De Revisor. Jaargang 33

[p. 41]

Elsbeth Etty
Niet tegen elke prijs
Een criticus in een literaire jury - kan dat wel?

Een criticus die ook maar even de indruk wekt bevooroordeeld te zijn, verliest stante pede zijn geloofwaardigheid en daarmee zijn gezag. Onafhankelijkheid is een eis die aan iedere journalist moet worden gesteld. Volgens mij onderscheidt de literaire kritiek zich in principe niet van andere journalistieke genres. Journalisten dienen, als het goed is, hun publiek, geen enkel ander belang. Aan recensenten moeten derhalve - behalve specifieke deskundigheid - de eisen worden gesteld die voor alle vormen van journalistiek gelden, zoals onbevangenheid, onpartijdigheid en fair play.

Wie zich verdiept in de geschiedenis van de literaire kritiek weet dat critici vanouds een kleffe, onbetrouwbare, verzuilde, voornamelijk uit mannen bestaande, elkaar bevoordelende kliek vormden. Onderling maakten zij de dienst uit en bepaalden welke literaire werken dienden te worden aangeprezen en welke niet. Onafhankelijke journalistiek is in Nederland pas in de jaren zestig, met de ontzuiling, uitgevonden. Maar waar de noodzaak van onafhankelijkheid bij politieke en financiële redacties inmiddels als onomstreden geldt, blijken literaire critici zich soms minder bewust te zijn van het feit dat hun onafhankelijkheid hun kostbaarste goed is. Te vaak prijzen recensenten nog boeken aan van auteurs met wie ze bevriend zijn of vallen ze te betrappen op andere vormen van beïnvloeding. Zo erg als in de tijd van Menno ter Braak en E. du Perron die elkaars boeken en die van andere bevriende auteurs redigeerden en ze vervolgens recenseerden, is het tegenwoordig niet meer, maar iets als een ‘gedragscode’ voor kunstcritici kennen de Nederlandse media niet. Men doet maar wat.

Onder invloed van wat ik maar even de populistische anti-elitaire Fortuyn-revolutie zal noemen, is de journalistiek onder vuur komen te liggen. ‘De’ journalistiek en ‘de’ media hebben aan gezag ingeboet. Hoe simpel worden de publieke omroep en de kwaliteitskranten niet in de hoek gezet als ‘media van de linkse kerk’ en dus niet onafhankelijk. Een groot deel van het publiek vertrouwt de media niet meer. Dat is geen typisch Nederlands verschijnsel. In het Amerikaanse blad Commentary van januari 2006 - ‘Are newspapers doomed?’ - valt te lezen dat nog slechts 9 procent van de Amerikanen informatie uit kranten vertrouwt. Zo'n vaart schijnt het hier nog niet te lopen, maar dat de media onder druk staan is buiten kijf - zie de ontmanteling van de publieke omroep.

Politici, maar ook allerlei andere instanties die het moeten hebben van media-aandacht kunnen zich maar moeilijk voorstellen dat er zoiets als onafhankelijke journalistiek (en kritiek) bestaat. Het is aan de media het blazoen zuiver te houden, en dus kwaliteit en onafhankelijkheid als hoogste goed te blijven beschouwen. Vandaar dat redacties zich wapenen zich tegen iedere schijn van partijdigheid en tegen berichtgeving die impliciet beïnvloed kan zijn door eigenbelang. Bij alle kwaliteitsmedia zijn de afgelopen jaren strengere eisen gesteld aan ‘schnabbelen’. Nevenactiviteiten dienen nauwgezet te worden gemeld, voor publieke optredens moet toestemming worden gevraagd, zitting nemen in adviesorganen, besturen en dergelijke wordt niet langer beschouwd als horizonverbreding of nuttig

[p. 42]

‘netwerken’, maar als een risico voor de geloofwaardigheid van het medium. Terecht, lijkt me, want ook wie staande houdt bestand te zijn tegen allerlei vormen van beïnvloeding heeft tot taak de schijn te vermijden.

Het is niet altijd eenvoudig te bepalen waar de onafhankelijkheid in het geding komt. Kan een columnist ongestraft, dus met behoud van geloofwaardigheid, reclame maken voor de Postbank? Boet een televisierecensent die positief over Talpa schrijft, maar tegelijkertijd meedoet aan programma's op die zender, aan gezag in? Wordt een tv-presentator die politici een mediatraining geeft zélf onderdeel van ‘de’ politiek? Wat dan, als diezelfde presentator die politici voor de camera wil blijven interviewen? Ook al is men zelf overtuigd van de eigen integriteit en onafhankelijkheid - overtuig je publiek er maar van. Vertrouwen is makkelijk te verliezen, maar o zo moeilijk terug te winnen.

Min of meer in het verlengde hiervan ligt de vraag of je als literair recensent lid kunt zijn van literaire jury's. Word je dan geen onderdeel van het ‘circuit’ waarover je in alle onafhankelijkheid moet oordelen? Treden er belangenconflicten op? Compromitteer je je als een boek dat je in een recensie hebt afgekraakt mede onder jouw verantwoordelijkheid op een shortlist terechtkomt of zelfs een prijs krijgt? En last but not least: wat schiet de literaire kritiek ermee op? Is dat ‘hele prijzencircus’ niet alleen bedoeld om grote boekhandelketens te spekken en lenen de juryleden zich voor dit spelletje door prijzen toe te kennen aan populaire boeken, waarvan de literaire waarde twijfelachtig is?

Ik heb in veel literaire jury's gezeten, zowel van commerciële prijzen (onder andere de Libris- en de ako-prijs) als van niet-commerciële zoals de P.C. Hooftprijs. Dit jaar maak ik voor de vijfde keer deel uit van de ako-jury. Ik spreek uit ervaring als ik zeg dat de jury's, ook die van de commerciële prijzen, volstrekt onafhankelijk tot hun oordeel komen. Wie een studie maakt van de shortlists en winnende boeken van de afgelopen twintig jaar kan onmogelijk staande houden dat tweederangs boeken, triviaalliteratuur of publiekslievelingen waaraan uitgevers en boekhandelaren flink kunnen verdienen gepusht zijn. Integendeel: evenals in zichzelf respecterende kranten en weekbladen scheiden in literaire jury's onafhankelijke critici het kaf van het koren.

Onderscheiden, een norm stellen: dat is de essentie van literaire kritiek en om die reden beschouw ik jureren als een onderdeel van de literaire kritiek. Een belangrijk onderdeel zelfs, gezien de impact die prijzen kunnen hebben op het literaire klimaat. Genomineerde en winnende boeken worden onder de aandacht van een groot publiek gebracht, er ontstaat discussie over in media en literaire kringen, niet zelden krijgen de boeken een tweede leven, relatief onbekende auteurs - zie Jan Siebelink, die afgelopen jaar de ako-prijs won - kunnen er de doorbraak mee bereiken waarvoor ze jarenlang hebben moeten ploeteren. Voor de door sommigen zo gewenste literaire canonvorming zijn grote commerciële prijzen zelfs onontbeerlijk geworden. En wie zou die canonvorming willen overlaten aan personen die daar een commercieel belang bij hebben? Aan boekhandelaren en uitgevers bijvoorbeeld of aan toevallige ‘vertegenwoordigers’ van het al dan niet per internet stemmende en door lobbyisten en reclame te manipuleren publiek?

In dat geval zou het prestige van zulke prijzen onmiddellijk afnemen en daarmee de invloed ervan op het literaire klimaat. Met andere woorden: het zou doodzonde zijn als hoofdredacties van kranten en tijdschriften hun recensenten om redenen van een verkeerd begrepen beroepsethiek zouden verbieden aan jury's deel te nemen. Verkeerd begrepen? Ja, want het punt is nu juist dat critici voor dit soort jury's worden gevraagd uit hoofde van hun onafhankelijkheid - zodat het jurylidmaatschap geen aantasting maar veeleer een erkenning van hun onafhankelijkheid betekent. Maar, hoor ik dan sceptici tegenwerpen: dat kun je ook zeggen van journalisten die gevraagd worden voor een advies-

[p. 43]

commissie van een of andere instelling. Soms is dat ook zo en ontstaat er pas een probleem als zo'n journalist over een dergelijke instelling wil publiceren. Dat laatste moet men niet doen. Zo zal ik als lid van een ako- of Libris-jury geen artikel schrijven over ako- of Libris-winkels en mij ook niet uitlaten over de werkzaamheden van zo'n jury. Er zijn genoeg collega's die daar onbekommerd hun licht over kunnen laten schijnen. Maar stel dat je - uit hoofde van een jurylidmaatschap of adviesfunctie informatie krijgt over misstanden die volgens je journalistieke maatstaven wereldkundig gemaakt moeten worden - wat dan? Altijd publiceren, zou ik zeggen, dat is een journalistieke plicht.

Je hebt critici die om principiële redenen weigeren zitting te nemen in jury's. Vaak heb ik hun gevraagd wat die redenen dan wel zijn. Meestal kreeg ik geen duidelijk antwoord, behalve van sommigen die eerlijk toegaven niet tegen hun verlies te kunnen. Zij zouden het onaanvaardbaar vinden als hún uitverkoren boek niet zou winnen. Dat is een respectabel standpunt. Wie zo'n groot ego heeft, zo overtuigd is van zijn eigen onfeilbare gelijk kan maar beter niet aan jury's deelnemen en moet op andere manieren proberen zijn voorkeuren uit te dragen. Bijvoorbeeld zoals Max Pam, recensent van hp/De Tijd die als eenmansjury ieder jaar het in zijn ogen beste literaire werk uitverkiest. Nadeel is dat één persoon onmogelijk de oogst van een heel jaar kan doorploegen, waardoor de Max Pam Award aanzienlijk willekeuriger en dus minder gezaghebbend is dan prijzen waarover meerdere onafhankelijke critici beslissen. De jury's van literaire prijzen bestaan uit minimaal vijf ‘beroepslezers’, een voorzitter die de procedure in de gaten houdt en een secretaris die zorgt dat alle boeken verdeeld en gelezen worden. Een individuele recensent is nooit in de gelegenheid alle gepubliceerde boeken onder ogen te krijgen, laat staan daar met anderen over te discussiëren.

Ik heb de intensieve wijze waarop in jury's het kaf van het koren wordt gescheiden als een verrijkende aanvulling op mijn werk als recensent ervaren. Discussiëren over een boek en tot een gemeenschappelijk oordeel daarover komen, hoeft geen afbreuk te doen aan de soevereiniteit van de criticus en heeft in mijn ervaring ook nooit tot laffe compromissen geleid. Als de meningen over een boek zo mijlenver uiteenlopen dat het van de een bij wijze van spreken niet eens de longlist mag halen, terwijl een ander er een potentiële winnaar in ziet, wordt het hoe dan ook door alle andere juryleden gelezen en krijgt de meerderheid haar zin. Overigens heb ik zo'n situatie nog nooit meegemaakt. Opmerkelijk is nu juist dat er altijd vrijwel onmiddellijk consensus ontstaat over de boeken die ‘afvallen’. De discussies gaan over boeken die volgens de meerderheid van een jury tot de beste behoren en de echte ‘strijd’ wordt geleverd over de shortlist: welke boeken moeten er (vaak met pijn in het hart) van de longlist worden weggestreept en met welke argumenten?

Het is een goed gebruik dat beraadslagingen van jury's vertrouwelijk zijn en dat dus de argumenten waarmee boeken een plek op een longlist of vervolgens een shortlist wordt ontzegd, niet naar buiten komen. Dat zou contraproductief zijn. In plaats van een ‘leesbevorderend’, enthousiasmerend juryrapport zou je dan namelijk een diskwalificatie uitspreken. Voor een recensent die zijn oordeel, ook zijn negatieve, altijd moet beargumenteren is dat laatste onontkoombaar, terwijl een jury de comfortabele positie heeft zich alleen te hoeven verantwoorden over werk dat men zo geslaagd acht dat het bekroond zou moeten of in ieder geval kunnen worden.

Maar kun je als criticus dan niet je geloofwaardigheid verliezen als een boek dat je in een recensie hebt neergesabeld op een shortlist terechtkomt, met een positief juryrapport waaronder ook jouw naam staat? In mijn ogen kan dat in beginsel zeker, hoewel het mij gelukkig nooit is overkomen. Er is - voorzover ik heb kunnen nagaan - in Nederlandse jury's maar één criticus geweest die het een

[p. 44]

keer zover heeft laten komen, Arjan Peters, recensent van de Volkskrant. Dit voorval levert een interessante casus op van de valkuilen waarin een criticus kan trappen, maar - en dat is misschien nog wel interessanter - ook een handleiding voor het vermijden van valkuilen.

In 1999 zat ik samen met Peters in de jury van de Libris-prijs. Zijn start was enigszins ongelukkig. Kort nadat de samenstelling van de jury bekend was gemaakt, onthulde Joost Zwagerman in Vrij Nederland dat Peters een criticus was met twee petten op. Voor Six Books, een promotieblaadje van het Nederlands Literair Productiefonds, bleek hij regelmatig boeken op te hemelen die hij in de Volkskrant had gekraakt. Dat lot had niet alleen Zwagerman zelf getroffen, ook Cees Nooteboom was slachtoffer geworden van Peters' ‘gelegenheidsoordelen’. A1 in 1993 deed Nooteboom zijn beklag over het feit dat Peters in Six Books diens boek De omweg naar Santiago had aanbevolen en enige tijd later in een artikel in de Volkskrant fel en uiterst neerbuigend uithaalde naar dezelfde schrijver op grond van diezelfde reisverhalen. Nooteboom liet de toenmalige directeur van het Productiefonds weten dat ‘iemand die om acht uur prijst wat hij om tien uur laakt geen achtenswaardig man is’.

Het kwam Peters op zware kritiek te staan. In Trouw betichtte columnist Ephimenco hem van een ‘dubbele moraal’. ‘Windvaan en schnabbelaar Arjan Peters heeft voor iedere broodheer een aangepast oordeel. Hoe zal Peters de boeken beoordelen die hij, met zijn Libris-petje op, straks zal moeten lezen? Naar welke portemonnaie zal hij straks zijn oor laten hangen?’ Het deed het prestige van de Volkskrant geen goed - en het was dan ook begrijpelijk dat de hoofdredactie van die krant haar recensent strafte met een tijdelijke schorsing.

Ook de status van de Libris-prijs liep een deuk op. Ephimenco: ‘Je kunt nu al een half pond vraagtekens plaatsen achter de reële waarde van de volgende Libris Literatuur Prijs. Als auteur zou ik me twee keer bedenken alvorens mijn uitgever toestemming te geven mijn boek naar de jury te sturen. Wat moet je in geval van een nominatie of, nog erger, van het behalen van de ultieme overwinning met een prijs die door een malafide jury wordt uitgereikt?’

Ook ik vond zijn jurylidmaatschap in die omstandigheden problematisch, maar omdat het niet aan juryleden is om elkaar de maat te nemen of de samenstelling van jury's te beïnvloeden tekende ik geen bezwaar aan. Wel wijdde ik onder de titel ‘Schijn des kwaads’ een column aan de kwestie om in elk geval verantwoording af te leggen over mijn deelname aan deze bij voorbaat omstreden jury. Ik schreef dat critici, net als procureurs-generaal, de schijn des kwaads moeten vermijden. ‘Zij mogen op geen enkele manier de indruk wekken dat zij oordelen met andere dan literaire maatstaven. Nu geloof ik niet dat Arjan Peters te koop is, maar hij heeft wel twijfel doen rijzen over zijn onafhankelijkheid. Als ik in de positie van Peters verkeerde, zou ik me als jurylid hebben teruggetrokken.’

Het werd echter nog veel pijnlijker.

Het was een extreem vruchtbaar literair jaar, 1999, met als hoogtepunten De procedure van Harry Mulisch en Allerzielen van Cees Nooteboom. Arjan Peters had De procedure in de Volkskrant met de grond gelijkgemaakt. ‘Was hij leerling aan de Schrijversvakschool, Mulisch zou met strafwerk naar huis zijn gestuurd,’ luidde zijn mening. ‘Geen magie, geen raadsels. Geen universum, maar de huisbioscoop van Harry Mulisch.’ En als uitsmijter: ‘Och heden, hoezeer is De procedure smetteloos geconstrueerd. Wie een rustgevend boekske zoekt in deze onttoverde tijden, weet waar hij terecht kan.’

Hier hebben we het probleem dat ik met dit voorbeeld wilde illustreren. Inderdaad kun je als criticus in moeilijkheden komen als je je uitermate negatief hebt uitgelaten over een boek dat de meerderheid van de jury als potentiële winnaar blijkt te beschouwen. Wat in zo'n geval dreigt is dat er twee

[p. 45]

tegenstrijdige oordelen van eenzelfde criticus tevoorschijn komen, het persoonlijke oordeel en de collectieve jurymening. In een dergelijk conflict ligt volgens mij het primaat hoe dan ook bij het persoonlijke oordeel. Anders zou een criticus moeten ophouden met het schrijven van recensies tijdens een jurylidmaatschap. De omgekeerde wereld: je wordt juist als onafhankelijke recensent voor een jury gevraagd. Peters kon twee dingen doen. Proberen de andere juryleden van zijn bezwaren tegen De procedure te overtuigen, of, als dat niet was gelukt, uit de jury gaan om niet medeverantwoordelijk te hoeven zijn voor de mogelijke bekroning van een nietswaardig boekske.

Bij de meeste jury's die met nominaties werken is het regel dat elk boek van de shortlist een potentiële winnaar is. Peters wist dat, maar omdat ook Allerzielen werd genomineerd - waarover hij in de Volkskrant schreef dat het Nootebooms allerbeste boek was en ‘van een oogverblindende schoonheid’ - vertrouwde hij er kennelijk op dat zijn voorkeur zou winnen. Zijn instemming met de plaatsing op de shortlist van De procedure was dus blijkbaar weer zo'n ‘gelegenheidsoordeel’. Toen dit boek vervolgens de prijs kreeg, wilde Peters gezegd hebben dat zulks was gebeurd met ‘een afgetekende meerderheid’. Mogelijk om zich alsnog indirect van de uitkomst te distantiëren. Wat blijft staan is niettemin dat onder het juryrapport van de Librisprijs 1999, waarin De procedure ‘een fascinerend intellectueel en poëticaal experiment’ heet en bestempeld wordt als ‘indrukwekkende en grootse literatuur’, de naam van Arjan Peters prijkt. Dezelfde naam die in de Volkskrant de recensie sierde waarin Mulisch' boek werd afgedaan als minder dan van een beginnende leerling aan de Schrijversvakschool.

Tja, zo breng je als criticus de literaire kritiek en de onafhankelijkheid van de journalistiek in diskrediet. Als een dergelijke spagaat een onvermijdelijke consequentie zou zijn van deelname aan jury's, dan zouden critici daar inderdaad van moeten afzien om zowel de media als de jury's te behoeden voor ongeloofwaardigheid. Maar nogmaals: een criticus in een jury hoeft niet met twee monden te praten en is niet verplicht zich bij een meerderheid neer te leggen. Er zijn talloze boeken waar ik me als criticus negatief over heb uitgesproken terwijl ik in jury's zat. Nooit is ook maar ter sprake geweest dat zo'n boek de shortlist zou halen. Maar niettemin, het kán je gebeuren en dan is er maar één oplossing: bijtijds terugtreden. Arjan Peters heeft dat niet gedaan en zette zichzelf en zijn krant een beetje voor gek. Sindsdien probeert hij voortdurend andere kranten en leden van literaire jury's verdacht te maken. Hij beweert bijvoorbeeld doodleuk dat ik zou hebben voorkomen dat Cees Nooteboom de ako-prijs kreeg. En niet hij, maar ik zou met twee monden spreken omdat ik, toen Nooteboom in 2004 de P.C. Hooftprijs won een waarderende column in nrc Handelsblad schreef over zijn werk en hem een Hollandse meester noemde. Reden voor Peters om in het radioprogramma Opium op te roepen nrc Handelsblad te boycotten.

Voor alle duidelijkheid: tussen mijn waardering voor Allerzielen en de aanprijzingen ervan in het juryrapport van de ako-prijs zit geen verschil. Ik was het van harte eens met de nominatie van deze grootse roman en zou dus, als de stemming in de jury in het voordeel van Nooteboom was uitgevallen, daarmee niet het minste probleem hebben gehad. Integendeel: ik zou het een aanfluiting hebben gevonden als het boek dat jaar niet op de shortlist had gestaan en geen potentiële winnaar was.

Inderdaad, dan was ik - ook al had ik toevallig niet over Allerzielen geschreven - uit zo'n jury gestapt.

Er zijn mensen die tegen elke literaire prijs zijn omdat het de literatuur tot een spel of wedstrijd zou reduceren. Hun zou ik willen wijzen op belangrijke literaire prijzen in het buitenland, zoals de Man Booker Prize in Groot-Brittannië en de Prix Goncourt in Frankrijk en hun betekenis voor de literatuur. Ook daar zitten critici van kwaliteitskran-

[p. 46]

ten in jury's zonder dat dit tot geloofwaardigheidsproblemen leidt. Op geen enkele manier tast het de onafhankelijkheid van iemands oordeel aan. Je bent er namelijk zelf bij, nietwaar? Serieuze Nederlandse critici die geen principiële bezwaren hebben tegen literaire prijzen maar verzoeken om aan jury's deel te nemen afslaan uit angst hun geloofwaardigheid te verliezen en daarmee zichzelf en hun krant te blameren, zou ik willen zeggen: je moet echt ontzettend onhandig zijn of hele slappe knieën hebben wil je in een dergelijke positie terechtkomen.

Tegen elke prijs zijn is kortzichtig en niet in het belang van de literatuur, maar tegen elke prijs in een jury blijven zitten met wier oordelen je niet kunt instemmen, komt neer op bedrog. Om met Nooteboom te spreken, een criticus die dat flikt is niet ‘achtenswaardig’.

Wat is een achtenswaardig criticus, met andere woorden: welke criticus - of dat nu in zijn functie van recensent, jurylid of deelnemer aan een boekenprogramma op radio, tv of een literaire manifestatie is - kunnen we vertrouwen? Omdat het bij het beoordelen van kunst uiteindelijk draait om zoiets subjectiefs als ‘smaak’, ligt het voor de hand dat van critici verwacht wordt dat zij kenners zijn die derhalve over het nodige vergelijkingsmateriaal beschikken. Maar dan nog. Ook tussen op grond van hun belezenheid tot oordelen bevoegde critici kunnen zich, om met de filosoof David Hume te spreken, huichelaars bevinden. Hume schrijft: ‘Een scherp verstand, verenigd met fijngevoeligheid, verbeterd door ervaring, vervolmaakt door vergelijking en vrij van alle vooroordeel, kan critici alleen het recht geven op een waardevolle reputatie.’ Let op de laatste kwalificatie: vrij van vooroordeel. Het is een andere uitdrukking voor ‘volstrekte onafhankelijkheid’.

Wie bewaakt deze? In mijn geval: de krant. Met enkele collega-kunstredacteuren had ik onlangs een discussie over journalistieke onafhankelijkheid versus deelname aan jury's, literaire of andere culturele manifestaties. Mij bleek dat een aantal van hen, onder wie beeldende kunst-, film- en theaterrecensenten, het per definitie niet achtenswaardig vindt zich buiten de kolommen van de eigen krant te manifesteren. Zo viel er kritiek te beluisteren op literaire critici die als interviewer of gespreksleider optraden op het Festival Winternachten. Voornaamste argument: over een festival waaraan medewerkers van de krant zich verbinden kan door de krant niet meer objectief worden geschreven. Mij lijkt dat dit wél mogelijk is, als het maar gebeurt door een verslaggever of recensent die kennis van zaken heeft en zélf op geen enkele wijze betrokken is bij zo'n manifestatie. Wel is het uiteraard oppassen geblazen dat recensenten - maar ook andere journalisten - waken tegen vermenging van hun werk met commerciele activiteiten van de media waarvoor zij werken. En het moet gezegd: dáárover hoor ik zelden een kritisch geluid.

Voor alle duidelijkheid: regelmatig bespreek ik literaire tijdschriften voor nrc Handelsblad. Dit nummer van De Revisor zal ik niet recenseren. Ook al zou ik het willen - het zou mij terecht door de redactie van mijn krant worden verboden.