De Revisor. Jaargang 32

[p. 38]

Toef Jaeger
Maar dit keer anders ingekleurd
Naar aanleiding van een gesprek met Antjie Krog over de kracht van poëzievoordracht

Wanneer een onzeker meisje in Montagu - een plaatsje even buiten Kaapstad - hakkelend en veel te zacht haar winnende gedicht over tien jaar democratie heeft voorgelezen, springt dichter en jurylid van de scholierenwedstrijd Antjie Krog op. Ze slaat een arm om het meisje heen en leest het vers nogmaals, maar nu duidelijk verstaanbaar. ‘Het meisje was niet overtuigd van haar eigen gedicht, daarom las ze het slecht voor. Ze straalde ook uit dat ze vreesde dat ze de prijs alleen maar had gewonnen omdat wij als jury liever een kleurling lieten winnen dan een blanke, terwijl dat helemaal niet waar was. Ze had gewoon een mooi gedicht geschreven met een duidelijke eigen toon en ik vond het belangrijk dat iedereen kon horen dat het een goed gedicht was,’ legt Krog achteraf uit.

Dit ingrijpen is typerend voor haar poëzieopvatting: wanneer een Nederlandse dichter al mummelend zijn voordracht verpest, denkt de toehoorder meestal: op papier zal het gedicht vermoedelijk wél indruk maken. Voor Antjie Krog is die zekerheid onvoldoende: een goed gedicht moet vooral ook gehoord worden, liefst onmiddellijk indruk maken en daarom ook snel begrijpelijk zijn.

Voor de huidige poëzielezer is dat geen algemeen aanvaarde opvatting meer, en vanuit diens perspectief zijn veel van Krogs vroegste gedichten wel erg ondubbelzinnig, op het onverteerbare af. ‘Kijk, ik bouw voor mij een land / waar huidkleur niet telt, / alleen verstand. (...) Waar zwart en blank hand in hand / vrede en liefde brengen / in mijn mooie land.’ Het is wel duidelijk wat Krog, als de naïeve scholiere die ze op haar achttiende was, met deze regels beoogde en talig vernuft behoorde vermoedelijk niet tot de doelstellingen.

Het is natuurlijk niet eerlijk om alleen dit soort fragmenten te citeren - ook in de jaren zeventig heeft Krog al belangstelling getoond voor de klankexperimenten waarmee ze later volle zalen zou weten te betoveren:

piempiempie makkepietje
slaap zoet in het veld
tussen sijsjes en zilverreigers
daar ver in het veld...

[p. 39]

Het experimenteren met de weergave van klanken op papier, heeft ze ruimschoots kunnen doen toen ze dieper in de Zuid-Afrikaanse poëzietraditie dook. In de bundel Met woorde soos met kerse (2002) bracht Krog de dichterstradities van tien inheemse talen samen, waaronder die van het Xhosa, het Zulu en het /Xam. De oorspronkelijke taal van deze bosjesmannen is geheel verdwenen en bestaat alleen nog maar op schrift. De bevolkingsgroep is inmiddels teruggebracht tot een aantal van 25.000 dat alleen nog leeft in de Kalahariwoestijn.

Dat hun gedichten, liederen, verhalen en tradities aan ons overgeleverd zijn, is te danken aan de Duitse taalkundige Wilhelm Bleek en zijn schoonzusje Lucy Lloyd, vertelt Krog in haar inleiding. Hoewel Bleek en Lloyd in 1855 naar Zuid-Afrika emigreerden om de grammatica van het Zulu vast te leggen, beseften ze dat het vooral de /Xam-cultuur was die werd bedreigd, meer dan die van de andere volken. Het jachtgebied van de bosjesmannen werd voor een steeds groter deel permanent bewoond door veeboeren. Hun leefgebied viel in handen van boeren; de bosjesmannen waren zelfs in overtreding wanneer ze deze plekken betraden. Zo werden ze het doelwit van georganiseerde jachtpartijen van de veeboeren of gearresteerd omdat ze op ‘verboden terrein’ kwamen. Enkelen van deze gevangenen nam Bleek op in zijn huis, met de bedoeling hun verhalen te horen en die op te tekenen.

Krog heeft de gedichten die daarvan het resultaat waren in het Afrikaans vertaald: een veelomvattend geheel van scheppingsverhalen, legendes, en klankgedichten:

[p. 40]

 

Haggla zegt hij met zijn lange tong uit zijn bek

 

Haggla Haggla

 

heggle heggle heggle

 

heggli heggli

 

heggli n!

Op papier betekent het niets maar de voordracht is indrukwekkend - en Krogs poëzie kenmerkt zich door het zoeken naar betekenis die buiten het papier tot stand komt; niet alleen voor haar eigen werk, maar juist ook voor dat van anderen, bijvoorbeeld voor het verlegen meisje uit Montagu.

De avond waarop dit meisje haar gedicht las, maakt deel uit van de ‘Poëziekaravaan’ die Krog in de herfst van 2004 organiseerde. Het idee ervoor had ze jaren geleden opgedaan in Mali. Hier reisde zij met een internationaal gezelschap door het land om gedichten voor te lezen en vooral ook om die van anderen te horen. Hoe indringend deze belevenis voor haar was, beschrijft ze in Een andere tongval. Het is een ervaring die haar visie op de rol van de poëzie deed veranderen. Als buitenstaander en observant van haar eigen optreden in Mali, schrijft ze: ‘Ze leest in het Afrikaans. Terwijl haar eerste woorden over het schemerende plein tuimelen, geeft iets in haar lichaam mee. Hier weerklinkt de taal die haar ziel haar bestaan gaf: gelittekend en besmet door zoveel schaamte en vernedering doordat hij zijn vermogen tot medelijden was kwijtgeraakt en meedogenloos regeerde. Maar in zijn pogingen een nieuw ritme te vinden in een nieuw land, is de taal, zoals in de jaren van zijn ontstaan, kwetsbaar en broos geworden op de tongen van hen die hem spreken.’

Taal is voor Krog niet neutraal, en het Afrikaans is enerzijds haar poëtische thuis, maar anderzijds ook de taal van de bezetter. In het gedicht ‘Grond’ doet ze verslag van haar gevecht om de taal voor haar eigen poëzie te veroveren, en die los te maken van het politieke slagveld dat het Afrikaans ook is:

op bevel van mijn voorgeslacht was jij bezit
had ik taal kon ik schrijven want jij was grond mijn grond

maar mij wilde je nooit
hoe ik me ook uitstrekte om me neer te leggen
in ruisende blauwe eucalyptusbomen
in runderen die hun hoorns laten zakken in de Diepvlei
rimpelend drinkt het trillende vel aan hun keel
in tafzijden tressen in druipend gom
in doornbomen afgegleden naar de leegten

[p. 41]

 

mij wilde je nooit

 

mij verduren kon je nooit

 

keer op keer schudde je me af

 

duwde je me weg

 

grond, ik word langzaam naamloos in de mond

 

 

 

nu wordt om je gevochten

 

wordt bedongen verdeeld verkaveld verkocht verstolen verpand

 

ik wil ondergronds gaan met je grond

 

grond die mij niet wilde hebben

 

grond die nooit aan mij heeft toebehoord

 

 

 

grond die ik vergeefser dan vroeger liefheb

Het gaat hier om veel meer dan de betekenis van klanken, het gaat ook om de verandering van de betekenis van poëzie, van een andere rol voor een taal: ‘Poëzie is voortdurend in beweging en speelt overal ter wereld een rol. In Zuid-Afrika is poëzie alomtegenwoordig, van begrafenissen tot in de politiek,’ meent Krog. Het is de dichters van de poëziekaravaan daarbij niet in de eerste plaats om vernieuwing te doen. In Mali sprak ze bijvoorbeeld met een Berberse dichter, die meende dat gedichten in de eerste plaats waren bedoeld om tradities te bewaren. Een dichter van een nomadenstam in de Sahara zwoer daarentegen weer bij de geheimtaal van de poëzie die overigens op een praktische manier wordt ingezet. In zijn gedichten legt hij de plaats van waterputten vast, zodat zijn volk weet waar die putten te vinden zijn zonder dat anderen de locaties kunnen achterhalen.

Krog: ‘Er wordt vaak neerbuigend gedaan over voordrachtsdichters, ze zouden in de eerste plaats acteurs zijn die de hogere principes van de poëzie verloochenen. Terwijl de interactie tussen dichter en publiek juist heel belangrijk is. Door je eigen voordracht, maar ook die van lokale dichters die uiting geven aan hun dagelijkse beslommeringen, word je gedwongen na te denken over de voedingsbodem van je eigen werk, en ga je je afvragen waarom je schrijft.’

Krog gelooft in het idee dat poëzie veranderingen teweeg kan brengen. ‘Misschien keer ik als dichter ooit terug tot puur individualisme, met de dood als thema. Ik weet het niet, maar nu kan ik me daar weinig bij voorstellen. Volgens mij heeft poëzie in sommige landen een belangrijke maatschappelijke functie. Zuid-Afrika is zo'n land.’

In de door haarzelf georganiseerde karavaan in en rondom Kaapstad merkte ze hoe belangrijk poëzie kan zijn bij de toehoorder - en ook dat er problemen schui-

[p. 42]

len in het belang dat je aan voordracht kunt hechten. Zo trad de zeer populaire Mzwakhe Mbuli op, een dichter met de bijnaam The People's Poet. Hij schreeuwde, fluisterde en spuugde zijn ongenuanceerde verzen. Zijn voordrachten opende hij met het gedicht: ‘My poetry is authentic / My poetry is educational / My poetry is irresistible / My poetry is prophetic / My poetry is spiritual / My poetry is truthful.’

Vooral dat gedicht zette Krog aan het denken. ‘Hij zegt allemaal dingen die ik nooit zou durven zeggen over mijn poëzie, al dreig je me de strot door te snijden. Ik vroeg me af waarom hij ondanks zijn arrogantie zo geliefd is, maar toen ik zijn voordracht hoorde en de reactie van het publiek zag, begreep ik opeens dat hij op deze manier de trots verwoordt van een groep die geen trots kent.’

Dat wil niet zeggen dat Krog vindt dat politiek en poëzie eenvoudig samengaan, maar het dilemma dat zij ziet tussen ethiek en esthetiek is interessant. ‘Je hebt altijd een ethisch probleem bij poëzie met een politieke boodschap. Want wanneer je liegt, of bedriegt, racistisch bent of antisemitisch, kan het resultaat volgens mij nooit een esthetisch volmaakt geslaagd gedicht zijn. Neem nu een simpel zinnetje als “we're all brothers” in een anti-apartheidsgedicht. In het Afrikaans klinkt dat nergens naar: “ons is almal broers”. Poëzie maakt gebruik van de schoonheid en de spanning om iets tot uitdrukking te brengen. Ze gebruikt de esthetica als ethische bril.’

De verhouding tussen esthetica en ethiek is een van de belangrijkste terugkerende motieven in Krogs werk. Dat geldt voor De kleur van je hart, haar reportage over de Waarheid- en Verzoeningscommissie, maar vooral voor haar geromantiseerde reportage Een andere tongval en ze lost het dilemma op (of liever ze lost het niet op) door zo veel mogelijk verschillende stemmen te laten klinken: zowel optimistische geluiden van medewerkers van Mandela, als pessimistische van een blanke boer, die de oude boerderij uit Krogs jeugd beheert. ‘Van alle verhalen kan ik me nog steeds het beste inleven in het verhaal van de blanke Afrikaner, daar ben ik immers mee opgegroeid, maar tegelijkertijd wil ik mijn visie afstemmen op de vele versies die iedereen van de ontwikkelingen geeft en mijn reactie daarop.’

Bij het schrijven en dichten draait het uiteindelijk allemaal om de ‘transformatie’ - zoals Krog het zelf noemt: de verandering van haar rol als dichter in het land, maar ook van het hele continent: ‘Voor mij was het heel belangrijk dat ik met Een andere tongval de top 100 van Afrikaanse boeken bereikte - terwijl ik me lange tijd als blanke op het Afrikaanse continent afgewezen voelde - en dat ik iets gemaakt had dat als waardevol werd gezien voor Afrika als zwart continent. Ik hoorde laatst dat in Nigeria dit werk werd geciteerd in een politiek pamflet en dat mensen het daar bestuderen. Ik vind dat belangrijker dan dat het boek behandeld wordt aan een universiteit in New York.’ Een politiek manifest is Een andere tongval niet, maar het is wel

[p. 43]

een duidelijke poging om een soort blank begrip voor het begrip ‘ubuntu’ te kweken. Zo beschrijft Krog aan het slot onder meer de taferelen in een ziekenhuis waar een broodmagere vrouw ligt: ‘Zwart been gesplinterd. Geen behoefte aan taal. Alleen adem om het zieke bloed rond te laten gaan.’

Krog: ‘In alle voorgaande hoofdstukken heb ik allerlei verschillende vormen van transformatie beschreven, maar in het slothoofdstuk wil ik enerzijds aantonen dat in sommige gevallen de hoop op verandering nergens op gegrond is, zelfs onmogelijk lijkt. Maar ik doe daar ook een appèl op de lezer om zich in te leven in de wanhoop en armoede in eigen land. Het is belangrijk dat mensen beseffen dat de ander jezelf mogelijk maakt en dat het de ik is die de ander mogelijk maakt. Er is hoop wanneer je je in een ander kan inleven.’

In haar proza kan ze de stemmen laten spreken, maar de blik blijft caleidoscopisch: een overzicht zonder synthese. In de poëzie lukt het, soms, wel om de stemmen tegelijk te laten klinken - om het moment vast te leggen waarop inleving voelbaar gemaakt wordt zonder dat ze zo tergend eenduidig klinkt als in haar vroegste gedichten.

In Kleur komt niet alleen staat de cyclus ‘land van genade en verdriet’, die begint als een pijnlijke vaststelling van de problemen: ‘zoveel verwonding in ruil voor waarheid’ en dat ‘in dit land dat zo bloedend tussen ons in ligt’. Dat is het vertrekpunt: een wond, geen verzoening, een heel land dat overbrugd zou moeten worden. In de gedichten daarop herneemt Krog de geschiedenis, waarbij het haar missie is om ‘de geluidloze ruimte van ons onherbergzame verleden’ op te vullen. ‘Wat zeg je in zo'n geval?’ is de prozaïsche vraag. Op basis van de daaropvolgende gedichten zou je zeggen dat je geen keuze hebt dan een schuldbekentenis te spreken.

Op fenomenale wijze bekent Krog schuld aan de verloren gegane cultuur van de oorspronkelijke bewoners. Ze wil ‘schoon schip’ maken, een moment kiezen waarop ze opnieuw kan beginnen, en waarop de taal opnieuw kan klinken. De blanke geschiedenis van Zuid-Afrika enerzijds en de veel oudere, zwarte geschiedenis van het continent anderzijds moeten elkaar ergens ontmoeten en Krog probeert beide poëtische tradities te verenigen; het verleden ontmoet ze halverwege: ‘langzaam worden wij elkaar / opnieuw / nieuw / en híér begint het.’

Dat klinkt weer optimistisch - maar Krog is niet meer de achttienjarige naïeve scholiere, en na het nieuwe begin volgt nog een slotgedicht, tussen haakjes, bijna als een excuus maar tegelijk ook nogal dreigend.

[p. 44]

 

(maar als het oude niet schuldig is

 

geen schuld belijdt

 

kan het nieuwe natuurlijk ook niet schuldig zijn

 

en nooit worden berispt

 

als het nieuwe het oude herhaalt

 

begint alles dus van voor af aan

 

maar dit keer anders ingekleurd)

Het is een moeizame voorwaarde voor vernieuwing: het oude moet schuld belijden voordat het nieuwe kan openstaan voor kritiek. Het zet de hele onderneming weer op losse schroeven en dat maakt het ‘land van genade en verdriet’ tot een onmogelijk dubbelzinnige onderneming.

En wat doet de kracht van de voordracht met deze gedichten? In juni 2004 zit Antjie Krog in de Amsterdamse Desmet Studio's om de bloemlezing Wat de sterren zeggen voor te lezen; ‘het land van genade en verdriet’ zit erbij maar Krog leest alleen de gedichten 1 tot en met 8. De reeks eindigt op de cd met de regels

ik ben voor altijd veranderd. Ik wil zeggen
vergeef me
vergeef me
vergeef me

jij die ik onrecht heb aangedaan - alsjeblieft
neem me
met je mee

Maar de twee gedichten die dan volgen, de twee moeilijkste, de twee die de voorwaarden stellen voor vergeving (en ook de mogelijkheid ervan relativeren), die leest ze niet voor. Die zijn voor het papier. En er staat geen jurylid op om te vragen of ze dat nog één keer kan herhalen.