mit donnerndem Applaus und stehenden Ovationen’ (Süddeutsche Zeitung) - en die handelen over onder andere engagement, de Europese Unie, 11 september, globalisering, zijn briljant én provocerend, erudiet én hoogmoedig (ik typte eerst: hoognodig), ernstig én al te verzot op paradoxen, een gevaar dat bij Menasse altijd op de loer ligt. Maar als elk hoofdstuk als volgt begint: ‘Ich muss Ihnen etwas gestehen’, ‘Ich bin ein Hochstapler’ (H I), ‘Ich bin Spinoza!’ (H II), ‘Ich habe einen Menschen umgebracht’ (H IV) en ‘ICH BIN GOTT’ (H V), en als het boek eindigt met: ‘Ihnen wurde von der BILD-Zeitung gesagt: “Wir sind Papst!” Und Ihre Antwort ist: “Nein, wir sind Gott!”’ - dan is het duidelijk dat je je bij deze auteur in de collegezaal noch thuis een moment kunt vervelen.

Wat het vertaalde fragment betreft: Menasse is geen heel moeilijke schrijver. En dat is een zegen voor een vertaler. Menasse is een schrijver die stilistische brille paart aan helderheid, diepgang aan humor. Aan wie hij mij het meest doet denken? Dat mag in dit blad best gezegd: aan de vroege Dirk Ayelt Kooiman.

[p. 120]

‘Das Ende des Hungerwinters’	‘Het einde van de hongerwinter’
Die Großeltern hatten nicht von damals erzählen wollen. Einmal hatte Opa auf Nachfrage gesagt, im Frühjahr 45 habe er einen Teil seines Gedächtnisses verloren. Aber Vater ist als Kleinkind zu den Affen gekommen, er ist zum Affen gemacht worden. ‘Ich glaube, ich könnte auch den Schrei des Purpurhaubenlorie noch, den wir damals immer vom Vogelhaus herübergehört haben’ - was war das? Das war mir neu, Vater wich ab. Sonst kamen doch jetzt die Pelzmäntel, was erzählte er da von einem Lorie, einem Papagei? ‘Die Vögel sind im Zoo ja gleich neben den Affen, und dieses Khiraa, das aaa am Ende hell und schrill, das ging durch Mark und Bein, es war schauerlich. Ich habe es einmal imitiert, damals im Affenhaus, weil ich es ja immer wieder gehört habe, nicht anders als ich Worte oder Sätze meiner Eltern imitiert habe - und Vater hat mir den Mund zugehalten. Er hat gebebt und mir die Hand so fest auf den Mund gepresst, dass ich geglaubt habe, meine Zähne kann ich dann ausspucken. Wie oft wir diesen Schrei gehört haben. Ich habe ihn immer noch im Ohr. Es war - es war - wie ein, ein ausgelagerter Angstschrei, unser Stellvertreterschrei.’	Mijn grootouders hadden niet over die tijd willen praten. Eenmaal had opa op een vraag geantwoord dat hij in het voorjaar van '45 een deel van zijn geheugen had verloren. Maar vader was als klein kind bij de apen gekomen, hij was tot aap gemaakt. ‘Ik denk dat ik ook de schreeuw van de purperkuifpapegaai nog zou kunnen nadoen die we toen alsmaar vanuit het vogelhuis hoorden’ - wat was dat? Dat was nieuw voor me, vader week af, nu kwamen toch altijd de bontjassen, wat vertelde hij daar over een papegaai? ‘De vogels zaten in de dierentuin vlak naast de apen, en dat “khiraaa”, dat “aaa” aan het eind heel helder en schril, dat ging door merg en been, het was afschuwelijk. Ik heb het 'n keer geimiteerd, toen in het apenhuis, omdat ik het steeds maar weer hoorde, net zoals ik woorden of zinnen van mijn ouders imiteerde - en mijn vader kneep mijn mond dicht. Hij beefde, en drukte zijn hand zo stevig op mijn mond dat ik dacht mijn tanden daarna te kunnen uitspugen. Zo vaak als we die schreeuw gehoord hebben. Ik heb hem nog steeds in mijn oor. Het was - het was - als een, als onze plaatsvervangende angstschreeuw.’