De Revisor. Jaargang 32

[p. 76]

L.H. Wiener
Tangverlossing

Als de volgzame man die ik, diep verstopt in mijn arrogantie, mijn arglist en mijn argwaan, soms ook ben, wil ik de zes vragen die mij door de organisatoren van de slaa-avond ‘De korte baan’ zijn gesteld, allereerst afhandelen, waarbij wel dient te worden opgemerkt, dat sommige vragen het antwoord krijgen dat zij verdienen.

Welke schrijvers gelden als inspiratiebron?

Geen enkele. Het idee dat er zoiets als een inspiratiebron zou bestaan berust op een romantische misvatting. Wel bestaat er tussen schrijvers soms verwantschap, waarbij hun werk wederzijds respect afdwingt, maar het is de schrijfkunst zelve, die iedere schrijver in zijn eigen niemandsland moet bevechten. En midden in dit niemandsland bevindt zich inderdaad een bron, dit is de bron des levens - de fons vitae - waaraan iedere schrijver zich moet laven, maar waarin de meeste, gedreven door narcisme en artistiek onvermogen, verdrinken.

Hoe komt de keuze voor dit genre tot stand?

Door tijdgebrek, want slechts als leraar in de Engelse taal- en letterkunde kan ik in mijn onderhoud voorzien.

Welke rol speelt stijl op ‘de korte baan’?

Stijl speelt op ‘de korte baan’ dezelfde rol als op ‘de lange baan’. Stijl en authenticiteit zijn namelijk de twee pijlers waarop alle ware literatuur rust.

Verandert de thematiek, in vergelijking met andere genres?

De thematiek van een literair werk staat geheel los van het genre waarin zij gestalte krijgt.

Wat is de uitdaging?

De uitdaging is om iets te maken van literaire waarde, iets te maken dat de eigen anonieme passage dwarsboomt en, over tijd en ruimte heen, een ander mens doet verzuchten: ‘Ja, waarlijk, zo is het.’

[p. 77]

Hoe komt een verhaal tot stand?

Als een tangverlossing.

De vraag die ik zelf wil beantwoorden is: Wat kenmerkt ware literatuur?

Het is niet de vraag die wij eigenlijk aan de orde moeten stellen, ik ben mij daarvan bewust, want dat is de vraag hoe wij het korte verhaal als genre binnen de literatuur moeten duiden, maar ieder genre draagt als vertakking de kenmerken van de boom waartoe het behoort en daarom zal ik, alvorens mijn uiteenzetting om te buigen naar wat de organisatoren menen te moeten aanduiden als ‘De korte baan’ - alsof schrijvers literaire schaatsenrijders zijn, dan wel hippische harddravers -, uiteenzetten wat ware literatuur in wezen kenmerkt, want dáár heeft men wat aan. Vergeet niet dat deze explicatie een onmisbaar houvast biedt om ook het wezen van het korte verhaal te kunnen doorgronden.

Ware literatuur verwijst naar niets anders dan naar zichzelf, zoals ook iedere schrijver uiteindelijk de schepper is van zijn eigen universum, een heelal, waarin hij als ster in een baan om de aarde cirkelt en daarbij die op zich zo paradijselijke planeet, waarneemt als de sinistere afwerkplaats voor wellust, kwellust en moordlust, die de mens ervan heeft gemaakt.

Ware literatuur is van nature tijdloos en overstijgt bovendien de ruimte waarbinnen zij bestaat, zoals de uitgave waarin zij is vervat, de taal waarin zij wordt uitgedrukt, of het genre dat de schrijver verkiest. De zeggingskracht van literatuur wordt in geen enkel opzicht bepaald door de vorm waarin zij is gegoten.

Literaire kwaliteit is niet aan taal, vorm of omvang gebonden.

Maar tijdloosheid, beweren sceptici, geldt toch evenzeer voor de fotografie? Een jeugdfoto van ieder van ons zet de tijd immers ook voor altijd stil. Kijk eens hoe monter en vitaal wij daar nog naar onze toekomst lachen. Geen dag ouder worden wij op die foto, nooit, en aan niets valt nog te zien hoe wij later langzaam zullen vervagen in het niets. Toch is er een verschil: een foto fixeert de tijd slechts in een eendimensionaal moment, zoals bijvoorbeeld de foto die de gelaatstrekken heeft vastgelegd van de achttienjarige jongen, die wel wegrende maar niet ontkwam. In een koud plat vlak is zijn gelaat voor altijd verstard. En alleen de dichter kan dit verstilde moment in de tijd doorbreken en aan de foto een gloed en een diepte verlenen, die slechts meetbaar zijn met het gevoel, een gevoel dat zich somwijle laat verhevigen tot ontroering: ‘maar uit het bruin geëmailleerd portret kijkt een bedrukt en stil gezicht,’ verzucht Gerard Kornelis van het Reve, in opstandige onmacht. ‘Dag lieve jongen,’ gaat het door de dichter heen en op datzelfde moment wordt de emotie van de dichter de emotie van de lezer en wordt een anoniem portret, op een graf te Blauwhuis, verheven tot onvergetelijke literatuur. Wie kent niet deze regels, eindigend met de onsterfelijke verzuchting des dichters aangaande de almaar

[p. 78]

uitgestelde komst van het Koninkrijk Gods? Zo kan de schrijver in een enkel gedicht de wanhoop van een heel leven verbeelden, een even tantaliserende als schrikwekkende uitdaging. Zo wordt een gedicht een roman, niet naar de vorm, maar wel naar de inhoud en wat een gedicht vermag, wordt aan het korte verhaal niet onthouden.

Iedereen die beweert van literatuur verstand te hebben zal betogen dat kortere teksten, zoals gedichten en verhalen, in vergelijking met romans compacter moeten worden opgezet, meer gecomprimeerd, onder het adagium ‘hoe minder woorden men tot zijn beschikking heeft des te zwaarder moet men ze met zeggingskracht beladen’. Dit klinkt niet onredelijk, maar het is onzin, want waarom zou men geen roman kunnen schrijven die compositorisch volmaakt sluitend is en waarin ieder woord, beladen met een maximum aan zeggingskracht, op zijn noodzakelijke plaats staat? Bij een gedicht is dit een eis - een conditio sine qua non - daarover is iedereen het wel eens, maar waarom zou deze voorwaarde in mindere mate hoeven te gelden voor een kort verhaal of voor een roman? In een roman wordt de schrijver de gelegenheid geboden ‘een grote greep’ te doen, zo beweren sommige literatuurcritici, en deze grote greep zou dan getuigen van literaire lef, waaraan dan de hechtheid van compositie ten dele mag worden opgeofferd, alsof het leven een soort van grabbelton zou zijn.

Maar is er dan geen wezenlijk verschil tussen een gedicht, een kort verhaal en een roman, afgezien van de lengte? Welnu, zelfs die lengte, of om in de terminologie van deze avond te blijven, de baan waarin ieder genre zich beweegt, geeft geen houvast voor een hanteerbare omschrijving. Ik moge eraan herinneren dat de Odyssee en de Ilias beide geclassificeerd zijn als dichtwerken, maar elk uit maar liefst vierentwintig boeken bestaan en dat de roman Bint van F. Bordewijk krap tachtig pagina's beslaat.

Ik citeer in dit verband wat Van Dale over deze respectievelijke literatuurvormen te melden heeft. Een gedicht is ‘een in dichterlijke stijl opgesteld stuk’, waarbij over lengte niet wordt gerept. Een verhaal is ‘de schriftelijke vastlegging van al dan niet verzonnen gebeurtenissen, met het doel het publiek te verstrooien, te boeien’. Ook hier geen enkele aanduiding aangaande de lengte. En een roman ten slotte: ‘oorspronkelijk een verhaal in verzen’, en wordt dan later: ‘een in prozastijl geschreven verhaal van betrekkelijk grote omvang’. Het wil mij voorkomen dat dit alles ons niet veel nader brengt tot het beoogde doel.

Misschien benadert men de waarheid nog het dichtst met de bewering dat een roman zich ontwikkelt rond een kern, ook wel thema genaamd, terwijl een gedicht de kern zélf is, en alle woorden het thema. Het korte verhaal vertegenwoordigt dan van beide een hybride vorm en wordt daarmede in feite ondefinieerbaar.

Dit is niet de plaats om het verschil uit te leggen tussen inductief lezen versus deductief lezen. Wel toont het nu volgende, op inductieve leest geschoeide verhaal ‘Femke’ waar ik

[p. 79]

met dat onderscheid op doel. Het is een zeer kort verhaal met een zeer lange nasleep, die elders in mijn werk gestalte krijgt, in casu: mijn verering van de vrouw in het algemeen en mijn misogynie in het bijzonder.

Femke

Mijn eerste serieuze kennismaking met een persoon van het vrouwelijk geslacht voltrok zich in mijn vijfde levensjaar. Het was in de winter van 1949, te Zandvoort, in het perceel Haarlemmerstraat 18. Het huis heeft de tand des tijds redelijk doorstaan, zo is mij bij controle onlangs gebleken; of dat ook gezegd kan worden van de dame in kwestie is mij onbekend. Ik ben haar naam vergeten en weet van haar verdere levenswandel niets. Laat ik haar Femke noemen, als passende naam voor een meisje van vier, met blonde vlechtjes, zachtblauwe ogen en kittige strikjes. Ik was in die tijd nogal aardig en naar mij door overlevering ter ore is gekomen zelfs een beetje een Joris Goedbloed. Ik kan het me nu haast niet meer voorstellen, maar ik schijn begonnen te zijn met vertrouwen in mijn medemensen en argeloosheid jegens hun bedoelingen.

Vermoedelijk ten overvloede breng ik hier in herinnering dat een aap met een roodvilten tong ook gevoel heeft en zich zeer aangetrokken kan voelen tot één persoon in het bijzonder. Van beren is dit verschijnsel algemeen bekend, maar voor apen geldt het in niet mindere mate. Zo bestond er lang geleden een aap, die pas echt op zijn gemak was wanneer hij in mijn nabijheid vertoefde. Ook zíjn naam ben ik vergeten, maar het was een koddig beestje dat op zijn manier veel aandacht opeiste. Aandacht overigens, die ik graag aan hem besteedde, omdat ik in 1949 nog niet zoveel omhanden had. Mijn dagen vergleden tamelijk eender en het grootste gedeelte van mijn tijd bracht ik door met het maken van uitzonderlijk lelijke tekeningen. Alleen de uil en later de specht lukten mij redelijk, maar mijn brandweerwagens, mijn hijskranen en mijn giraffen waren ontegenzeggelijk allemaal op hetzelfde grondplan ontworpen, al ging dat ook op voor het paard en de mens, zoals ik tien jaar later uit mijn biologieboek zou leren, of voor de fles en het glas, zoals ik weer een decennium nadien proefondervindelijk zou aantonen.

Ik had op die bewuste dag in 1949 plotseling bezoek van een buurmeisje, Femke genaamd. Om deze visite had ik niet gevraagd; ze was er ineens, waarschijnlijk omdat er bij haar thuis niemand was om op haar te passen. De open haard brandde en wij zaten op de grond bij het vuur. Mijn aap was er ook en hij steunde me voorbeeldig in het vervullen van mijn taak als gastheer, door voortdurend op grappige wijze Femkes aandacht te trekken. Bovendien had ik beslag weten te leggen op een zakje Engelse drop, zoals dat snoepgoed

[p. 80]

heette, al zou ik het later in Engeland nergens kunnen kopen.

Aangezien ik goedgeefs ben en een Joris Goedbloed bied ik Femke een handje Engelse drop aan. Ze hapt alles in één keer op, begint te kauwen en ik zie haar gezicht vertrekken. Haar kaken malen nog even, stoppen dan abrupt en terwijl haar gezichtsuitdrukking de suggestie wekt dat ik haar zojuist een mes tussen de ribben heb gestoken, bollen haar wangen op en lijkt een spuging onvermijdelijk. My God, what have I done!, schiet het door mij heen, of woorden van gelijke strekking. Ik heb Femke snoep aangeboden dat zij niet lekker vindt! Hoe kan ik haar verlossen van die kwelling?

Ik buig me, zonder me ook maar één moment te bedenken, naar haar over en houd mijn beide handpalmen als een kom onder haar mond. Ze begrijpt de bedoeling en laat een dikke, klonterige smurrie uit haar mond lopen, waarbij haar zwarte tong enkele keren naar buiten stulpt. Vervolgens barst ze in huilen uit, terwijl ik met gestrekte armen door de kamer begin te lopen.

Ik weet niet meer of ik naar de keuken ben gegaan.

Niet meer waar ik mijn handen heb afgespoeld.

Niet meer of er een volwassene aan het hele incident te pas is gekomen. Wat ik nog wel weet is dat ik bij terugkomst in de kamer mijn aap in de open haard in vlammen zag opgaan. Hij had zijn armen en benen in de lucht gestoken en lag op zijn rug. Hij leed onbeschrijfelijke pijnen en kon niet begrijpen waarom hij daar lag.

Gelukkig voor hem verkoolde hij snel.

Femke zat bij het vuur en keek ernaar.

Ze huilde nog zachtjes, met korte snikjes.

Ik heb in mijn veertigjarige schrijversleven tot nu toe ongeveer tachtig korte verhalen gemaakt, een oeuvre dat in zijn geheel een literaire kroniek vormt van mijn leven. Ieder verhaal een stukje glas, op maat gesneden en vervolgens ingelegd in een veelkleurig mozaïek, dat langzaam zijn voltooiing nadert. Dit in glas en lood gezet werk zal, na mijn eigen voltooiing, worden bijgezet in de kathedraal der literatuur, waar het in een stille nis het scherpe licht van de werkelijkheid zal omvormen tot een warme gloed, die de eindigheid der dingen voor altijd zal weerspreken.