De Revisor. Jaargang 32

[p. 84]

Vonne van de Meer
‘Ik zet vrijwel altijd een geheim uit’

Wat verstaan we onder een kort verhaal? Wanneer noemen we het niet meer kort, maar simpelweg verhaal, en wanneer is het tamelijk lange verhaal een novelle? In mijn geval variëren de verhalen in lengte van vijf pagina's tot achtentwintig, en alles daartussenin. Het is geen geliefd genre in Nederland, althans het verhaal op zich wel, maar de bundeling ervan niet. Hoe vaak ik in de pauze van een lezing, tijdens het verkopen en signeren van mijn boeken, niet heb moeten horen: ‘O, is dat een verhalenbundel, nou laat u dan maar.’

Het heeft iets te maken met omschakelen. We zappen erop los, maar vinden het vervelend om ons - als we eenmaal betrokken zijn geraakt bij een personage - na vijftien bladzijden opnieuw, in weer andere personages in te moeten leven. Ik kan me daar wel iets bij voorstellen. Ik lees de verhalen in een bundel ook zelden achter elkaar, maar liever - inderdaad, voor het slapen gaan, of tijdens een treinreis - één verhaal. Een verhaal dat ik zo vaak ik maar wil kan herlezen, zoals ik vroeger als kind telkens om hetzelfde sprookje van Grimm of Andersen bedelde. Dat ik de plotwendingen ruim van tevoren zag aankomen, haast mee kon murmelen, vergrootte het plezier alleen maar. Dat ik zo'n sprookje, op mijn beurt, zelf weer kon navertellen, met al zijn wendingen, omdat het domweg makkelijker te onthouden was dan een heel boek, ook dat maakte het tot een aantrekkelijke ervaring. Vroeger, en nu. Bij het navertellen kan ik zien of het verhaal op de toehoorder hetzelfde effect heeft als het op mij had, en grift het verhaal zich nog dieper in mijn geheugen.

Voor veel schrijvers is het schrijven van verhalen een stadium. Ze debuteren met verhalen en ontwikkelen zich tot romanschrijver en schrijven nog maar zelden, hooguit op verzoek, een verhaal. Waarom gaat dit voor mij niet op? Waarom ben ik van plan mijn leven lang in dit stadium te blijven steken?

Tussen mijn twintigste en dertigste jaar begon ik verhalen te schrijven. Ik schreef toen nog niet het hele jaar door, maar alleen in die periodes dat ik niet regisseerde. Het was een intuïtieve keuze. Ik heb nooit makkelijk of snel geschreven, het ging nooit vanzelf. Ik houd geen dagboek bij en schrijf zelden een lange brief. Ik wimpel ieder verzoek voor het schrijven van een column of artikel af, niet omdat ik zo bescheiden ben, maar omdat ik er geen talent voor heb. Ik krijg pas aanvechting om te schrijven als ik een idee heb. Die vrije

[p. 85]

periodes tussen het regisseren door gaven mij precies genoeg tijd om me op één verhaal te concentreren. Ik werkte rustig drie maanden aan zeven pagina's. Er was geen deadline, niemand zat op mijn verhaal te wachten, want niemand had erom gevraagd. Als ik een nieuw idee kreeg begon ik nooit meteen te schrijven, maar tilde mijn plan, noodgedwongen, over een repetitieperiode heen. Het leerde me dat een idee zich eerst maar eens moet bewijzen. Nu ik me onafgebroken aan het schrijven kan wijden, werk ik nog altijd op die manier. Ik draag plannen soms jaren met me mee. De tijd moet maar bewijzen of een idee levensvatbaar is.

In een paar zinnen onthullen hoe ik aan een verhaal werk - ik zal het proberen. Ik heb ooit vier verschillende type verhaalideeën in mijn werk ontdekt en die brengen allemaal een verschillende werkwijze met zich mee.

1. Er zijn verhalen waarbij het ontwarren van een emotie mijn belangrijkste drijfveer is. Mijn eerst gepubliceerde verhaal ‘Afscheid van Phoebe’ gaat over de rouw om een doodgeboren kind. Hoe kan het dat je iemand mist die je nooit gekend hebt? Een plotloos gegeven waarbij het overdenken van een gebeurtenis, het onder woorden brengen van iets waar ik maar niet over uitgedacht raakte, de belangrijkste opdracht was. De vorm ontstond tijdens het schrijven. Ik wist niet waar ik op uit zou komen. Ik heb een aantal van dit soort onderzoekende verhalen geschreven: over rouw, over erotiek, en pornografie. Van me afschrijven wil ik het niet noemen, eerder: naar me toe schrijven, een poging door het schrijven meer inzicht te krijgen.

2. Bij een verhaal waarbij ik van meet af aan een duidelijk plot voor ogen heb, doe ik veel meer denkwerk vooraf. Ik maak een scènelijst, schrijf de wendingen op, noteer flarden van dialogen. De personages krijgen een naam en een kamer voor henzelf in de vorm van een bladzij, die steeds voller raakt: wie is hij, wat wil hij, wat verbergt hij, hoe gedraagt hij zich?

3. Het kan gebeuren dat een verhaal uit één observatie ontstaat: een oudere vrouw op een plein in Madrid, innig in gesprek met een twintigjarige jongen. Ze praten geanimeerd, het lijkt wel een flirt - tot er vlakbij een rockband begint te spelen. Ze schuift wat dichter naar de jongen toe, brengt haar hand naar haar oor. Tevergeefs. Ze tuimelt terug in haar leeftijd. Dat was de observatie, ik liep er een paar jaar mee rond, maar kon het verhaal, dat ‘Moed’ is gaan heten, pas schrijven nadat ik - op hetzelfde plein in Madrid - had verzonnen dat de vrouw en de jongen, voor ze daar een drankje gingen drinken, samen naar een stierengevecht waren geweest. Ook dat heb ik pas in de loop van de jaren ontdekt: één lijn is - zelfs voor het allerkortste korte verhaal - meestal niet genoeg. In de beschrijving van een stierengevecht kon ik en passant iets zeggen over het huwelijk van de hoofdpersoon, voor ze weduwe werd.

4. Soms ontstaat een verhaal uit een gedachte, uit een vraag die zich blijft opdringen. Is

[p. 86]

het met al dat enthousiasme over euthanasie in de toekomst nog wel mogelijk, nog wel toegestaan, om oud te worden? Of zal ik over pakweg dertig jaar over mijn leeftijd moeten liegen? Niet uit koketterie, maar uit lijfsbehoud. Emotie, plot, observatie, of een vraag zoals in ‘Bericht uit de bezemkast’, wat het uitgangspunt ook is, ik weet voor ik met schijven begin zeker dat het een verhaal wordt en niet een novelle of een roman. Daar heb ik me nog nooit in vergist.

Vaak stoelt een kort verhaal - ook al zijn er, zoals ik zo-even heb uitgelegd, meerdere lijnen - op één idee. Neem ‘Take me to the bullfight’ verlegen, gescheiden vrouw ziet er als een berg tegenop om alleen met vakantie te gaan. 1. Ze bindt een kussen voor, zodat ze hoogzwanger lijkt en hoopt met alle egards behandeld te worden. 2. Aldus geschiedde: oudere heren zeulen op het vliegveld van Faro met haar koffers; jonge mannen bejegenen haar hoffelijk, precies zoals ze gehoopt had, niet hijgerig. 3. Maar hoogzwanger van haar kussen, wordt ze verliefd op een Deense motorrijder. 4. Ze wil met hem naar bed, maar hoe moet dat nu met zo'n kapokken buik? De crisis wordt nog groter als ze beseft dat hij juist verliefd is geworden op een zwangere vrouw, op een aanstaande moeder. 5. Hoe raakt ze die buik kwijt, zonder hem kwijt te raken?

Eén uitgangspunt en vijf plotwendingen, ik geef toe, het is op de rand. Dit had misschien ook een novelle kunnen worden. Maar waarom de verliefdheid van de vrouw op een Deen in een leren motorpak in twintig pagina's beschrijven als het ook in twee kan? Hier komt de aap uit de mouw. Misschien ben ik domweg bang om de lezer te vervelen. Ik vind bijna alle romans te lang. Ik denk bij een boek van meer dan driehonderd pagina's algauw, honderd eruit en het was een veel sterker boek geweest.

Als toeschouwer bij een toneelvoorstelling heb ik zeker een kwartier, twintig minuten, nodig om te wennen. Te wennen, alleen al aan het feit dat ik me in een donkere zaal bevind, te midden van wildvreemden naar mensen kijk van wie ik nog niets afweet. Kom maar op, denk ik, maak me maar duidelijk waarom ik moet blijven kijken. Wat in theater geldt, geldt ook voor het lezen van een roman. Meestal duurt het even voor we ons eraan overgeven, maar die tijd, die bladzijden die nodig zijn om ons te laten verleiden gunnen we onszelf.

Bij een kort verhaal heb ik - als schrijver - dat geduld niet. Er moet, al meteen op de eerste bladzijde, iets gebeuren waardoor de lezer niet doorbladert naar een volgend verhaal. Iedere schrijver zal zeggen: dat doe ik met de taal, ik pak ze met woorden in, kijk maar, hier, in mijn eerste alinea, in de eerste zin. Allemaal waar, maar we bedienen ons van zoveel andere listen: we creëren suspense, lopen vooruit op een merkwaardige wending, laten een voorafschaduwing zien van een dreiging, zorgen ervoor dat er sprake is van een specifieke tijdsdruk waardoor de verteller haast heeft, want over tien minuten vertrekt de boot, sluit het café, is het bezoekuur afgelopen.

Ik zet vrijwel altijd een geheim uit. Iets waardoor de lezer op de eerste pagina's meteen

[p. 87]

in het hoofd van het belangrijkste personage terechtkomt, en met hem of haar meekijkt. Een geheim dat de andere personages in het verhaal niet kennen, waardoor er een betrokkenheid ontstaat tussen lezer en personage. Het kan iets groots zijn, maar evengoed iets oppervlakkigs. De oude weduwe op het plein in Madrid werd wat kaal op haar achterhoofd, en iedere keer dat ze zich onzeker voelde kamde ze met haar vingers over die kalende plek. U krijgt iets van haar te zien dat zij voor de andere personages in het verhaal verbergt. Dat creëert de onontbeerlijke betrokkenheid, die overigens niets met sympathie te maken heeft. De lustmoordenaar in Das Parfum van Patrick Süsskind is allesbehalve sympathiek. En toch willen we hem tweehonderd bladzijden lang volgen, en we hopen vurig dat hij uit handen van de politie blijft. Waarom? Niet omdat we hem zo aardig vinden of meelij met hem hebben. Maar omdat we vanaf de eerste bladzijden - door een ingreep van de schrijver - in zijn hoofd terechtgekomen zijn en niet in dat van zijn slachtoffers.

Tot zover deze geloofsbelijdenis, nu de biecht. Ik moet bekennen dat ik, op een enkel kerstverhaal na, nog maar zelden een kort verhaal schrijf. In de drie eilandboeken, Eilandgasten, De avondboot en Laatste seizoen, ontdekte ik een andere vorm, die ook wel ‘verhalenroman’ is genoemd. De vorm van deze boeken is: een huurhuis op een eiland, met in ieder hoofdstuk verschillende gasten. Verbindende elementen tussen hun geschiedenissen zijn: een gastenboek waarin alle personages een paar zinnen achterlaten; een werkster die het huis schoonhoudt en over de gasten fantaseert; de voorwerpen die door de verschillende gasten worden gezien, aangeraakt, verplaatst.

In mijn laatste roman Ik verbind u door laat ik zien hoe een lichte wrevel tussen een echtpaar 's ochtends vroeg in bed, aan het eind van de dag in een ander deel van het land tot een moord escaleert. Het is in wezen een aaneenschakeling van personages, een reeks van ontmoetingen waarbij het chagrijn als een virus wordt doorgegeven. Tegelijk wilde ik laten zien dat niemand op het moment van de fatale ontmoeting een onbeschreven blad was. Hoe de levens van al die personages eruitzien, en waarom juist zij zo bevattelijk zijn voor het bacil van het venijn toon ik in negen portretten. Negen verhalen die niet los van elkaar gelezen kunnen worden en tezamen de plot vormen.

Dat ik al geruime tijd geen op zichzelf staand verhaal heb geschreven, komt niet omdat ik gezwicht ben voor de status van de roman. Of heimelijk hoop dat ik het stadium van het korte verhaal na ruim twintig jaar nu wel ontgroeid ben. De samenhang tussen verhalen intrigeert mij meer en meer. Het effect dat het ene verhaal op het andere heeft. Hoe levens, verhaallijnen elkaar kruisen en beïnvloeden, een weefsel vormen dat deel uitmaakt van een groter verhaal. Maar dát kan ik alleen vertellen dankzij de dynamiek van het korte verhaal.