De Revisor. Jaargang 33

[p. 11]

Arjen Fortuin
De ideale figurant

Op 25 april 1997 schreef Hans Goedkoop in nrc Handelsblad een bespreking van Figuranten, de tweede roman van Arnon Grunberg. De criticus was niet tevreden. Hij signaleerde dat twee zinnen van de hoofdpersoon als een credo van de schrijver gelezen konden worden: ‘Ik dacht toen dat wanhoop iets ernstigs was, als in boeken en films. Wanhoop is uitermate droog en komisch.’ Geen slecht uitgangspunt, maar Grunberg zelf plaatste zich te ver boven zijn personages, constateerde Goedkoop: ‘Het gevolg van zijn distantie is dat hij zich buiten de wereld van zijn personages plaatst. Hij noemt hun wanhoop wel, maar maakt die niet meer voelbaar, en zo valt de bodem weg onder zijn humor.’

Het was harde kritiek, die Grunberg in zijn column ‘Yasha’ voor de vpro-gids ‘een belediging voor mijn intelligentie en de intelligentie van mijn lezers’ noemde. Hij dreigde zijn medewerking aan nrc Handelsblad te staken, waar je nog een poging in kon zien om zijn ideeën over spel en ernst te illustreren: ‘Zolang Hans Goedkoop voor die krant schrijft, zal ik er niet meer voor schrijven (...) De redactie mag kiezen: Goedkoop of Grunberg.’ Tot een breuk kwam het niet.

Toen drie jaar later Fantoompijn verscheen, Grunbergs volgende roman, toonde Goedkoop zich in zijn recensie blij verrast. Precies op het punt waarop hij de auteur van Figuranten had bekritiseerd - een gebrek aan betrokkenheid bij zijn personages - nam hij een omslag waar. De ernst werd wel zichtbaar, de wanhoop werd voelbaar in de liefde tussen de hoofdpersoon en zijn vriendin Rebecca: ‘Het is die dubbelzinnigheid van het onmogelijke en noodzakelijke die Fantoompijn tot een heel bijzonder en voor Grunberg heel verrassend boek maakt. Het is als de liefde die het je laat zien, volstrekt ironisch en toch met volle overgave. Door en door geveinsd, maar de vonken spatten ervan af.

Ongemakkelijk anoniem, maar even ongemakkelijk intiem. Een spel om het spel en tegelijk een afrekening daarmee. Een en al wanhoop - en juist daardoor eindelijk echt komisch.’

Wat is hier gebeurd? Heeft Grunberg de kritiek van Goedkoop ter harte genomen? Of is Fantoompijn om heel andere redenen een betere roman dan Figuranten? Of is er een heel andere oorzaak aan te wijzen voor de verschillen in waardering van de recensent?

De korte geschiedenis tussen de meest gewaardeerde nieuwe schrijver en recensent van het afgelopen decennium schoot me te binnen bij de stelling waar De Revisor een stuk over wilde. Het is eigenlijk een vreemde stelling: ‘Schrijvers luisteren te veel naar critici’. Je krijgt er meteen ideeën bij over hoe je de kwestie weg kunt lachen. Bijvoorbeeld door te stellen dat je er nooit iets van hebt gemerkt dat schrijvers zich iets aantrekken van critici, gezien de dozen rotzooi die wekelijks op krantenredacties worden afgeleverd. Want eerst moet je je natuurlijk afvragen of schrijvers überhaupt naar critici luisteren.

Ze lezen ze wel. Ik heb ooit een keer een Nederlandse schrijver een uitdraai van een bespreking gegeven voordat die in de krant had gestaan. Het was een positief en evenwichtig stuk waar de betrokkene zich geen zorgen om hoefde te maken, maar dat

[p. 12]

wist hij op dat moment niet. Ik heb nog nooit iemand, in gezelschap nota bene, zo geconcentreerd en snel een tekst zien lezen, als een roofdier dat eventjes alleen maar oog heeft voor de prooi in zijn klauwen.

Een andere impuls die de stelling oproept is de heldere en eenduidige afwijzing: natúúrlijk moeten schrijvers niet luisteren naar critici, die door kinnesinne en algehele frustratie gedreven mislukte literatoren, die stuurlui die al zeeziek worden bij de gedachte de wal ooit te moeten verlaten. Een voetbaltrainer moet ook niet op de tribune informeren wie hij in de spits moet zetten - nee, en óók niet op de perstribune. Hij moet zijn best doen en hopen dat het resultaat hemzelf en het publiek tevreden stelt.

Critici zijn de vooruitgeschoven pionnen van de grote massa waarvan die kunstenaars zich juist moeten onderscheiden. De criticus wordt uiteindelijk door de lezer van zijn krant betaald om boeken te lezen en vervolgens op een intelligente manier iets over de boeken te zeggen, zodat de krantenlezer weet of hij dat boek moet kopen, lenen, stelen of ongelezen laten. De criticus moet naar de schrijver luisteren, niet andersom. De schrijver moet naar eigen inzicht schrijven en maar zien wat ervan komt. En critici moeten schrijven voor hún lezers, ze zijn een intermediair, geen spiegel.

Zo zou ik willen antwoorden, en zo had ik misschien ook wel geantwoord als ik schrijver was geweest. Ik ben echter geen schrijver, maar een criticus. Houd ik me aan die stelregel? Denk ik alleen aan de krantenlezer als ik een stuk over een boek zit te tikken? Onthoud ik mij van advies aan de schrijver van het boek dat ik bespreek? Dat zou je niet zeggen als je nagaat hoe vaak er opmerkingen op de pagina opduiken als zou een boek ‘te lang’ zijn (vaak), of juist ‘te kort’ (zelden). Daar is de aansporing nog verkapt, maar wat te denken van de vele verwijzingen naar volgende boeken en hoe die eruit zouden moeten zien. Van het impliciet adviserende ‘Uphoff is begonnen met het schrijven van korte verhalen en gaat daar hopelijk nog tientallen jaren mee door’ tot een zin als ‘het doet je wel geleidelijk verlangen naar het moment waarop Rozeman zijn blik ook eens op iets anders gaat richten’. Voor de goede orde: sinds de opmerking over de verhalen van Uphoff publiceerde ze twee romans en bij Ton Rozeman gaat het advies lijnrecht in tegen het aan Pavese ontleende motto van zijn laatste boek. Ook daar dus weinig kans op weerklank.

Adviezen aan schrijvers krijgen vaak de vorm van opmerkingen over toekomstige boeken. Je ziet ze opduiken waar we worstelen met een gemengd oordeel, vaak gekoppeld aan een gebrek aan inspiratie. Bij een teleurstellend boek van een goede schrijver. Bij een boek dat wel goed is, maar waar weinig over te vertellen valt omdat het zo sprekend lijkt op het vorige werk. Het gaat dan om een retorische vluchtweg, een manier om te zeggen: het is best in orde, maar eigenlijk vond ik er niks aan.

Maar daarmee is niet alles gezegd, want de bedoeling van adviezen mag retorisch zijn, er staat wat er staat. Ik hóóp ook werkelijk dat Manon Uphoff nog heel lang haar geweldige verhalen zal schrijven en dat Rozeman zijn netten nog eens wat verder zal uitwerpen om nóg dieper te snijden. Zoals het vleiend zou zijn als ineens zou blijken dat ze zich er iets van aan hadden getrokken.

In de praktijk zullen de meeste schrijvers geen expliciete adviezen nodig hebben in een recensie om zich de teneur ervan aan te kunnen trekken. Nog los van het in een recensie doorklinkende ‘kies toch een ander vak’, zijn er talloze andere aanmerkingen die een schrijver kan interpreteren als wenken over hoe het verder moet. Dat er de volgende keer wel iets te lachen moet zijn. Dat die zinnen wat korter kunnen. Dat die cultuurfilosofische uitweidingen eruit kunnen. Dat de taalfouten gecorrigeerd hadden kunnen worden. Dat de vrouwen toch echt niet zo karikaturaal getekend kunnen

[p. 13]

worden. Dat die reis naar Australië vragen om moeilijkheden was. Dat dit thema nu toch echt versleten is.

Het zijn de vaak technische aanmerkingen die de schrijver in kwestie waarschijnlijk al van zijn redacteur gehad heeft, of die hij zelf al had kunnen zien. Ze zijn meestal maar al te wáár, maar daarmee niet per se behartigenswaardig. In de eerste plaats niet omdat ze niet uit onverdachte bron komen: misschien ziet de criticus in de schrijver een navolger van zijn all time favorite en gebruikt hij die als de maat der dingen. Misschien heeft hij een hekel aan Australië en reageert hij daarom zo kribbig als de hoofdpersoon op het vliegtuig stapt. Misschien is hij vroeger gedwongen het volledige werk van Immanuel Kant te lezen.

De tweede reden waarom een schrijver zich niets van dergelijke aanmerkingen moet aantrekken is dat ze je naar de conventie duwen. Wij critici kunnen niet veel anders, wij gebruiken het conventionele om alles aan af te meten. Maar schrijvers moeten niet bang zijn om af te wijken.

Juist in een literaire wereld waarin tientallen mensen, van uitgever en agent, tot boekhandelaar en talkshowhost, tot moeder en geliefde, over je schouder mee staan te kijken hoe je het ervan afbrengt, moet een schrijver onafhankelijk zijn.

Uitgaan van de verwachtingen van anderen is geen vruchtbare bodem voor kunst. En de schrijver die zich achter de computer zet met het oordeel van een criticus in gedachten is nog verder van huis dan de recensent die zijn stukken schrijft als een open brief aan een schrijver.

Is er dan geen enkel moment waarop een schrijver zich iets mag aantrekken van het oordeel van een criticus? Toch wel, wanneer het stuk van die recensent erin slaagt hem te bevrijden van zelf opgelegde restricties, wanneer deze hem ertoe aanzet om zijn eigen weg te gaan. Dat laatste kan gebeuren in de vorm van een gratuit aandoende opmerking - ‘Het is te hopen dat...’ - maar soms ook door een mooie analyse. Dan kan het gevolg zomaar zijn dat de schrijver eerst woedend wordt over zoveel aanmatigende domheid, maar vervolgens wel erin slaagt een nieuwe dimensie aan zijn werk toe te voegen.

Dan werkt de criticus als de ideale figurant, degene die zo onverwacht door het beeld loopt dat de hoofdrolspeler even van zijn apropos is, en prompt tot een grootse prestatie komt.