De Revisor. Jaargang 32

[p. 71]

Henk Romijn Meijer
Het zijn de woorden, domoor!

Een kort verhaal is een organisme waarvan de delen elkaar voeden en in evenwicht houden, een besloten geheel met een eigen dynamiek binnen de begrenzing van zijn begin en zijn einde.

‘Veel dank,’ zegt de toehoorder bij zulk nieuws: ‘En toen? Wat gebeurde er toen?’

Wat er toen gebeurde, daarom gaat het natuurlijk. Het woord verhaal is vaag en onbestemd. Ieder mens wil wel eens wat kwijt, en wat hij wil vertellen, vertelt hij doorgaans aan een goede verstaander die zijn gebaar en zijn stembuiging kent, en de geladen stiltes tussen zijn dramatische woorden. Als hij zijn verhaal vaak genoeg herhaalt, krijgt het op den duur misschien zijn ideale vorm, en als je het dan woordelijk zo opschrijft, lijkt het waarschijnlijk nog naar niks.

Wie schrijft legt zich vast, van woord tot gekozen woord, en doet daarmee afstand van zijn vrijheid om te improviseren. In de woorden die hij kiest komt het verhaal tot stilstand, hoe dynamisch van aard het ook is. En als de schrijver geluk heeft, en wijsheid, en nog het een en ander, komt er een moment dat een vrede in hem neerdaalt bij de gedachte dat de gebeurtenissen die hem in opwinding hebben gebracht verder niets meer van hem kunnen verlangen. Het verhaal is wat er staat, in taal, concreet, direct, menselijk. Zoals Bill Clinton bij zijn eerste verkiezingscampagne de mensen toeriep: ‘It's the economy, stupid!’, zo roept de schrijver zijn lezer in gedachten toe: ‘Het zijn de woorden, domoor!’ Want aan die woorden heeft hij verder niets toe te voegen. Is het een wonder dat hij stil wordt bij de vraag waarover zijn verhaal dan wel gaat - een verzoek om zijn eigen hoogst eigen woorden in minder hoogst eigen woorden na te vertellen?

Waar komt een verhaal vandaan?

Je verzint geen verhaal, het verzint zichzelf, of liever het laat zich ontdekken in de wanklanken van het chaotische dagelijkse leven. Vandaar kun je het met zachte of harde hand in de richting sturen van de vorm waarin het zich los kan schudden van zijn maker, en op eigen benen de boze wereld betreden. Daar wordt het gedragen door een emotioneel geladen, cruciale gebeurtenis, in tegenstelling tot de roman, die oeverloos is - een stroom van gebeurtenissen die samen de crux vormen, tenzij de schrijver zichzelf inmiddels uit het oog heeft verloren. Elke langste roman ooit kan overtroffen worden door weer een langste roman, maar wanneer een verhaal de zesduizend woorden dreigt te

[p. 72]

overschrijden, verliest het zijn karakter van ‘kort’, en begint de redacteur onrustig te worden.

Hoe schrijf ik een kort verhaal?

Je moet er voor gaan zitten, zoveel is zeker. Ik heb eens een maand vertoefd in een Italiaans kunstenaarshuis waar ook een psychiater uit Californië verbleef die vastbesloten was om naam te maken als auteur van korte verhalen. Voorlopig schreef hij er vier per dag, en ik was sprakeloos - uit het veld geslagen - door zo'n productiviteit, tot het moment dat hij me een bloemlezing ter inzage gaf. Toen was ik verbijsterd, en vroeg ik me af hoe deze mensenredder nog gered zou kunnen worden.

Dit was een anekdote, geen verhaal. Het verhaal gaat de anekdote voorbij - de anekdote vertelt wat gebeurde. Het verhaal vertelt hoe dat gebeuren in zijn werk ging. De schrijver schrijft alsof hij de ervaring ervaart, en niet alsof hij de ervaring al achter de rug heeft. In ‘An Evening Out’ van de Ierse schrijver William Trevor ontmoeten een man en een vrouw elkaar naar aanleiding van een contactadvertentie. In de loop van de avond vervliegen de verwachtingen van de vrouw in het besef dat de man, die fotograaf is, alleen toenadering zoekt in de hoop dat zij een auto bezit waarin hij zijn zware camera's zou kunnen vervoeren. Als anekdote, waarin de man haar ten slotte met de rekening van het feestmaal laat zitten, is het gauw verteld, maar als verhaal biedt het 22 bladzijden die hun spanning niet verliezen, ook niet als je hun anekdotische inhoud kent.

Een kort verhaal heeft geen ruimte voor uitleg of uitweiding. Het gaat ergens over, en als het goed is, schemert het thema door in elke zin. Het geeft zich niet gewonnen in zijn eerste regel - deed het dat wel, dan zou er geen tweede regel nodig zijn, en in zo'n geval is het verhaal wel erg kort. Het onthult niet op slag zijn geheimen en laat zodoende de lezer in zijn waarde.

Een kort verhaal is geen nieuwsbericht. De schrijver heeft iets beleefd, in het echt of in zijn verbeelding en het lezen van zijn relaas is een belevenis, ook al lijkt het weinig en blijft het aantal doden beperkt. Het is als het binnengaan in een onbekende ruimte waarin schimmige wezens gebaren naar elkaar maken, en zinnen tegen elkaar uitspreken die voorlopig alleen zij kunnen begrijpen. Omdat het verhaal ook een overeenkomst is tussen de schrijver en de lezer, mag de laatste niet te lang in het ongewisse blijven: de tijd dringt voor beiden. Stijl is daarbij het middel waarmee de schrijver probeert om de reeks gebeurtenissen het meest tot hun recht te doen komen. De schrijver schrijft en herschrijft tot hij zijn verhaal durft toe te vertrouwen aan de lezer die leest en herleest tot het verhaal hem vertrouwd is. De short story is bij uitstek geschikt voor het uitbeelden van nuancen - van een wereld van mensen die niet goed weten waarnaar ze onderweg zijn, ook al is het ze eerder verteld. Een zichtbare of onzichtbare verteller mag van zijn figuren niet meer begrijpen dan zij van zichzelf of elkaar begrijpen - of liever bijna niet meer, want hij moet ze tenslotte een stap vóór zijn om ze te kunnen leiden naar hun uiterste bestem-

[p. 73]

ming, bergtop of afgrond, of een van de duizend tussenliggende gebieden waar hij ze verder aan hun lot wenst over te laten. Het verhaal heeft, hoe bescheiden ook, het karakter van een openbaring - een moment van waarheid, formeel onttrokken aan de verwarring waarin ons leven zich voltrekt. Het legt iets vast dat op geen andere manier vast is te leggen.

Een bespiegeling als deze klinkt algauw te grandioos, maar dat is schijn: de slechtheid van de mens kan zich tonen in een klein gebaar, en zo kan wreedheid worden opgeroepen in karig woordgebruik. Over zijn erg korte composities zegt de Spaanse componist Federico Mompou: ‘Mijn enige verlangen is om werk te componeren waaraan niets ontbreekt en waarin niets overbodig is.’ De schrijver van korte verhalen koestert eenzelfde verlangen. Een voorbeeld is Twee vrienden van Maupassant, de schrijver die het genre min of meer heeft uitgevonden en ook hier en daar tot perfectie gebracht. Twee zondagsvissers ontmoeten elkaar toevallig na lange tijd weer tijdens het Duitse beleg van Parijs in 1870 en besluiten om nog eens te gaan vissen op hun oude plek. Om die te bereiken moeten ze de Duitse voorposten passeren. Van een kolonel krijgen ze het wachtwoord voor hun terugkeer. Voor de veiligheid houden ze zich op hun weg zo veel mogelijk schuil, en worden zodoende door de verborgen Pruisen terstond voor spionnen aangezien. Ze worden gegrepen, gekneveld, doodgeschoten en in de rivier gegooid, omdat ze het wachtwoord niet willen verraden - twee roerend onschuldige vrienden die vóór hun gewelddadige dood een kortstondige idylle hebben beleefd in een verhaal dat vooral imponeert door de uiterst beheerste, onsentimentele stijl waarin de zinloze wreedheid wordt gesuggereerd. In het kader van zeven bladzijden weet Maupassant nog een bezielde aanklacht tegen de oorlog in te passen van niet meer dan vijf regels die des te meer indruk maken omdat ze geen eigen leven gaan leiden. Zelfs onze drukbezette bewindsman van defensie zou tijd kunnen vrijmaken om ze te lezen.

In een verhaal als Twee vrienden is er een volmaakt evenwicht tussen stijl en onderwerp. Het korte verhaal kan het diepgaande gesprek, of de hevige explosie maar beter op een afstand houden, en zal des te meer gebaat zijn bij een stijl van suggestie - een stijl die weinig woorden nodig heeft om veel te zeggen. Bij het grove geschut dat zo'n groot succes heeft gehad in onze letteren, wordt wel vergeten dat een verhaal in zijn suggestie heel wat erotischer kan zijn dan menige uitsmijter.

In de suggestie kan het onopgemerkte tot essentie worden, de rimpeling aan de oppervlakte, een waarheid die aan het licht dreigt te komen op een minder geschikt moment, of een triestheid die even kort van duur is als bepalend voor het leven daarna, zoals het adagio van Beethovens strijkkwartet opus 131 dat anderhalve minuut duurt en waarvan het daaropvolgende allegro is doortrokken. In ‘Julian's Priest’ van William Trevor wordt de onzichtbaar blijvende hoofdfiguur getekend in een paar zinspelingen uit haar omgeving. En in Muriel Sparks ‘The Twins’ lijkt de absurditeit van een perfect gewaand huwelijk

[p. 74]

samengevat in niet veel meer dan de potsierlijke naam van de pas ontdekte cocktail waarmee de ijdele echtgenoot zich gewichtig en populair maakt op zijn feest: Loopamp - een onzinnig woord, om nooit te vergeten.

Bijzonder rijk aan suggestie is het eerste verhaal uit Dubliners van James Joyce. Hier, in ‘The Sisters’, heerst in plaats van het gebulder van kanonnen, de rust en stilte van een gestorven priester. Een jongetje vertelt van het bezoek dat hij met zijn tante brengt aan het huis van de priester van wie hij veel heeft geleerd en met wie hij een ‘ongezonde’ vriendschap onderhield. Van de twee oude en arme zusters die de priester hebben verzorgd, neemt de drukke, Martha-achtige Eliza meteen het woord. Er was de laatste tijd iets vreemds met hem aan de hand, vertelt ze, en het kwam door die kelk die hij stuk had laten vallen. Daarna hadden ze hem op een avond in de kapel in het donker in zijn biechtstoel gevonden, ‘klaarwakker, en alsof hij lachte in zichzelf’. Eliza vertelt het verhaal met de heftigheid van iemand die nooit iets beleeft, en met het raffinement van de geboren verteller - het geschreven verhaal suggereert voortdurend de gesproken vertelling. Aan het eind is de redelijke verwachting dat ze gaat onthullen wat de betekenis is van die gebroken kelk die de priester zo heeft veranderd - maar in haar laatste geladen zin zegt Eliza niets anders dan wat ze al eerder heeft gezegd: toen ze hem zo zagen, ‘toen dachten ze natuurlijk dat er iets met hem aan de hand was’. En daarmee blijft dat ‘iets’ een raadsel.

Voor de lezer is de verleiding groot om een verklaring te zoeken voor dat vreemde lachen - de Ierse censuur was wantrouwend en critici hebben hun best gedaan - maar wie zo aan het werk gaat, begeeft zich buiten het verhaal. Wat Joyce aan het licht brengt, is de bescheiden triomf die Eliza beleeft in de rol van ingewijde die ze zich heeft toegeëigend. Juist het feit dat iemand die zo graag het woord voert de oplossing van het mysterie evenmin kent als de anderen, maakt haar woorden aandoenlijk. Ook in een open einde is het verhaal onherroepelijk afgelopen.

In ‘O wijs ons de weg’ uit mijn bundel Op oude voet en Alle verhalen tot nu toe, zijn de hoofdpersonen geen zusters, al zijn het twee oude vrouwen die een beetje verwant lijken. Twee hoogbejaarde vriendinnen van vroeger, Néno en Marguerite, die nog nooit iets hebben uitgevoerd in hun leven, vieren de verjaardag van Néno's echtgenoot Paul, een journalist die zeven jaar geleden is overleden. Het is augustus, het feest vindt plaats in de tuin van het huis van Paul en Néno, die het niet meer kan bewonen. De jongere vriendin Isabelle beheert het nu, met haar dochter Oriane en haar vriend Johnny. Zij hebben het feestmaal voorbereid, maar voordat ze aan tafel gaan drinken ze een glas. Het gesprek komt op liedjes van vroeger, en Néno begint te neuriën: ‘Oh show us the way...’ Samen herinneren ze zich na een poosje lacherig de volgende regel uit Brechts Mahagonny: ‘... to the next whisky-bar’. Dan aarzelen ze even, want de tekst wordt wat cru met die zinspeling op het sterven, maar even later durven ze het toch uit volle borst te zingen:

[p. 75]

 

For if we don't find the next whisky-bar

 

I tell you we must DIE-DIE-DIE...

Nu ze over de drempel zijn, vermaken ze zich kostelijk, al drinken ze zelf mondjesmaat. Maar toch worden ze algauw slaperig. En als ze weer zo'n beetje wakker worden, is de tafel gedekt en kan het eten worden opgediend. Dan eindigt het verhaal:

Toen iedereen zat, hief Johnny zijn glas. Hij riep vrolijk: ‘Tast toe, dames, tast
toe! Er kan gegeten worden!’

En zo houdt het verhaal op waar het eigenlijk had willen beginnen, bij het feestmaal, maar wanneer dat begint is het moment van waarheid alweer voorbij - het ogenblik waarin die twee hun verre jeugd nog eens beleven in het frivole lied, dat ze er misschien ook aan herinnert dat ze nog steeds niet weten waarnaar ze onderweg zijn, en waarin ze met een spottende uithaal kunnen zingen over het sterven dat voor hen zo dichtbij is gekomen.

Misschien denken ze ook daaraan - zeker weten doe ik het niet. Maar dat de woorden van het liedje binnen het verhaal meer gaan betekenen dan ze betekenen in hun oorspronkelijke omgeving, stemt me in elk geval tot tevredenheid, want ja - dat is toch in wezen wat er toen gebeurde.