De Revisor. Jaargang 33

[p. 16]

Koen Vergeer
Poëzie is geen strafwerk

Er bestaan over poëzie en poëziekritiek vele vooroordelen. En de meeste daarvan zijn volkomen terecht. Maar nu vraagt de redactie van dit eerbiedwaardige tijdschrift mij, criticus, Hollander, voornamelijk opererend in de Vlaamse loopgraven, of het waar is dat critici te veel hun stempel drukken op de hedendaagse poëzie. Natuurlijk zeg ik dan: ja, dat doen ze, behalve ik! Hoewel, misschien doen zíj het wel te weinig! Nou ja, in elk geval past die vraag bij een ander vooroordeel, namelijk het idee van de poel der poëzie als een wespennest vol ijdeltuiten die elkaar naar het leven staan, of dan toch in elk geval het belang van elkaars werk betwisten, niet in elkaars tijdschrift mogen staan, niet met elkaar mogen optreden, niet in elkaars jury zitten, elkaars adviescommissie, et cetera, et cetera, kortom: een wereld waarin vraag en aanbod op gespannen voet staan, dat wil zeggen: het aanbod aan poëzie is gigantisch, overweldigend zelfs, maar of er vraag naar is, is nog maar de vraag - surf daarom door naar www.betaalbarepoëzie.nl en u begrijpt dat in deze protokapitalistische hogedrukpan dichters en critici de Verzamelde Werken van Pierre Bourdieu tot bijbel verheffen en vervolgens hun werkjes keurig afhechten met zandzakken en prikkeldraad.

Let op! Ik heb het hier natuurlijk alleen over de Holland Casino Eredivisie van de poëzie, dat wil zeggen: die paar honderd gelukkigen die een grote uitgever zo gek gevonden hebben hun bundels uit te geven. Want, ook dat is bekend, dat is slechts het topje van de ijsberg. Honderdduizenden, alleen al in Nederland, schrijven gedichten, waarmee er meer mensen aan poëzie doen dan aan voetbal. Keiharde cijfers, die bovendien aantonen dat uw belastinggeld niet gaat naar de meeste mensen, maar naar die paar mensen die de meeste rotzooi trappen. Maar dit even terzijde. Want die honderdduizend dichters tellen toch niet mee. Overigens smelt een steeds groter gedeelte hiervan in het oceanische badwater genaamd internet, in de hoop, in de waan, dat zij daar ooit nog zullen worden gehoord. Ik wilde hier al gaan pleiten voor de terugkeer van het onnavolgbare radioprogramma voor poëzie Candlelight, ooit een baken voor poëzieschrijvers op de maandagavond - maar dat is inmiddels bijna dagelijks te beluisteren op, jawel... internet (www.candlelight.nl).

Terug naar de druk van de Holland Casino Eredivisie-poëzie, want ja, die móét ook van alles. Ongelofelijk als je leest waaraan echte poëzie allemaal moet voldoen. Echte poëzie moet vervreemden, moet irriteren, gevaarlijk zijn, kortsluiting veroorzaken in des lezers brein, echte poëzie laat ons het trauma van het reële ervaren, moet streven naar betekenisloosheid, onbegrijpelijk zijn, ontoegankelijk, echte poëzie is per definitie ingewikkeld en is eropuit onze leesstrategieën te doorbreken. Kortom, poëzie is strafwerk, ons domme lezers opgelegd opdat wij niet binnenkort met z'n allen meekwelen met de Toppers in de Amsterdam Arena.

Poëzie, dames en heren, poëzie is helemaal niet moeilijk. Poëzie moet helemaal niks en is van iedereen. Poëzie is zo moeilijk als de lezer het zichzelf maakt. Te beginnen met het moeilijkste: een poëzielezer (beginnend, doorsnee, ervaren, profes-

[p. 17]

sional of ace) moet voor zichzelf durven uitmaken en toegeven of een gedicht hem iets doet. Of het hem raakt. Heel veel misverstanden over hedendaagse poëzie zouden uit de weg geruimd zijn stelde men zichzelf eerst deze simpele vraag.

Let op! Mogelijk concludeert men uit het bovenstaande dat ik een tegenstander ben van onbegrijpelijke poëzie. Maar ik ben tegenstander van geen enkele poëzie, hooguit van een paar geborneerde individuen. Sterker nog: ik lees graag poëzie die op het eerste, het tweede en desnoods tot op het laatste gezicht onbegrijpelijk is. Maar ik reken mijzelf dan ook tot de professionals, die moeten nu eenmaal meer aankunnen. Echter, ingewikkeldheid en onbegrijpelijkheid zijn geen voorwaarde en al helemaal geen garantie voor goede poëzie. Je hebt namelijk verschillende soorten onbegrijpelijkheid. Beslissend voor mij is het of een gedicht mij iets doet. Genoeg gedichten waar ik in eerste instantie niks mee kan beginnen, maar daar gaat het niet om. Ik hoef niks met gedichten te beginnen, gedichten moeten iets beginnen met mij. Voorbeeld is de poëzie van Kees Ouwens. Nog steeds zijn er heel veel gedichten van Ouwens die ik niet of nauwelijks begrijp, maar de soms letterlijk adembenemende zinsbouw en bijbehorende ritmiek dringen mijn denken en ervaren onmiddellijk naar een niveau waar zoiets als begrijpen van een heel andere orde is. Niet uitgesloten, maar ook niet noodzakelijk. Lezen is dan geen uitleggen maar inleven, geen neurotische zoektocht naar een sluitende interpretatie maar een zalig dwalen met medeneming van vele mogelijkheden. Zo ontdek je geen zekerheden, maar krijg je zin in poëzie.

Als professional ben je min of meer verplicht, dat is eigenlijk je vak, om uit te leggen waarom sommige gedichten je meer, anders of misschien juist niet raken. En hoe dat geraakt worden ongeveer in zijn werk gaat. Kritiek is empathisch of zij is niet.

Kritiek is niet boekjes beoordelen of afzeiken.

Kritiek is geen spectaculair vuurwerk, of het doordrammen van dogma's. Kritiek is er niet voor de critici, maar voor de lezers.

In Nederland en Vlaanderen klinken er af en toe stemmen die roepen om meer strijd in de poëziekritiek. Maar critici zijn in mijn beleving hulpeloze verkenners, eenzame sukkels die in een woestijn een kosmisch onweer trachten te interpreteren, en elkaar dus niet de koppen moeten inslaan om het verschil tussen lichtflits en bliksemschicht. Critici zijn de eersten die getuigenis afleggen van hoe zij bepaalde poëzie lezen, ervaren. Helaas, juist die leeservaring zie ik bij steeds minder critici terug. Er is, weet ik, ook steeds minder plaats voor. Voor mij een van de belangrijkste redenen om samen met Yves T'Sjoen in 2004 De Volksverheffing te beginnen, een poëziejaarboek waarin wij voor de leeservaring, voor essays die de poëzie dicht op de huid blijven, graag ruimte maken. Maar, sputteren de metacritici (alleen dat woord al!) nog tegen: zo is de kritiek nog slechts een advertorial! Ja meneer, dat is het ook. Poëziekritiek maakt voor alles en vooreerst reclame voor de poëzie.

Kritiek, laat ik nog maar even doorgaan, is er ook helemaal niet voor de dichters. Kom zeg, dichters hebben toch geen rapportcijfers nodig? Het merendeel van dat zelfingenomen volkje weet dondersgoed wat het waard is! Dichters hebben lezers nodig, de critici zijn pas de eersten. Toch, uit ervaring weet ik dat dichters recensies van hun werk zo'n beetje uit hun hoofd leren, en dan vooral de passages waarin ze wat minder bewierookt worden. Zou dat dan de reden zijn voor de redactie van dit tijdschrift zich af te vragen of critici te veel hun stempel drukken op de poëzie? Mogelijk.

Toch denk ik dat het eerder een combinatie is van de zaken die ik hierboven heb genoemd, zaken die er bij elkaar toe leiden dat de keizer weer eens pedant in zijn nieuwe kleren rond mag stappen.

Te weinig lezers en critici kunnen de eerlijkheid of onbevangenheid opbrengen om te antwoorden op de vraag of bepaalde poëzie ze iets doet. Er is ook geen ruimte, geen cultuur, om daar dan eens dieper op in te gaan. Neem daarbij het gegeven dat

[p. 18]

ingewikkelde poëzie het momenteel weer goed doet, en niemand het risico wil lopen om versleten te worden voor domoor, een hopeloze achterblijver die nog aanmoddert met ouderwetse, modernistische leesstrategieën. Zo ontstaat er een wat makkelijk en oppervlakkig idee over wat hedendaagse poëzie moet zijn. Bij critici, bij lezers, bij dichters en uitgevers. En zo verschijnt er ook een hoop poëzie die zo'n beetje aan die criteria voldoet. Fragmentarisch, elliptisch, botsende beeldspraak, een paar poëticale hints als reddingsboei, paradoxen, een paar grote woorden, soms een rijm, seks en geweld doen het ook nog steeds goed, een beetje prutsen met lettertypen, stijlregisters, flink grootgezet uitgeven, et voilà: echte hedendaagse poëzie. Niet voor niets is het meest gehoorde compliment aan nieuw verschenen poëzie momenteel dat het nergens op lijkt (ofwel: boven de bagger uitsteekt). Dames en heren, leest men dan, deze bundel is goed want hij lijkt nergens op. Maar wat een onzin eigenlijk. Is het feit dat iets nergens op lijkt een criterium voor goede poëzie? Prins Charles van Engeland lijkt ook nergens op. Uitgebokt.

Een gedicht moet je wat doen (Rodenko is het met me eens). Daar raken subjectiviteit van lezer en gedicht elkaar, en daar gaat het om. Omdat ik als professional geacht wordt daar wat langer en vaker over na te denken weet ik inmiddels van mezelf dat wanneer een gedicht me iets doet het vaak goed in elkaar zit. Zo kan ik evengoed geraakt worden door een ontoegankelijk intellectueel speeltje van Henk van der Waal of Astrid Lampe als door een begrijpelijker, ontroerend gedicht van Esther Jansma of Willem Jan Otten. Het treffende van deze laatste dichters zit namelijk ook altijd in hun taal, in hoe het gedicht gemaakt is - lezers en critici zijn geneigd dat steeds weer te vergeten. Een gedicht dat ontroert, help! Dat past niet bij mijn sophisticated leesstrategie.

Let op! Ik heb niks tegen nadenken over leesstrategieën. Al verraadt het woord zelf natuurlijk toch een zekere vooringenomenheid, maar vooruit. Er wordt door diverse critici en academici nog wel eens geroepen om nieuwe, andere leesstrategieën. Een andere benadering van de hedendaagse, ingewikkelde poëzie. Onlangs las ik dat deze roepers zich gaan verzamelen in een denktank... O jee, nu de poëziepolitie er niet in is geslaagd de anarchie van de poëzie te beteugelen verschijnen de denktanks op straat... Maar laat ik niet over woorden blijven vallen. Ik begrijp het wel. Sterker nog: ik ben het in wezen met deze lezers eens. Maar het moet niet bij denken blijven, er moet eens iets worden gedaan! Het zou interessant zijn als er eens een andere benadering van poëzie uitgeprobeerd werd. Maar ik zie het nergens gebeuren. Voorbeeld: de essaybundel over het werk van Kees Ouwens, En gene schitterde op de rede. Natuurlijk stond er een prachtig interview met Ouwens in, maar al die essays... Sommige schrijvers constateerden zelf dat Ouwens' poëzie om een andere benaderingswijze vraagt, maar niemand waagde zich eraan. Het bleef bij braaf statisch en statistisch rubriceren en aan elkaar plakken van thema's en betekenissen. Het soort boekhoudkunde waarbij deze poëzie uiteindelijk helemaal niet gebaat is. Een gemiste kans.

Dus: drukken critici te veel hun stempel op de hedendaagse poëzie? Ja, er is veel te veel ontzag voor ingewikkelde, moeilijk toegankelijke poëzie, en er wordt te gemakkelijk geschopt tegen poëzie waarin anekdote en ontroering een duidelijke plaats hebben. En nee, want voor de complexe poëzie hebben de critici nog altijd geen adequate benaderingswijze. Aan het werk daarom!