De Revisor. Jaargang 33

[p. 104]

Kees Klok
Bewegingen in het merg van mijn beenderen
Enkele opmerkingen bij de poëzie van John Burnside

Mijn eerste kennismaking met de poëzie van John Burnside was via een artikel in het voorjaarsnummer 1994 van Poetry Review. Die uitgave was geheel en al gewijd aan de New Generation Poets, het opkomend talent uit het laatste decennium van de vorige eeuw. In het Nederlands werd Burnside, voor zover ik weet, een jaar later voor het eerst gepubliceerd in Dietsche Warande & Belfort (jrg. 140, nr. 3), door Ortwin de Graef en Herman Servotte. Zij vertaalden vier gedichten uit de bundel The Myth of the Twin (1994). In hun summiere inleiding bestempelden ze Burnside als een ‘postprovinciale’ dichter, zonder duidelijk te maken wat ze daar nu eigenlijk precies mee bedoelden.

De eerste indruk die Burnsides gedichten op mij maakten was er een van een lyrische dromerigheid, een soort van neoromantisch afstand nemen van de dagelijkse werkelijkheid. Het waren verzen die zich kenmerkten door een kalm ritme en een bedachtzaamheid die door De Graef en Servotte werd aangeduid als ‘ietwat bezonken’. Burnsides werk bleek zo ongeveer het tegendeel van de ‘performance poëzie’, die in die periode op de Nederlandse podia een bescheiden populariteit begon te verwerven. In zijn poëtica zijn het, om het in de woorden van Herman de Coninck te zeggen, ‘niet de decibellen die het werk moeten doen, maar punten en komma's’.¹ Burnside heeft weinig voeling met de stad en des te meer met het platteland en dan vooral dat van zijn geboortestreek, Fife in Schotland. Bij nadere lezing kwam een drietal hoofdkenmerken uit zijn werk naar voren: de natuur, het thuishoren en iets dat ik voor het gemak maar het metafysische zal noemen.

Op verschillende manieren is Burnsides poëtica doordrongen van de natuur. Ten eerste de fysieke natuur, die overal opduikt: in beschrijvingen van landschappen, het veelvuldig benoemen van struiken en planten (wat soms voor de vertaler een lastig probleem oplevert, vooral als deze geen bioloog is en het genoemde gewas niet in Nederland voorkomt) en het instinctmatig gedrag van mens en dier, bijvoorbeeld in ‘Ganzen’:

1 Herman de Coninck, Een aangename postumiteit. Brieven 1965-1997.
Amsterdam/Antwerpen 2005, p. 684.

[p. 105]

 

Ik kon aan toendra denken

 

besneeuwde berkenbossen

 

hectaren meren en ozon

 

en de zonderlinge

 

flikkering van toevallig licht

 

tussen de bomen

 

 

 

maar ik kon me geen voorstelling vormen van de kaarten

 

die ze volgden op reis:

 

kilometerslange vlakten

 

in de natte geometrie

 

van de hersenen gegrift.

(In: Gierik & Nieuw Vlaams Tijdschrift, jrg. 21, nr. 78, vertaling kk)

De tweede wijze waarop de natuur zich aandient, is via natuurwetenschappelijke fenomenen die het onderwerp zijn van de verwondering of het onderzoek van de dichter. In zijn bundels The Asylum Dance, waarvoor hij de Whitbread Book Award 2000 kreeg, en The Light Trap (2002) duiken regelmatig natuurwetenschappelijke experimenten op of wordt daaraan gerefereerd. In laatstgenoemde bundel is er zelfs een hele afdeling aan gewijd, getiteld ‘Φύσις’. In The Asylum Dance draagt hij zijn gedicht ‘Zintuiglijke informatie’ op aan de in Groningen geboren, geniale, maar stokdove en bovendien ook nog eens jonggestorven, Engelse sterrenkundige John Goodricke (1764-1786), die de theorie van het variabele volume van sterren bedacht:

mijn hoofd schuin naar een nachthemel vol licht,
zou ik wachten op muziek die ik kon voelen

als beweging in het merg van mijn beenderen,
zoals Goodricke moet hebben gedaan, iedere nacht weer,

het horen voorbij, meetrillend als een
aangeslagen klok, met harmonieën die
zongen in zijn bloed

(In: Gierik & Nieuw Vlaams Tijdschrift, jg. 21, nr. 78, vertaling kk)

[p. 106]

De natuur is eveneens onderwerp van grote bezorgdheid van de dichter. Hij heeft zorgen over de bedreiging ervan, doordat de mens haar naar zijn hand probeert te zetten, met alle kwalijke gevolgen van dien, maar is zich ook bewust van de keerzijde, de donkere kanten die de natuur toont ten opzichte van de mens en de mysterieuze kracht, het gevoel van dreiging en noodlot dat van haar uitgaat. Burnside vertoont wat dit betreft enige verwantschap met Edward Thomas.² Die diepe zorg, maar vooral de voorstelling van de natuur als dreigende kracht, maakt dat Burnsides ‘natuurpoëzie’ ver staat van de vaak sentimentele of sektarische mentaliteit van wat Gerard Reve zo treffend de ‘groenzoeters en bosneukers’ noemt.

Ook het tweede hoofdkenmerk, het thuishoren, loopt als de spreekwoordelijke rode lijn door Burnsides werk. Het gaat hier om het ergens thuishoren als een onvermijdelijk aspect van het op aarde zijn. Een thuishoren in je eigen lichaam, maar ook een thuishoren in een home, een dwelling, die als een soort van noodlot onverbrekelijk is gebonden aan het bestaan. Burnside is in sommige van zijn gedichten, zoals ‘Ganzen’ nadrukkelijk op zoek naar een verklaring voor dat wonderlijke instinct van sommige dieren om steeds weer terug te keren naar hun ‘thuis’. Of dit thuis, waar het de mens betreft, ook wel het werkelijke thuis is waar men thuishoort, blijft vaak in het onzekere. Dat heeft sterk te maken met het derde hoofdkenmerk van Burnsides poëtica, het metafysische aspect. Weten we wel wat ons onvermijdelijke thuis is, hoe kunnen we dat weten? In het gedicht ‘Nederzettingen’ dicht hij bijvoorbeeld:

Het is wat ik nu voor

thuis houd: die waterbron
diep onder het huis
die zij een uur lang proefden en daarna wegstopten

In het laatste deel van het gedicht merkt hij op:

- lumineus als het idee van thuis:

niet iets dat behouden wordt

of weggegeven

maar de pijnlijke ernst

die voortkomt uit het gevestigd zijn op aarde

Er zit voor de mens een akelige, beklemmende kant aan het thuishoren. Het is een fenomeen dat zich buiten de menselijke wil tracht te plaatsen en dat daarom duidelijke schaduwzijden kent. Bijvoorbeeld het thuishoren in het eigen lichaam. Voortdurend komt het gebonden zijn aan het eigen lichaam bij Burnside ter sprake.

2 Edward Thomas, Maar deze dingen ook. Vertaling Jan Eijkelboom, Wagner & Van Santen.

[p. 107]

Het lichaam dat in hoge mate een speelbal is van de natuur en aan het bezit waarvan de mens zich niet kan onttrekken. Steeds weer wordt men aan dat lichaam herinnerd, in een soort van interactie tussen lichaam en geest. In ‘Het bal in de inrichting’ komt dat bijvoorbeeld tot uiting in onderstaande passage:

Bij de patiënten waren wij soepel en bedaard:
we deelden onze aalmoezen uit en goedkope lof
en wachtten tot het dansen de pijn uitwiste
van de brok in de keel, de vogelachtige
houding van verworpenheid die drukt tegen de ruggengraat.

Het derde hoofdkenmerk, het metafysische, is wellicht het minst duidbaar, maar het meest aanwezig in de poëzie van Burnside. In veel van zijn gedichten is sprake van een niet of nauwelijks waarneembare aanwezigheid, alsof hij op zoek is naar een wereld achter de werkelijkheid. De Engelse criticus Charles Bainbridge noemt dit ‘een zoektocht naar de weerspannige magie die ten grondslag ligt aan het gewone en alledaagse’.³ Burnside zelf zegt dat zijn poëzie vooral gaat over de plaatsbepaling van jezelf in een samenleving van levenden en doden, dat het uiteindelijk een viering is van verwantschap, dood, wedergeboorte en liefde.⁴ Sarah Wardle karakteriseert het metafysische in een artikel over The Asylum Dance als ‘een strijd tussen de “gekende wereld” en het “er is nog iets meer”, waarbij dat “er is nog iets meer”, geneigd is de overhand te krijgen’.⁵ Steeds weer zie je een neiging binnensluipen om dingen te benoemen die zich aan de rand van de waarneembaarheid bevinden en de suggestie wekken van een werkelijkheid daarachter. Zo dicht hij in (het nog ongepubliceerde gedicht) ‘Akkers’, eveneens uit The Asylum Dance:

Het werk is nu gereed; maar als de avond is gevallen
voel ik het gedierte huiverend wegkruipen,
het laat een afwezigheid in de steek die wij als
natuurlijk aanvaarden: de hoopverloren bomen;
de stilte waarin de merel verdwijnt.
Af en toe zijn de geesten bijna zichtbaar
tussen latwerk en klapstoelen:
net zoals oude havens soms opnieuw verschijnen
door mist of regen, of marktplaatsen oplossen
om ons een schemering van glanzende lucht te schenken

3 Charles Bainbridge, ‘The shape of the wind’. In: The Guardian, 9 juli 2005.

4 In Poetry Review, vol. 84. nr. 1, spring 1994. p. 75.

5 Sarah Wardle, ‘Homing instinct’. In: Times Literary Supplement, 9 februari 2001.