De Revisor. Jaargang 33

[p. 57]

Onno Blom
Het ergste moet nog komen

Het is allemaal begonnen met zwarte sneeuw. Op een noodlottige dag in september 2004 had het televisiescherm zich gevuld met de dwarrelende roetdeeltjes van duizenden en duizenden verbrande antieke boeken uit de wereldberoemde Rococo-zaal van de Anna Amalia Bibliotheek in Weimar. Dat leverde een verbijsterend en verwoestend beeld op dat je, ook zonder de geur van de verbranding van de unieke, eeuwenoude boeken in je neus, misselijk maakte over zoveel verwoesting.

Korte tijd later sprak ik Louis ten huize van uitgeverij De Bezige Bij. Hij vertelde dat de brand in de bibliotheek vol Goethiana en Schilleriana ook op hem een verpletterende indruk had gemaakt. Dat nu juist deze bibliotheek, dit icoon van de Hochkultur die hem zo lief was, werd getroffen, stemde hem mistroostig. Anders dan voor anderen, die de kunst als verfraaiing van het leven beschouwden, was de kunst voor Louis de absolute hoofdzaak. ‘De kunst is een dam tegen het verval’, had Trescow gezegd, de Pruisische held van de roman Het overspelige gras. Of, zoals Louis het in een interview zelf verwoordde: ‘Tot mijn laatste roman zal ik de illusie bewaken dat de kunst ons van de ondergang kan redden. Maar al kan niemand behouden worden, dan wil dat nog niet zeggen dat je de illusie moet verwerpen. Het is een fictie die je in stand moet houden, al is het maar om je ziel te bewaken.’

Enfin, het aanzien van de brand in de bibliotheek had ook hem dus misselijk gemaakt - al was die misselijkheid een kwaal die hem de laatste tijd vaker teisterde. Daar kwam nog iets bij. Louis vreesde dat een aantal boeken, dat ten diepste was verbonden met het boek dat hij zélf aan het schrijven was, voorgoed in de brand verloren was gegaan. Hij werkte toen gestaag aan De niemandsbruid (het lidwoord is later van de titel gevallen), een fictieve autobiografie van Adèle Schopenhauer (1797-1849), de tragische zuster van de fameuze filosoof, die eerst lange tijd in Thüringen woonde en later, na de zelfmoord van haar vader, met haar moeder, een gevierd schrijfster, in Weimar in kringen rond J.W. von Goethe had verkeerd.

Adèle Schopenhauer is een typische Ferronheldin. Een verschoppeling. Iemand die, hoewel welwillend van aard, de ene tegenslag na de andere te verwerken krijgt. Het loopt met haar, zoals met de meeste van Louis' helden en heldinnen (vóóral de goedmoedigen) slecht af. Maar het is opvallend met hoeveel mededogen Louis in zijn nieuwe roman Adèle

[p. 58]

naar de rand van de afgrond begeleidde. In de brief van Adèles broer, de filosoof, die Louis aan het slot van Niemandsbruid citeert, moet de schrijver zijn eigen emoties hebben herkend: ‘Met gevoelens van spijt constateer ik dat het heengaan van mijn zuster u in een zeer melancholieke stemming heeft gebracht. Maar, bedenkt u wel, in wezen zijn wij iets wat niet had moeten zijn, daarom houden wij ook op te zijn. De gang van het rad van Ixion wordt onderbroken, het slavenwerk is gedaan. De tijd zal ook deze wonde helen en wij doen er in dergelijke gevallen goed aan ons niet te verzetten.’

Toen Louis in het voorjaar van 2005 de eerste versie inleverde van Niemandsbruid, viel mij de eer te beurt om die redactioneel te begeleiden omdat zijn vaste redacteur, Suzanne Holtzer, was geveld door een longontsteking. Ik maakte mijn aantekeningen met de hand in het manuscript, of eigenlijk moet ik zeggen: typoscript, want de vellen waren vervaardigd op de ouderwetse schrijfmachine waarop Louis gewend was te werken. Op 30 maart toog ik naar zijn huis in Haarlem, het stevige pak papier onder de arm, en werd daar hartelijk ontvangen door Louis en zijn vrouw Lilian.

We dronken een biertje in hun woonkamer. Vandaar af was goed te zien hoe de zon blonk op het dak van de kerk in de verte. Er leek geen vuiltje aan de lucht - Louis was niet langer misselijk, hij had zich stevig zorgen gemaakt over zijn gezondheid, was nogal vermagerd, maar had zojuist van de ziekenhuisartsen gehoord dat hem niets ernstigs mankeerde. Hij was opgelucht, al liet Louis goed nieuws steevast en breed lachend volgen door zijn favoriete citaat van Schopenhauer: ‘Het ergste moet nog komen.’

Om zijn herwonnen gezondheid en de aanstaande geboorte van zijn roman te vieren gingen we daarop in het centrum van Haarlem wat eten. Louis had een tafeltje in restaurant Beets gereserveerd. ‘Vanwege de naam, vanzelfsprekend!’ Met een glas chardonnay in de hand gedachten wij daarop eendrachtig Beets' moerbeitoppen: ‘De moerbeitoppen ruischten / God ging voorbij; / Neen, niet voorbij, hij toefde; / Hij wist wat ik behoefde, / En sprak tot mij.’ Verder ging het gesprek over de ontwikkeling van en de waardering voor zijn schrijverschap, wanneer ‘zijn’ PC Hooft-prijs zou komen (‘die kadavers in Den Haag zullen verdomme toch niet al te lang meer wachten?’), de invloed van redacteurs, uitgevers en andere raadgevers op zijn werk (‘nul’) en of schrijvers, vooral de heel steile, zich niet eens moesten wagen aan het schrijven van regelrechte Schund: ‘Vóór!’

Tamelijk lang hebben we het, al bladerend in het typoscript, gehad over de vraag hoeveel van de feiten waarop Niemandsbruid gebaseerd was moesten worden toegelicht of van een historische context voorzien. Hoe moet je omgaan met citaten? Wat kan je bekend veronderstellen? Louis hechtte er nogal aan om de citaten letterlijk te houden, te benoemen en exact toe te schrijven. Maar moest een romanschrijver dat eigenlijk wel doen? In andere gevallen wilde hij de zaken nu juist vaag houden. Louis twijfelde bijvoorbeeld of hij nu ergens moest zeggen wie de ‘Geheimraad’ nu eigenlijk was, die een buitengewone en uiteindelijk zeer duistere rol speelde in het tweede deel van het boek. Wie de achtergronden

[p. 59]

van die tijd een beetje kende, zag onmiddellijk dat die figuur was gebaseerd op Goethe. Maar moest je dat uitleggen voor wie dat niet wist? Uiteindelijk, zo waren we het eens, telde louter de logica van zijn verhaal. De feiten kwamen daarna.

In een brief die ik hem de volgende dag stuurde, schreef ik Louis: ‘Ten overvloede: ik zou je nooit willen vragen voor de lezer “op de knieën” te gaan of expliciet te gaan uitleggen wat juist mysterieus moet blijven. De echte “Geheimraad” is Ferron! Maar ik wil je niet onthouden dat mij dié passages het meest troffen die geheel zijn ontsproten aan jouw verbeelding, de “dramatische” scènes die jij niet ontleent, maar juist toevoegt aan de hele bibliotheek die al over Goethe en Schopenhauer is volgeschreven.’

De meest in het oog springende kwestie die wij die avond in Beets bespraken was het al dan niet opnemen van het korte eerste hoofdstuk van zijn typoscript. In dat openingshoofdstuk nam de schrijver zelf het woord en vertelde van zijn bezoek aan Thüringen en een mooie vondst in de Anna Amalia Bibliotheek. Uit dat eerste, introducerende hoofdstuk bleek nog eens hoe nauw de schrijver zich verbonden voelde met zijn onderwerp. Met Adèle. Het is nauwelijks te bevatten dat Louis zelf, nog geen halfjaar later, toen eenmaal was gebleken dat de doktoren het bij het verkeerde eind hadden gehad, na een kort ziekbed overleed aan een ‘woekering in de buik’. Net als Adèle. Louis stierf op 26 augustus 2005, één dag later dan zijn heldin in 1849 had gedaan. Nog geen week voor zijn dood had Louis het eerste, in allerijl gedrukte exemplaar van zijn roman in handen gekregen.

In de definitieve versie van Niemandsbruid ontbreekt dat korte eerste hoofdstuk. Louis had besloten het te schrappen. Uiteindelijk leek het hem beter niet zelf als eerste het woord te nemen in de moderne tijd, maar de lezer meteen in het leven van Adèle te laten duiken. Bijkomend voordeel was dat de openingszin van het tweede hoofdstuk - overigens een knipoog naar de eerste zin van Mulisch' Voer voor psychologen: ‘Ik was achttien jaar toen er gebeld werd’ - zich uitstekend leende als ouverture van de hele roman: ‘Ik was acht jaar toen mijn vader in de Fleet sprong.’ Maar oorspronkelijk begon zijn laatste roman dus zo:

In het door Mozes de Léon in de dertiende eeuw aan Simon ben Jochai toegeschreven boek Zohar wordt beschreven hoe het afdalen van de mens in zijn bestaan geen ander doel kent dan hoger te stijgen. In de Duitse versie waarover ik beschik heet het: ‘Und das Sinken geschieht / um des Steigens Willen.’

Van dit Boek van de stralenkrans bleek De Léon achteraf zélf de auteur te zijn. Toen ik de tekst ooit eens aan mijn moeder toonde reageerde ze al even verontwaardigd als toen ze de dissertatie van mijn broer voor het eerst in handen kreeg. ‘Het lijkt wel het recept van een apotheker,’ had ze uitgeroepen. Mijn moeder, die een gevierd schrijfster was, had andere zaken met de taal. Kabbalistiek en farmacie waren in haar ogen al even duistere zaken als de speurtocht van mijn broer naar van alles en nog wat en hoe het zo gekomen is. Maar ik loop op de zaken vooruit.

[p. 60]

Toen ik dit gelezen had, ik bedoel, toen ik dit had opgeschreven met de bedoeling het als een dagboekfragment te lezen van een vrouw die de ernst van het leven had betreden door de poorten van een, in haar tijd, nog geen zesduizend inwoners tellend stadje in Thüringen, was het stadje zélf, dat ik nog in de tijd van de Sovjetbezetting had bezocht, al bijna uit mijn herinnering verdwenen, althans verzonken in de zee van de literaire mythologie. Zó grauw was, tijdens dat bezoek, het waas geweest dat het regime over de stad getrokken had, dat zelfs het helder stralende licht dat haar in een eeuwige gloed had moeten zetten, niet meer bleek te zijn dan een, door de toenmalige heersers, hardnekkig brandend gehouden waakvlammetje: een gifgroen lichtpuntje in de troosteloze tweede keuken van een vervallen herenhuis.

Op nog geen vier kilometer afstand van dit stadje had het regime al in 1947 een monument neergezet ter herinnering aan het nabijgelegen concentratiekamp. Een monument dat dit kamp, naar omvang gemeten, ruimschoots in de schaduw stelde; opgetrokken in de geliefde stijl van álle dictaturen.

Zou dit monument, deze schuldbekentenis die gruwelijker was dan de op de nabijgelegen vlakte nog overeind staande of opnieuw overeind gezette barakken, inmiddels met hetzelfde enthousiasme omver zijn getrokken als waarmee men in 1989 de Berlijnse muur omver heeft gehaald? Zodat, bijvoorbeeld, het waakvlammetje weer lucht had gekregen om opnieuw hel op te laaien, zodat ook de vrouw, aan wier dagboek ik begonnen was, er zich aan zou kunnen koesteren?

Het viel te bezien.

Ik had gelezen dat in het slotmuseum ter plaatse een tentoonstelling was ingericht, gewijd aan Maria Pawlowna, de tsarendochter die op 3 augustus 1804 in de echt werd verbonden met Carl-Friedrich, erfprins van Sachsen-Weimar-Eisenach: een kunstlievende vrouw aan wie Friedrich Schiller, kort voor zijn verscheiden, nog enige odes heeft gewijd. Ik zou dus weer naar dit stadje terugkeren. Om het huwelijksbed van de verblindend mooie tsarendochter te betasten. Maar ook om het leven van mijn dagboekschrijfster te herleven. Om mijn eigen leven te herleven buiten het rumoer van de rede- en radeloze tijdgeest om. (We schrijven eind 2004.)

‘Voor het kleine Thüringse stadje,’ zo lees ik in de tentoonstellingsfolder, ‘begon daarmee [met de komst van Maria Pawlowna, L.F.] een nieuwe era die zich in de geschiedschrijving als “het zilveren tijdperk” heeft ingeburgerd.’

Wie zou van dit tijdperk geen getuige willen zijn? Zeker omdat het gevolgd werd door een keizerrijk dat dikke Bertha's fokte, een republiek die haar eigen grondslagen niet begrepen had en zichzelf ombouwde tot een mafiastaat die werd opgevolgd door een staat die het al even beroerd met de mensheid voorhad. Naar dit

[p. 61]

‘zilveren tijdperk’ waarin mijn dagboekschrijfster haar vormende jaren geleefd had, wilde ik terug. Om György Konrád te citeren: ‘Alles wat ik in vreemde steden mooi vind zou ik naar deze stad willen overbrengen. Ik wil er mijn utopie inrichten. Ik corrigeer de waarheid en vernieuw dit provinciestadje.’

In mijn geval hoopte ik dat het voorbereidende werk al zou zijn verricht. Mocht dat niet het geval blijken te zijn en zou ik er tevens niet in slagen mijn utopie waar te maken, dan trek ik mij, zoals mijn dagboekenschrijfster, terug in de door mij geschreven droom, die, hoewel niet bepaald de gelukkigste die men dromen kan, mij meer behaagt dan de werkelijkheid waarmee ik dag in dag uit geconfronteerd word.

Dat is mijn interpretatie van De wil waarvan het allesbepalende mechaniek voor het eerst indringend beschreven werd door de broer van mijn dagboekenschrijfster, wiens naam en werken hier niet ongenoemd zullen blijven. Het is misschien ook de interpretatie geweest die de schrijfster zélf aan de gedachteconstructies van haar broer gegeven heeft. Een andere wellicht dan hij bedoelde. Al is het heel goed mogelijk dat hij niets bedoelde, dat hij alleen een mechaniek zichtbaar heeft willen maken.

Toen de broer, na de dood van zijn zuster, zélf eigenlijk al niet meer verwachtte ooit nog succes te zullen hebben, van de ene dag op de andere in de mode raakte, schreef hij: ‘De Nijl is eindelijk in Caïro aangekomen.’ Naar mijn mening was zijn zuster de Nijl voor geweest. En als ze al niet in Caïro was aangekomen, dan toch in het door haar zelf gedroomde Jeruzalem, Sion of Shangri-La en heette de rivier anders. Misschien was het wel de Elbe of de Ilm.

Wat doet het ertoe?

Wat er wél toe doet: kort na mijn tweede bezoek aan het stadje en de genoemde tentoonstelling werd ik opgeschrikt door het bericht dat de Anna Amalia Bibliotheek in vlammen was opgegaan. Op de tentoonstelling had ik een aantekenboekje zien liggen waarvan het omslag door mijn schrijfster zélf geborduurd was. Praktisch gesproken een van de weinige vaststaande bewijzen van haar bestaan. Was nu ook dit boekje - het geschenk aan een vriendin - verloren gegaan?

Telefonische navraag bij de organiserende stichting leerde mij dat het geen deel uitmaakte van de collectie van de slotbibliotheek. Wat zou het daarin ook moeten naast de befaamde Lutherbijbel, die nog gedeeltelijk gered had kunnen worden? Wat moest dit fröbelwerk naast het lutheriaanse geweld, werd mij gesuggereerd. En, bovendien, wat had zo'n boekje voor belang vergeleken met bijvoorbeeld de emancipatorische pamfletten zoals die op instigatie van Maria Pawlowna tot stand waren gekomen en die eveneens op de tentoonstelling hadden gehangen? Was ik soms zo'n prullenfetisjist, zo'n ramptoerist die op de zogenaamde magie van per-

[p. 62]

soonlijke voorwerpen afkwam? Want die had je. Bezochten ze een Lisztstätte, dan gingen ze stiekem op diens sofa liggen; betraden ze een Schuberthaus, dan zetten ze, als de suppoost even afwezig was, snel even een brilletje van Schubert op hun neus.

Ja, zo'n type was ik, moest ik bekennen en legde beschaamd op.