De Revisor. Jaargang 33

[p. 81]

Reinjan Mulder
Een concert zonder applaus

In de omgeving waarin ik literair ben grootgebracht was de belangrijkste rechtvaardiging voor de literaire kritiek dat er zonder deze kritiek geen levende literatuur denkbaar was.

Dat is nogal wat. Maar ik ben het er in mijn hart nog altijd mee eens.

Niet dat er zonder kritiek geen literatuur kan bestaan. Maar dat is dan een armoedig soort literatuur. Een soort lezers-samizdat, waarin de liefhebbers elkaar heimelijk hun leestips moeten doorgeven: dát moet je lezen, en dát is erg goed. En dan is het maar afwachten of dat boek nog ergens te krijgen is.

Een concert zonder applaus.

Aan de andere kant zou er zonder critici waarschijnlijk ook nog wel een sterk commercieel georganiseerde boekenmarkt kunnen gedijen, waarop adverterende en stuntende uitgevers samen met goed gesitueerde boekhandels in marketingtermen hun laatste producten onder de aandacht proberen te brengen.

Maar dat klinkt weer te veel als een applaus zonder concert.

Wie moet die twee circuits nog bij elkaar brengen, de lezers in hun luie stoelen en de boekverkopers, het concert en het applaus, als de dames en heren van de kritiek dat niet doen?

Wat de literatuurkritiek aan de literatuur bijdraagt, is in het ideale geval een georganiseerd en controleerbaar debat, waarin informatie wordt doorgegeven, en waarin tegelijk de literaire cultuur in de breedst mogelijke zin wordt onderhouden. De criticus vraagt zich gewetensvol af: Wat is er aan interessante boeken verschenen, waar gaan die over, en waar gaat het deze auteur om? En daarna: Wat doet de schrijver in zijn boek, wat doet hij bewust of onbewust met zijn lezers, en wat vind ik daarvan? Houd ik ervan? En waarom? De kritiek stimuleert en schift de opvattingen van gedreven en getrainde boekenlezers over het boekenaanbod, en biedt zo het noodzakelijke tegenwicht tegen de commerciële markt.

Ik weet inmiddels dat niet iedereen daar zo over denkt. Er is bijvoorbeeld ook een stroming, die ik nu maar de autonome stroming noem, die vindt dat de kritiek zich niets van het koop- en leesgedrag van de krantenlezer moet aantrekken. Kritiek zou in deze visie vooral een intrinsieke waarde hebben, die geen boodschap heeft aan mogelijke effecten.

En daarnaast is er nog een stroming die vindt dat het hele Nederlandse boekenaanbod eigenlijk niet zoveel voorstelt. De grotemensenwereld-stroming. In die visie moeten literaire redacties zich veel meer op buitenlandse publicaties richten en zich niets gelegen laten liggen aan de Nederlandse lezer en zijn markt.

Deze laatste twee stromingen hebben de afgelopen tien jaar in de literatuurkritiek naar mijn idee iets te veel de overhand gehad, en daarmee hebben ze in ieder geval de literatuur niet veel goed gedaan, en misschien ook wel niet de literatuurkritiek.

Zo herinner ik me dat er in de tijd dat ik op de kunstredactie van nrc Handelsblad werkte altijd goed werd opgelet of onze recensies wel voor minstens de helft over Nederlandse auteurs gingen: dan was

[p. 82]

er de meeste kans op een ook voor de lezer interessante wisselwerking tussen de kritiek en de literatuur. Het merendeel van de stukken moest daarom ook levende schrijvers betreffen. En van de grotere stukken mocht de helft ook een interview zijn. Een interview is natuurlijk iets anders dan een recensie, maar voor een beter begrip van een boek is het vaak buitengewoon nuttig. Een goede interviewer kan tussen de regels door bovendien ook veel eigen opvattingen over de schrijver en zijn boeken kwijt. Het interview is - in het ideale geval - het spiegelbeeld van de kritiek. De stereobril van de recensent.

Ten slotte gold bij ons lange tijd de vuistregel dat boeken het best konden worden besproken wanneer de mogelijkheden tot een debat optimaal waren, dat wil zeggen wanneer ze royaal in de winkels lagen. Boeken moesten meteen de volgende dag gelezen kunnen worden, het oordeel van de criticus moest getoetst kunnen worden terwijl het nog nat was - zoals ook films niet besproken werden wanneer ze één keer in Venetië waren vertoond, maar pas wanneer ze de hele week in achttien Nederlandse bioscopen waren te zien.

Dat alles hield in dat buitenlandse boeken, als ze niet hoogst actueel waren (bijvoorbeeld door een nominatie), pas besproken werden als ze direct leverbaar waren, dat wil zeggen als de Nederlandse vertaling er was. Lezers moesten ze meteen in huis kunnen halen om te zien wat ze er zelf van vonden. Kranten volgen vaak de waan van de dag, hoor je wel, maar in de literatuurkritiek is dat alleen maar een aanbeveling. Er zijn weinig grote boeken die niet ooit als waan van de dag zijn begonnen.

Het gevolg van een dergelijke benadering was in ieder geval dat er dankzij de kritiek af en toe ware rages rond literaire boeken ontstonden. En dat legde de kranten geen windeieren. In de gouden jaren van de dagbladkritiek werden er regelmatig lezersonderzoeken gehouden waarvan ik de uitkomsten niet ken, maar die er wel toe leidden dat het aantal pagina's dat aan literatuur werd besteed met het jaar groter werd. En niet alleen bij nrc Handelsblad. Ook Trouw, de Volkskrant en Het Parool hadden groeiende literatuurrubrieken.

Tien jaar geleden was het met die vruchtbare verhouding tussen de pers en het literaire boekenvak plotseling gedaan. Overal kwam de literatuur op de krantenredacties onder druk te staan. Vreemd genoeg net op het moment dat boeken- en krantenuitgevers tot grote conglomeraten samensmolten die officieel de ‘synergie’ van de verschillende media op hun programma zetten.

Literatuur werd, in ieder geval bij nrc Handelsblad, vanaf dat moment eerder gezien als een zaak van ideeën, en niet als een product dat elke dag vers op de markt te koop werd aangeboden. Er was, zo hoorde ik op de burelen, bovendien ook helemaal geen aanleiding om nieuwe boeken zoveel meer aandacht te geven dan oude. En ook moesten we ons eens wat minder op de Hollandse moerasdelta concentreren. In ver weg gelegen landen verschenen toch zeker net zulke interessante boeken als bij ons, en die kon je toch nog altijd bij de goede Nederlandse boekhandel bestellen - of anders wel bij de buitenlandse.

In diezelfde tijd kon je onder Nederlandse journalisten horen dat de literaire voortbrengselen van ons uitgeefsegment misschien wel zwaar overschat werden. Al die aandacht voor de joostzwagermannen, de connypalmentjes en de adriaanvandisjes met hun hoogstpersoonlijke probleempjes. Al die geposeerde foto's van die ikjes. Er kon beter wat aan geschiedenis, politiek en filosofie worden gedaan. Grote denkers uit het heden en verleden moesten onder de aandacht van het publiek worden gebracht, en niet al die ijdel rondfladderende eendagsvliegen.

Misschien hadden we achteraf gezien toen wat beter op onze zaak moeten letten.

Hoe dan ook, de meeste literatuurafdelingen bij de grote Nederlandse dagbladen werden als gevolg van wat je gerust een cultuuromslag mag noemen bijna übernacht opgeheven en samengevoegd met

[p. 83]

de non-fictieredacties. En ook bij de meeste weekbladen moest de literatuur een stapje terug doen. Bij mijn eigen krant werd de literatuurkritiek uiteindelijk ondergebracht bij een chef die al in ons eerste gesprek verklaarde twintig jaar eerder voor het laatst een roman te hebben gelezen.

In plaats van de boekwinkel om de hoek en de Nederlandse uitgeverscatalogi werden vanaf dat moment het - overigens geweldige - Times Literary Supplement en The New York Review of Books de belangrijkste oriëntatiepunten. Er werden daardoor steeds meer boeken ‘behandeld’ die waarschijnlijk nooit de Nederlandse boekhandel zouden bereiken. Er werd tegen het genre van het schrijversinterview geageerd, zodat dit naar een ander supplement moest uitwijken. En op redactievergaderingen werd steeds minder over de nieuwste Nederlandse romans gepraat - en in plaats daarvan steeds meer over Jos de Beus en Heidegger.

Zou iemand van onze lezers daarna ooit daadwerkelijk Heidegger hebben opengeslagen?

Kees Fens is indertijd met literatuurrecensies gestopt omdat hij vreesde te veel een verlengstuk van het commerciële boekenbedrijf te worden. Bij mij was het omgekeerd. Ik dreigde afgesneden te worden van het levende boekenbedrijf in Nederland en ik stopte ermee. Ik las graag een schrijversinterview tussen de recensies en ik maakte het zelf ook graag. Waarom zou je je daarmee aan de commercie of aan het platte vermaak overleveren?

Voor een medespeler is het natuurlijk altijd moeilijk om over zichzelf te oordelen, maar naar mijn idee heeft in ieder geval de literaire kritiek als geheel sinds het midden van de jaren negentig nooit meer de voortrekkersrol gespeeld die deze in zich heeft. En de Nederlandse kranten in hun totaliteit hebben, in hun strijd om te overleven, tot voor kort ook weinig moeite gedaan om hun prijsgegeven grondgebied weer terug te winnen.

Natuurlijk zijn er nog altijd goede, gedreven krantencritici, die vanuit een belezen achtergrond de nieuwste boeken blijven lezen, die enthousiast over ontdekkingen en teleurstellingen schrijven en die er zo niet voor terugschrikken hun verantwoordelijkheid te nemen voor het dagelijkse literaire bedrijf. Arjan Peters en Elsbeth Etty wil ik in dit verband graag noemen - en ik vraag me ook af wat Michel Houellebecq zonder de stukken van Margot Dijkgraaf zou zijn geweest. Maar een deel van de opgegeven stellingen lijkt inmiddels door anderen te zijn overgenomen. En dat kan ik niet als een verbetering zien.

In de eerste plaats is de invloed van het commerciële boekenbedrijf de afgelopen tien jaar onmiskenbaar sterker geworden. De boekverkoop is in jaren niet zo hoog geweest als nu, maar het zijn vooral de ketens als Libris en de Boekhandelsgroep Nederland die nu met eigen publicaties in het gat springen dat de kranten hebben gecreëerd. Ik denk dat sommige boekverkopers van Donner en Kooyker daardoor nu al even bekend en invloedrijk zijn als de beste critici van het dagblad Trouw.

Tegelijkertijd zijn er enkele nieuwe kranten verschenen, zoals Spits en Metro, die soms ook opmerkelijk goede stukken bevatten over literatuur. Maar dat zijn er dan weer zo weinig dat niemand de krant ervoor uit de schappen zal halen. Hun recensies hebben nog altijd niet de status van literatuurkritiek bereikt.

En dan zijn er natuurlijk nog de honderden internet recensenten bij gekomen. Zij zijn misschien wel de eigentijdse invulling van de lezerssamizdat die ik aan het begin noemde. Maar ook bij deze selfmade recensenten heb ik niet de indruk dat zij een inzet en een invloed hebben die vroeger de bonafide dagbladcriticus had. Het is leuk om op elk gewenst moment van de dag even bij www.hotelboekenlust.nl langs te kunnen gaan, maar wat de meeste boekensites missen, is het georganiseerde en controleerbare dat een krantenrecensie kenmerkt. Van te veel juichende internetrecensies heb ik het gevoel dat ze misschien wel door de achterbuurman of de achterneef van de

[p. 84]

schrijver zijn gefabriceerd. De regie ontbreekt.

Gelukkig proberen sommige grote kranten sinds kort toch weer actief in te spelen op de verschoven panelen in boekenland. Zo keerden bij nrc Handelsblad tot mijn genoegen eindelijk de grote schrijversinterviews weer terug tussen de boekrecensies, en begon deze krant vorig jaar een interessant leesclub experiment voor klassieke boeken, waardoor inmiddels duizenden schitterende boeken zijn verkocht.

Maar het is jammer dat dit experiment dan weer net allemaal boeken betrof die inmiddels al lang en breed tot de canon behoren. De levende literatuur, om dat woord nog één keer te gebruiken, schiet er niet zoveel mee op. En aan de lezersdiscussies over die boeken werd ook wel door erg weinig lezers meegedaan. Zo schijnt het aantal geregelde deelnemers via de nrc-site uiteindelijk niet veel groter te zijn geweest dan het ledental van de eerste de beste leesclub uit Noord-Drenthe (dertig).

Maar de non-fictie dan, hoor ik al iemand vragen. Die moet toch wel geprofiteerd hebben van het terugdringen van de literatuurkritiek?

Helaas, ook dat is maar de vraag. De functie van de non-fictie kritiek in kranten blijkt nu eenmaal een andere te zijn dan die van de literaire kritiek. Elke uitgever kan bevestigen dat literaire recensies meestal worden gelezen om te weten of je wel of niet naar de boekhandel moet om ‘puur genot’ te beleven, maar dat positieve recensies van belangrijke non-fictie boeken je vaak juist een kostbare gang naar de winkel besparen. Als je weet waar de schrijver op uitkomt, hoef je daarna het boek niet meer te lezen.

Een non-fictie recensie in de krant is niet zelden een handig en tijdbesparend substituut voor een boek dat eigenlijk ontzettend veel beter verdient.