De Revisor. Jaargang 33

[p. 35]

Menno Lievers
Dit is een goed boek
Over smaak valt te twisten

Het lijkt vanzelfsprekend dat er literaire kritiek bestaat, dat mensen daarmee instemmen of zich er juist enorm over opwinden, dat er lezers zijn die de smaak van de criticus delen en de besproken boeken gaan kopen. Even nadenken leert echter dat het literaire waardeoordeel buitengewoon problematisch is. In zijn simpelste vorm luidt zo'n oordeel: ‘Dit is een goed boek.’ Een alledaagse uitspraak, die onmiddellijk tot een aporie leidt, wanneer je vraagt: ‘Maar waarom vind je dat een goed boek?’

In het dagelijks verkeer is zo'n vraag bijna onbetamelijk. Je wilt iemand een plezier doen, raadt hem of haar een boek aan, en als dank voor je advies wordt je gevraagd je oordeel te rechtvaardigen. Het is een ongepaste vraag waarmee je niet uit de voeten kunt: ‘Lees het boek dan zelf’ en meer kan er eigenlijk niet over gezegd worden.

In de Theaetetus laat Plato Socrates het volgende verhaal vertellen: ‘Zo vertelt men over Thales dat hij, terwijl hij om de sterren te bestuderen naar boven keek in een kuil viel; een Thracische dienstmeid, een knap en vrolijk meisje, lachte hem uit, omdat, zo zei ze, hij zo fanatiek wilde weten wat er aan de hemel stond, maar geen aandacht had voor wat voor zijn neus stond en aan zijn voeten lag. Dezelfde spot treft iedereen die zijn leven aan de filosofie wijdt.’

‘Waarom is dat een goed boek?’ is zo'n vraag waarover lacherig gedaan wordt. Toch wordt het oordeel wekelijks in kranten en tijdschriften geveld, en krijgen schrijvers prijzen en beurzen op grond van dit waardeoordeel. De vraag naar de rechtvaardiging ervan is dus van wezenlijk belang voor de literaire kritiek en het wel en wee van de literatuur.

Wat zou zo'n rechtvaardiging kunnen zijn?

Normaal gesproken is een oordeel gerechtvaardigd indien het waar is en die waarheid bewezen kan worden. In het geval van waardeoordelen lijkt dit niet op te gaan. Waardeoordelen kunnen, zo luidt het bezwaar, niet waar of onwaar zijn. Ze zijn subjectief. Het is opvallend hoe wijdverspreid de opvatting is dat waardeoordelen subjectief zijn. Maar wat wordt daarmee bedoeld?

Een simplistische oplossing is te zeggen dat in een waardeoordeel geen stand van zaken in de werkelijkheid beschreven wordt, maar een gevoel van de spreker wordt uitgedrukt. Volgens dit emotivisme beweert iemand die zegt dat dit een goed boek is niets meer en niets minder dan: ‘Dit boek - Hoi!’ Het is verleidelijk om dit af te doen als een stupide opvatting, maar dan gaat men te snel voorbij aan het belangrijkste argument ervoor. Dat is dat esthetische eigenschappen, zoals het goed zijn van een boek, op de een of andere manier metafysisch gezien ‘queer’ zijn. Waarden zijn niet objectief, beweert de emotivist, want ze zijn geen onderdeel van ‘the fabric of the world’. Op het ideale eindpunt van wetenschappelijk onderzoek, wanneer de natuurwetenschap klaar is, zal er in de uiteindelijke theorie niet worden verwezen naar esthetische eigenschappen van dingen in de werkelijkheid. Dit blijkt bovendien uit het feit dat waardeoordelen relatief zijn. In de achttiende eeuw droegen dichters een pruik en nu, een enkeling daargelaten, niet

[p. 36]

meer. In de ene cultuur houdt men van rap-poëzie, die is daar goed, in de andere niet.

De onverenigbaarheid van een natuurwetenschappelijk wereldbeeld met het bestaan van waarden is een sterk argument. Toch blijft er iets knagen in je binnenste, dat Bertrand Russell zo treffend onder woorden heeft gebracht: ‘I cannot see how to refute the argument for the subjectivity of ethical values, but I find myself incapable of believing that all that is wrong with wanton cruelty is that I don't like it.’

Toegepast op ons waardeoordeel: het is gewoon onmogelijk om te geloven dat wanneer je een boek goed vindt, het enige dat ertoe doet, het feit is dat jijzelf dat boek goed vindt. Deze intuïtie wordt ondersteund door een aantal argumenten. Om te beginnen hebben we niet het gevoel dat er in alle waardeoordelen hetzelfde wordt uitgedrukt. De zinnen ‘Dit is een goed boek’, ‘Dit is een mooi boek’ en ‘Dit is een fantastisch boek’ hebben een andere betekenis, maar de emotivist lijkt te moeten zeggen dat in alle drie hetzelfde gevoel wordt uitgedrukt, namelijk ‘Dit boek - Hoi!’ Nu zou je kunnen stellen dat er in deze zinnen drie verwante, maar wel degelijk verschillende gevoelens worden uitgedrukt. We moeten dan wel accepteren dat er evenveel gevoelens als woorden voor waarden zouden bestaan, hetgeen de theorie onaannemelijk maakt, maar niet onmiddellijk inconsistent.

Een ander bezwaar tegen de stelling dat waarden subjectief zijn is het gegeven dat er over waarden iets te weten valt. Johannes van Dam kan mij uitleggen waarom een maaltijd goed bereid is. Net zo verwacht ik van een literair criticus dat hij of zij iets kan vertellen over de kwaliteit van een boek, onafhankelijk van de vraag of het boek de criticus persoonlijk aanspreekt of niet. De uitspraak ‘Dit is een goed boek, maar ik vind er niets aan’ is geen contradictie. Veilinghuizen als Sotheby's en Christies stellen dagelijks de waarde van kunst vast. Daarbij speelt de subjectieve waardering van de medewerkers geen enkele rol. Hetzelfde geldt voor de conservatoren in musea; wat zij in hun collectie willen opnemen of juist niet is onafhankelijk van de persoonlijke waardering van het kunstwerk. Er is dus blijkbaar een verschil tussen persoonlijke, subjectieve criteria voor de waardering van literatuur en meer objectieve criteria. David Hume wees hier al op in zijn essay ‘On the Standard of Taste’:

Though the beauties of writing had never been methodized, or reduced to general principles; though no excellent models had ever been acknowledged, the different degrees of taste would still have subsisted, and the judgment of one man been preferable to that of another; but it would not have been so easy to silence the bad critic, who might always insist upon his particular sentiment, and refuse to submit to his antagonist. But when we show him an avowed principle of art; when we illustrate this principle by examples, whose operation, from his own particular taste, he acknowledges to be conformable to the principle; when we prove that the same principle may be applied to the present case, where he did not perceive or feel its influence: he must conclude, upon the whole, that the fault lies in himself, and that he wants the delicacy which is requisite to make him sensible of every beauty and every blemish in any composition or discourse.

Volgens Hume kan de slechte criticus zijn waardeoordeel over literatuur verbeteren. Er valt blijkbaar iets te weten over wat goede en wat slechte literatuur is.

Wat als we het subjectivisme, in zijn meest extreme vorm van het emotivisme, nu eens serieus nemen? Goed is wat ik goed vind: ‘De Avonden - hoera!’ Als die theorie klopt, kunnen we net zo goed stoppen met het bespreken van boeken. Immers, meningsverschil over wat een goed boek is, komt dan neer op een verschil in smaak, in gevoel, en over smaak valt immers niet te twisten? Het enige doel van een boekbespreking is dan het signaleren van

[p. 37]

een nieuwe titel en het al dan niet leuke stukje waarin de criticus zijn subjectieve leeservaring beschrijft. Zo'n opvatting reduceert het uitdelen van prijzen tot een machtsstrijd tussen mensen met tegengestelde waardeoordelen, een conflict dat a priori niet op rationele gronden beslecht kan worden.

Dat dit niet kan kloppen, blijkt uit het feit, want het is een feit, dat we kunnen redeneren met waardeoordelen. ‘Indien Irrungen, Wirrungen een goed boek is, koop ik het. Het is een goed boek. Dus ik koop Irrungen, Wirrungen.’ Dit is een geldige redenering. Geldigheid wordt gedefinieerd in termen van waarheid: uit ware premissen mag niet een onware conclusie worden getrokken. Dus de bewering dat Irrungen, Wirrungen een goed boek is moet waar kunnen zijn.

Hoe nu? De argumenten tegen het subjectivisme wijzen op de diametraal daar tegenoverstaande opvatting: het realisme dat stelt dat waardeoordelen objectief waar zijn, omdat ze esthetische standen van zaken correct representeren, hetgeen gewoonlijk ongeloofwaardig wordt gevonden. Toch is er wel iets te zeggen voor die positie. Er valt namelijk iets te weten over wat goede boeken zijn. Als er iets te weten valt, moeten er ware oordelen over geveld kunnen worden, want het minste dat je kunt zeggen over wat ‘weten’ inhoudt is dat het bestaat uit ware, gerechtvaardigde overtuigingen. De uitspraak ‘Dit is een goed boek’ moet dus ook waar of onwaar kunnen zijn.

De vraag wordt dan natuurlijk waarom die overtuiging waar is. Wanneer je de uitspraak ‘Dit is een goed boek’ opvat als een beschrijving, moet je er van uitgaan dat het woordje ‘goed’ in die zin verwijst naar een eigenschap van dat boek. De uitspraak is dan waar, indien hij een stand van zaken correct weergeeft of representeert. Zo beschouwd kan de uitspraak ‘Dit is een goed boek’ waar of onwaar zijn, ongeacht of wij dat nu weten of niet. Net als de bewering ‘In een rotsgleuf op Mars huist een groene bacterie’ waar of onwaar is, omdat de werkelijkheid dat bepaalt, moet iemand die beweert dat ‘Dit is een goed boek’ waar is, volhouden dat er esthetische eigenschappen in de werkelijkheid bestaan. De werkelijkheid - met daarin esthetische eigenschappen als mooi en goed - is dan de norm op grond waarvan een waardeoordeel waar is.

Die conclusie gaat te ver. Het feit dat een boek goed is, voorzover het al een feit is, lijkt onlosmakelijk verbonden met menselijke readies en gevoelens. Er is iets vreemds aan een opvatting die impliceert dat een boek goed kan zijn of wij dat nu kunnen weten of niet. Deze extreme vorm van esthetisch objectivisme kan niet kloppen.

Ik denk niet dat er nog recensenten zijn die een dergelijke esthetica zouden willen verdedigen. Als negatieve esthetica komt het wel voor, bijvoorbeeld in ons land, toen de idil nog bestond, het Tilburgse bureau dat toetste of literatuur wel aan katholieke normen voldeed (waarschijnlijk alleen nog bekend bij lezers van Mandarijnen op Zwavelzuur). In die vorm kennen we het ook in de moslimwereld. Wat goede boeken zijn is zo nog ongewis, zeker is wel wat slechte boeken zijn. Zo algemeen geformuleerd kenmerkt deze afwijzende houding wel de leesinstelling van sommige recensenten en schrijvers. Ofschoon de eigen poëtica niet geëxpliciteerd wordt, meent men wel zeker te weten hoe het niet moet. Geen realisme bijvoorbeeld, of juist wel autobiografisch werk. Toch blijft ook deze negatieve norm onlosmakelijk verbonden met onze reacties; zonder mensen bestaan er geen normen in de werkelijkheid.

Het voornaamste bezwaar tegen de opvatting dat de uitspraak ‘Dit is een goed boek’ waar kan zijn, is dat er in de werkelijkheid geen eigenschap ‘goed’ bestaat. Maar waarom is dat eigenlijk een probleem? De wiskundige Kreisel heeft eens gezegd dat het ware probleem niet het bestaan van wiskundige objecten is, maar de objectiviteit van wiskundige stellingen. Misschien is het ware probleem niet het bestaan van esthetische eigenschappen, maar de waarheid van waardeoordelen. Dat esthetische eigenschappen bestaan leek een onvermijde-

[p. 38]

lijke consequentie van de overtuiging dat waardeoordelen waar kunnen zijn. Een oordeel is immers alleen waar, indien die een bepaalde stand van zaken correct weergeeft. Of zijn er andere waarheidsopvattingen mogelijk, volgens welke beweringen waar kunnen zijn zonder dat ze standen van zaken in de werkelijkheid representeren? Die waarheidsopvatting lijkt, goed beschouwd, vooral van toepassing op empirische uitspraken.

Een ander uitgangspunt is een minimaal waarheidsbegrip. Zinnen die syntactisch en semantisch de vorm hebben van een oordeel kunnen minimaal waar zijn, zonder dat hun waarheid je verplicht tot het aannemen dat er objecten met eigenschappen bestaan. Die aanname zou niet uit het waarheidsbegrip zelf voortkomen, maar uit de uitkomst van bepaalde tests waaraan oordelen onderworpen worden. Al naar gelang de uitkomst van die tests wordt dan bepaald hoe licht of hoe zwaar het waarheidspredikaat voor de desbetreffende bewering moet zijn. De eerste test is of verschil van mening het gevolg is van een gebrek aan intelligentie van een van beide partijen. Als twee personen discussiëren over de waarheid van een wiskundige stelling heeft een van hen gelijk. Als het over lekker eten gaat of over wat grappig of seksueel opwindend is, is dat conflict minder gemakkelijk te beslechten.

De tweede test staat bekend als het Euthyphroverschil. In die platoonse dialoog vraagt Socrates zich af of daden vroom zijn, omdat de goden die daden waarderen, of dat het omgekeerde het geval is: dat de goden daden waarderen, omdat die daden vroom zijn. In het eerste geval projecteren de goden de eigenschap vroomheid op de daden; in het tweede geval is de vroomheid een reële eigenschap van die daden zelf. Het draait dus om de vraag of er feiten zijn die een uitspraak waarmaken of dat het juist omgekeerd is en wij zelf bepalen wat waar is. Is eten lekker, omdat het een feit is dat het lekker eten is of omdat wij het eten lekker vinden?

De derde test is de kosmologische reikwijdte van de feiten die in een uitspraak weergegeven worden. Het feit dat wij eten lekker vinden verklaart dat wij nog eens opscheppen, en dat we het de volgende keer weer bestellen, maar buiten soortgelijke verklaringen speelt dat feit geen rol. Het feit dat het regent, daarentegen, speelt een rol in talloze andere verklaringen. Niet alleen verklaart het waarom wij binnenblijven of een paraplu pakken, maar ook in een verklaring van het groeien van gras, en van de plassen op straat.

De gedachte is nu dat hoe meer testen een oordeel doorstaat, hoe meer inhoud het waarheidsbegrip krijgt dat van toepassing is op dat oordeel.

Helpt dit om de plaats van het oordeel ‘Dit is een goed boek’ te bepalen? Wanneer twee critici strijden over de vraag of een boek goed is, is er dan sprake bij een van hen van een gebrek aan intelligentie? Dit is misschien te boud geformuleerd, maar het valt niet te ontkennen dat sommige critici beter zijn dan andere. Zij halen meer uit de tekst, weten meer, en hebben een beter geïnformeerd oordeel. Dit pleit voor de stelling dat een inhoudelijk waarheidsbegrip van toepassing is op het waardeoordeel ‘Dit is een goed boek’.

De Euthyphro-test levert daarentegen geen duidelijke overwinning op voor realisme of projectivisme: is een boek goed, omdat de critici het een goed boek vinden? Of vinden de critici een boek goed, omdat het een goed boek is? Er lijkt eerder sprake te zijn van een wederzijdse afhankelijkheid. Maar hoe schadelijk is dat voor de stelling dat waardeoordelen waar kunnen zijn?

De uitkomst van de derde test pleit niet voor een inhoudelijk waarheidsbegrip. Buiten onze reacties op het boek speelt het feit dat dit een goed boek is geen rol. Vanaf een archimedisch standpunt neemt men niet waar dat boeken goed zijn. Esthetische waarden zijn antropocentrische eigenschappen. Dit is een brede categorie, waaronder niet alleen waarden vallen, maar ook bijvoorbeeld kleuren. Dat een tomaat rood is komt door een wisselwerking tussen eigenschappen van die groente en eigenschappen van de waarnemer.

[p. 39]

Die wederzijdse afhankelijkheid blijkt ook, wanneer je de Euthyphro-test op oordelen over kleuren toepast. Een tomaat is rood, omdat mensen die als rood waarnemen. Maar omgekeerd geldt ook dat wij die tomaat als rood waarnemen, omdat die tomaat rood is. Hetzelfde zouden we kunnen zeggen over het goed-zijn van een boek. Dit is een goed boek, omdat mensen het een goed boek vinden, en tegelijkertijd geldt dat mensen dit een goed boek vinden, omdat het een goed boek is.

Nu zou men kunnen tegenwerpen dat de analogie tussen het zien van kleuren en het inzicht dat dit een goed boek is niet opgaat. Want waar het zien van kleuren door een objectieve neurofysiologische theorie verklaard kan worden, daar lijkt het waardeoordeel ‘Dit is een goed boek’ geheel en al te berusten op de gevoelens en gedachten die het bij de criticus oproept.

Dit bezwaar mist de pointe van de analogie. Net zoals een verklaring van het zien van kleuren een beroep doet op eigenschappen van het waargenomen object, moet een verklaring van waaruit het goede van het boek bestaat een beroep doen op eigenschappen van dat boek zelf.

Objecten die we mooi vinden of aangenaam worden door ons gegroepeerd als objecten die mooi of aangenaam zijn, precies omdat wij ze mooi of aangenaam vinden. We zouden die objecten niet zo classificeren, als die objecten niet bij ons bepaalde reacties opriepen. Omgekeerd kunnen we niet nader aanduiden wat die reactie is, zonder te verwijzen naar die eigenschappen van die dingen. Een goede mop is een goede mop, omdat wij erom moeten lachen. Een theorie over humor zouden we niet kunnen ontwikkelen zonder te verwijzen naar moppen en grappen. Omgekeerd is er geen theorie over moppen en grappen mogelijk zonder te verwijzen naar de reactie die ze oproepen. Net zo is er geen theorie mogelijk over wat goede literatuur is zonder te verwijzen naar de ervaringen die het lezen oproept, noch een theorie over de leeservaring zonder te verwijzen naar eigenschappen van goede literatuur. In die zin is het predikaat ‘goed’ in de zin ‘Dit is een goed boek’ dus subjectief; het is waarnemersafhankelijk. Maar uit het feit dat een subjectief standpunt nodig is om het goede van een boek waar te nemen, volgt niet dat oordelen over wat een goed boek is niet gedeeld zouden kunnen worden. Critici en lezers kunnen elkaars oordeelsvermogen over wat een goed boek is verbeteren en aanvullen. Ook is het mogelijk het inzicht te verwerven dat de ene criticus beter over een bepaalde categorie literatuur kan oordelen dan een andere, en die andere criticus weer beter over literatuur die past bij zijn belangstelling, karakter en achtergrond. Ovidius is misschien de betere auteur volgens de twintigjarige criticus, Horatius volgens de veertigjarige en Tacitus volgens de vijftigjarige (om bij Humes voorbeelden te blijven). De alledaagse constatering ‘Hij kan dat beter beoordelen dan ik’ laat zien dat ‘the standard of taste’ niet subjectief is, maar onafhankelijk van individuele critici bestaat.

Wat is er nu gewonnen door het waardeoordeel ‘Dit is een goed boek’ waar te noemen? Ten eerste laat het zien dat er wel degelijk een norm is buiten de individuele criticus. Ten tweede legt de vraag naar de waarheid van het waardeoordeel bepaalde plichten op de schouders van diegene die het velt. Als een waardeoordeel namelijk waar kan zijn, en niet slechts een uiting van louter subjectieve gevoelens, dan moet het voldoen aan de volgende eisen: ten eerste is waarheid een criterium op grond waarvan overtuigingen beoordeeld kunnen worden. Door te zeggen dat een waardeoordeel waar kan zijn stel je het dus bloot aan kritiek. Ten tweede mag je verwachten dat er uiteindelijk consensus gaat komen over wat de ware waardeoordelen zijn. Literatuurgeschiedenis en de vorming van een canon zouden onmogelijk zijn als dit niet zou kunnen. Ten derde, als een zin waar kan zijn, heeft hij betekenis. Als een zin betekenis heeft, kan de waarheid van die zin niet erin bestaan dat die zinsbetekenis zelf een privé-overtuiging is. Betekenis is niet

[p. 40]

privé. Ten vierde zijn overtuigingen waar op grond van iets dat ze waarmaakt. De stelling dat waardeoordelen waar zijn leidt er dus toe dat ze gerechtvaardigd moeten worden. Ten vijfde dwingt het feit dat waardeoordelen waar zijn critici tot consistentie in hun oordeelsvorming. Je kunt niet tegelijkertijd van hetzelfde boek zeggen dat het goed en niet goed is. Ten slotte geldt voor zinnen die waar zijn het zogenaamde equivalentieschema:

‘Dit is een goed boek’ is waar, indien en alleen indien dit een goed boek is.

Dit lijkt triviaal, maar zoals Leibniz schreef ‘we hebben een hekel aan dingen die voor de hand liggen, maar uit dingen die voor de hand liggen volgen dingen die helemaal niet voor de hand liggen’. In dit geval is de minder voor de hand liggende consequentie dat het waardeoordeel ‘Dit is een goed boek’ alleen maar gebaseerd kan zijn op eigenschappen van dat boek zelf. Of de schrijver een vent is, de onrechtvaardige verdeling van inkomen aan de kaak stelt of juist niet, de onderdrukte positie van de vrouw wil verbeteren - de lijst kan moeiteloos uitgebreid worden - zijn irrelevant voor de rechtvaardiging van het waardeoordeel ‘Dit is een goed boek’.

Over smaak valt dus wel degelijk te twisten. De goede criticus is in staat zijn tegenstanders en lezers te overtuigen door hun manier van lezen en hun reacties op het boek te veranderen door hun te tonen dat er meer in de tekst staat dan zij dachten (‘Lees maar er staat niet wat er staat.’) De overtuiging dat dit een goed boek is, wordt niet alleen verworven door de kracht van de argumenten, maar vooral door de nieuwe leeservaring waarop het waardeoordeel gebaseerd is. De leeservaring verandert doordat de goede criticus een nieuwe weg toont in het boek zelf. Als hij dan de aanbeveling doet ‘Dit is een goed boek’ is de gepaste reactie dan ook: ‘Dat is waar.’