De Revisor. Jaargang 32

[p. 81]

Helga Ruebsamen
Een vrek met woorden

Verlaine wilde geen romans schrijven, omdat hij geen zin had zich te wijden aan mededelingen die behelsden dat een personage de deur opendeed alvorens naar buiten te gaan, om vervolgens deze deur weer zachtjes dan wel met een klap achter zich te sluiten.

Volgens Verlaine werd het volume van een roman voornamelijk door de hoeveelheid van dit soort vermeldingen bepaald. De korteverhalenschrijver kan het hier van harte mee eens zijn. De gemiddelde lezer echter niet. Want de meeste lezers willen liever een roman lezen dan een kort verhaal. Als je deze lezers vraagt waarom dit zo is, dan komen hun antwoorden neer op het feit dat ze te weinig waar krijgen voor hun geld. Bovendien moeten ze voor dit weinige dan ook nog zoveel moeite doen! Waar de schrijver van een roman de lezer bij de hand neemt en hem meevoert door het bouwwerk van zijn eigen verbeelding en hem van alles hierover uitlegt, kortom de ene deur na de andere voor hem opent en vervolgens ook beleefd deze deuren weer achter hem sluit, ondertussen niets anders van zijn lezer verlangend dan dat deze zich laat meeslepen als een braaf kind dat zich zonder tegenstribbelen laat aansmoezen wie hier aan het woord zijn en wat er aan de hand is, daar verlangt de korteverhalenschrijver, nee, daar eist de korteverhalenschrijver zonder pardon dat zijn lezer zich gaat inspannen!

De romanschrijver is een welbespraakte gids die zijn lezers in een autobus door zijn wondere wereld leidt, ‘links,’ vertelt hij en wat klinkt zijn stem veelbelovend, ‘bevinden zich oude grijze duinen die op hun flanken de korstige dennenbomen dragen die zijn kromgetrokken door de ruwe wind uit zee, rechts in de luwte daar ziet U de lege bollenvelden waar de tulpenkoppen zojuist door mensenhanden koelbloedig zijn afgeslagen... allemaal!’

Wat is hierbij vergeleken de korteverhalenschrijver kort aangebonden. Te ongeduldig om als gids te dienen is hij het type dat een mens op straat bij de mouw grijpt en hem meesleurt in een situatie die hij niet kent, laat staan overziet, een situatie die hij liever niet had willen leren kennen bovendien, maar waaraan hij nu wel moet geloven. Dan laat die korteverhalenschrijver zijn lezer ook nog onverhoeds alleen, laat hem verdwalen in een regenachtige havenstad, zet hem plotseling neer op een station waar de laatste trein net is vertrokken.

De korteverhalenschrijver stelt aan zijn lezer de hoge eis dat deze zich op eigen kracht

[p. 82]

op vreemd terrein begeeft en dat hij de raadsels die hem onder ogen komen oplost met inzet van eigen fantasie en vernuft. De korteverhalenschrijver wil geen gids zijn in een autobus vol bewonderende lezers, hij verlangt geen volgzaamheid of adoratie, hij is op zoek naar Zijn Ideale Lezer, die het met zo min mogelijk woorden kan stellen, die feilloos aanvoelt wat hij allemaal heeft verzwegen.

De romanschrijver is een hartelijke kletsmajoor, een breedsprakige vader. De romanschrijfster een warme, zich over al haar kneusjes even liefderijk ontfermende, gezellig babbelende moeder.

De korteverhalenschrijver is een nurkse zwijger voor het grootste deel van de tijd. Hij is een vrek met woorden. Hij wenst in het diepst van zijn gedachten dat één woord genoeg zou zijn. Hij drukt zich dan ook niet schrijvend uit, maar schrappend, schrappend en nog meer schrappend. Hij grijpt te hoog, hij wil het Ongezegde laten klinken. Dat hem dit niet zal lukken begrijpt hij, maar het zal hem niet weerhouden. Hij rekent op zijn ideale lezer, die alles wat hij niet gezegd heeft wel kan horen, ook kan zien, zelfs begrijpen. Eén zo'n lezer zou hem al genoeg zijn. Meer zit er trouwens niet in, want waarschijnlijk neemt de korteverhalenschrijver met geen andere lezer genoegen dan met zijn eigen andere helft.

De korteverhalenschrijver zit als een schaker achter zijn bord en speelt met en tegen zichzelf. Hij verzint een duivelse opening, verwisselt van plaats en doet met zwart een geniale zet, waarna hij met wit weer het antwoord hierop zal geven, enzovoorts en zo verder. Stelt hij zich nu voor dat hij zelf zijn Ideale Allesbegrijpende Lezer is, of zijn eigen grootste vijand of zijn imaginaire allerliefste, of doodgewoon zijn andere helft? Om deze vragen te kunnen beantwoorden zou men in het hoofd van een ander niet alleen moeten kunnen kijken, maar daarin ook kunnen goochelen en huishouden. Een normale schrijver doet niet anders en de korteverhalenschrijver doet het ook: alsof zijn leven ervan afhangt.

Behalve schrijver van korte verhalen, ben ik dus ook lezer van korte verhalen. De keuze voor het genre maakte ik al in een vroeg stadium, toen ik nog uitsluitend lezer was en mij nog lang geen schrijver waande.

Nu alweer meer dan een halve eeuw geleden las ik kort na elkaar Tolstojs Oorlog en Vrede en daarna De Memoires uit het souterrain van Dostojevski, dat door sommigen wel een roman wordt genoemd, maar dat in mijn ogen een Novelle is, dus behorend tot het genre Kort Verhaal.

De ‘Mijmeringen uit het ondergrondse’, zoals de titel van de meest recente vertaling in het Nederlands luidt van Dostojevski's kleine meesterwerk, omvat nog geen tachtig bladzijden. Maar meer heb je niet nodig. Ik ondervond als jonge lezer de val in de afgrond, vergezeld door de ervaring dat ik misschien toch nog net op tijd had leren vliegen. In mijn luie brein, een tot dan toe pikdonkere ruimte, ging plotseling het licht aan.

[p. 83]

De memoires wonnen mij voorgoed en volledig voor het verhaal-van-weinig-woorden. Waarom zoveel gebruiken, vroeg ik me af, als het ook met zoveel minder kon en - juist daardoor? - zoveel indringender?

In de memoires roept de verteller op een bepaald moment uit dat hij zich niet eens evenwaardig voelt aan een insect: ‘Geloof mij, mijne Heren, als ik ook maar over de capaciteiten zou beschikken van een insect, dan zou ik niets liever willen dan een insect te worden!’

Het waren deze woorden die Kafka vijftig jaar later inspireerden tot het schrijven van Die Verwandlung, waarmee hij het ongezegde instrumenteerde dat Dostojevski liet klinken.

Het Ongezegde is een raadselachtig kenmerk van het volmaakte korte verhaal, dat echter voert tot de simpel klinkende voorwaarde waaraan ieder goed kort verhaal moet voldoen, namelijk dat het altijd opnieuw kan worden gelezen als kreeg de lezer het voor 't eerst onder ogen. Omdat het zoveel openlaat, er zoveel onbesproken blijft, houdt het korte verhaal bij zijn lezer de hoop levend, dat het toch eigenlijk anders ging dan hij dacht, de vorige keer dat hij het las, slechter misschien of wie weet wel veel beter!

Telkens als ik Het dwaallicht herlees, het verhaal van Elsschot over de drie donkere zeelieden, de drie Afghanen, die met de verteller in Antwerpen op zoek zijn naar ene Maria van Dam, telkens als ik het herlees dringt op zeker ogenblik, ook al ken ik dit verhaal vanbuiten, ook al weet ik beter, dringt die redeloze hoop zich op: we gaan haar vanavond vinden, mannen, we zullen haar te zien krijgen, die verdomde Maria van Dam.