De Revisor. Jaargang 33

[p. 44]

Jan H. Mysjkin
Zwijgen om een woord van waarheid

De modernistische poëzie in Roemenië vindt haar oorsprong in een herenkwartet: Tudor Arghezi, George Bacovia, Ion Barbu en Lucian Blaga, allen geboren aan het eind van de negentiende eeuw. Een onuitputtelijk onderwerp van gesprek onder dichters en poëzieliefhebbers in Roemenië is de vraag wie van de vier het hoogst moet worden geschat. Elk vindt altijd wel zijn pleitbezorger in de discussie.

In de jaren zeventig had ik al kennisgemaakt met Arghezi en Bacovia via bloemlezingen in het Engels en het Frans. Een kwarteeuw lang bleef mijn kennis van de moderne Roemeense poëzie beperkt tot die twee namen. Ik heb ondertussen begrepen dat die vertalingen er mede om politieke redenen zijn gekomen. Arghezi en Bacovia hadden het op een akkoordje gegooid met het communistische bewind, niet zozeer uit proletarische ijver, als wel om zichzelf en hun werk te redden. Dat heeft ze geen windeieren gelegd. Hun werk werd door de Roemeense staat uitgebreid ondersteund, waarbij uitgevers in het buitenland konden rekenen op een subsidie die de vertaal- en productiekosten dekte voor een goede honderdenelf procent. Bij de communistische machtsovername in 1947 hadden beiden het beste van hun oeuvre achter zich, en ze zijn wel zo verstandig geweest om daar na hun vijfenzestigste geen compromitterende rommel aan toe te voegen. Barbu was in de jaren dertig en veertig een uitgesproken fascist, en is dat na de Tweede Wereldoorlog gebleven, voldoende reden voor de Volksrepubliek Roemenië om vertalingen veeleer te ontmoedigen. Maar de dichter Ion Barbu was identiek met Dan Barbilian, een geniale wiskundige van internationale faam, die zijn onderzoek in de algebra en meetkunde als hoogleraar aan de universiteit van Boekarest ook onder het communisme kon voortzetten.

Van zijn kant weigerde Lucian Blaga zijn prestige als wijsgeer en literator in dienst te stellen van de dictatuur. Dus werd hij ontzet uit zijn ambt als hoogleraar in de cultuurfilosofie aan de universiteit van Cluj, een leerstoel die in 1939 speciaal voor hem was gecreëerd. Daarnaast werd hem een publicatieverbod opgelegd, en hij werd om de zoveel tijd door veiligheidsagenten gearresteerd met de bedoeling hem lichamelijk en geestelijk te breken; in het eerste zijn ze geslaagd, in het tweede niet. Toen zijn poëzie na zijn dood in 1961 opnieuw beschikbaar kwam, werd die prompt door de jonge generatie van de jaren zestig opgepikt en erkend als een van haar belangrijkste inspiratiebronnen. In 1974

[p. 45]

volgde een fors boekdeel met de nagelaten gedichten die hij na 1948 had geschreven, maar niet had kunnen publiceren. De gedichten uit zijn laatste levensjaren - waaronder Het wonderzame zaad - behoren tot het beste dat hij ooit heeft voortgebracht. Sindsdien zijn de bekendheid en de invloed van Blaga almaar toegenomen, vooral na de kerstrevolutie van 1989. Ook wat vertalingen betreft, heeft Blaga zijn collega's uit het kwartet verre overvleugeld. In 2001 verschenen de Complete Poetical Works of Lucian Blaga, 1895-1961 in de Unesco Collection of Representative Works. Die uitgave staat voor zeshonderd pagina's wereldliteratuur in een doeltreffende vertaling van Brenda Walker en Stelian Apostolescu.

Het leek er aanvankelijk niet op dat Lucian Blaga, op 9 mei 1895 geboren in Lancrǎm, een dorp in Transsylvanië, een grootmeester van het woord zou worden. ‘Mijn prille begin staat in het teken van een verbazende sprakeloosheid,’ schreef hij in zijn autobiografie Hronicul şi cântecul vârstelor (Kroniek en lied van de leeftijden, 1946). ‘Op mijn vierde had ik nog altijd geen woord uitgebracht, niet eens de grondwoorden: mama en papa.’ Een van de mogelijke verklaringen die hij daarvoor geeft, is ‘dat een onnatuurlijke luciditeit met annulerende effecten zich tussen mij en het woord had gedrongen’. Op een avond nam zijn moeder hem apart en probeerde haar zoon eergevoel in te lepelen: spreken was iets om trots op te zijn. ‘De volgende morgen ging ik naar haar toe en begon verstaanbare woorden te spreken,’ vertelt Blaga. ‘Beschaamd hield ik mijn hand voor mijn ogen en sprak. Onder het schild van vingers en handrug, waarmee ik me nog tegen de wereld van het woord afschermde, kwam de taal ongeschonden, klaar en druppelend als gezeefd zilver uit mijn mond. De woorden waren me allemaal bekend, maar in hun midden werd ik door schroom overvallen, alsof ik weigerde om de erfzonde van het menselijke geslacht in ontvangst te nemen.’

Zou het kunnen dat die eerste jaren van stomheid zijn aanvoelen van de wereld hebben aangescherpt? De Franse dichter Yves Bonnefoy plaatst de oorsprong van het dichterschap in de kinderjaren, de jaren waarin het wezen in onmiddellijk contact staat met de wereld. Vanaf het moment dat het kind met woorden leert omgaan, dringt de taal zich als een scherm tussen ik en niet-ik, verbreekt de oorspronkelijke eenheid, en houdt de mens een drogbeeld voor, waarin concepten alleen nog naar andere concepten verwijzen zonder de wereld te bereiken. Zou het kunnen dat Blaga's langdurige sprakeloosheid die breuk heeft uitgesteld, waardoor hij meer dan anderen een herinnering aan de eenheid heeft bewaard? Blaga ziet de wereld als een raadsel, waarvan hij de tekens probeert te lezen, zonder het mysterie te vernietigen. Het openingsgedicht uit zijn debuut Poemele luminii (Gedichten van het licht, 1919) is in dat opzicht veelzeggend:

[p. 46]

 

Ik vermorzel de bloemenkroon van wereldse wonderen niet,

 

noch dood ik

 

met mijn verstand de raadselen die ik tegenkom

 

op mijn weg

 

in bloemen, in ogen, op lippen of graven.

 

Anderen verstikken met hun licht

 

de ondoorgrondelijke tover die schuilt

 

in de diepten van de duisternis,

 

maar ik,

 

ik vermeerder met mijn licht het raadsel van de wereld -

 

(...)

 

en alles wat al onbegrepen was

 

wordt nog onbegrijpelijker

 

voor mijn ogen -

De wereld doet zich aan de dichter voor als een oneindige uitgestrektheid van tekens die hij wil begrijpen en vertalen. Dit begrijpen vindt zijn oorsprong in het zwijgen, niet alleen het zwijgen van de dichter, maar ook dat van de wereld - een zwijgen waar Blaga druk op blijft uitoefenen tot er een woord van waarheid komt. In het gedicht ‘De aarde’ schrijft hij:

Had de aarde mij niets
te zeggen? Heel deze meedogenloos weidse,
moorddadig stomme aarde -
helemaal niets?

Om haar beter te horen drukte ik
mijn oor tegen de grond - onzeker en gehoorzaam -
en vanonder de grond hoorde ik
het luidruchtige kloppen van je hart.

De aarde gaf antwoord.

Blaga ziet zichzelf als iemand die ‘alleen maar vertolkt’, ook wanneer hij verzen van zichzelf schrijft. Daarmee wijst hij op het bestaan van een algemene taal - de taal van de wereld - die aan zijn individuele spreken voorafgaat, die hij in zijn hart opvangt en vervolgens in het Roemeens vertaalt. Waarna hij zich opnieuw terugtrekt in het zwijgen, de enige taal waarin het mysterie zelve aan het woord komt:

[p. 47]

 

De taal bestaat niet uit woorden zeggen.

 

De enige taal, je taal van volheid

 

die zowel raadselen als licht verbreidt,

 

is de taal waarin je weet te zwijgen.

Parijs, 7 januari 2006