De Revisor. Jaargang 32

[p. 124]

Hans Verschoor
De werkelijkheid ontspoort
Over de poëzie van Arjen Duinker

Overzicht

Toen je ouder dan 50 was,
At je alleen nog kreeften en splinters.

Toen je ouder dan 40 was,
Keek je naar gozers met flitsende heupen.

Toen je ouder dan 30 was,
Bezocht je Romaanse kerkjes op dinsdag.

Toen je ouder dan 20 was,
Luisterde je steeds naar kale geluiden.

Toen je ouder dan 10 was,
Begon je al van de hel te dromen.

Toen je ouder dan o was,
Kocht je een ouderwetse vissersboot.

Toen je ouder dan -10 was,
Sneed je bij herhaling je polsen door.

Toen je ouder dan -20 was,
Hield je erg van oorlogsdocumentaires.

Toen je ouder dan -30 was,
Spiegelde je je graag aan discuswerpers.

Toen je ouder dan -40 was,
Vond je een plek om krankzinnig te zwijgen.

(Arjen Duinker, De geschiedenis van een opsomming, Meulenhoff, 2000)

[p. 125]

Als we het gedicht onder ogen krijgen, nog voor we het lezen, valt op dat foregrounding werkt door equivalentie. We zien ordelijke paren van twee regels. De eerste regel is kort, de tweede iets langer. In dezelfde oogopslag zien we dat de talige formule van de eerste regel van iedere strofe identiek is. Kortom, nog voor er echt met lezen begonnen is, maar alleen even gekeken, dringt zich de opsomming, bij uitstek een equivalentieaspect, aan ons op. Door herhaling en ritmiek wordt de zeggingskracht vergroot. Ten slotte zien we dat iedere eerste letter van een regel een hoofdletter is en dat er geen deviaties zijn op het gebied van spelling en interpunctie.

Nadere bestudering leert dat er tien strofen zijn, waarin geen speciale afwijkingen of versterkingen te vinden zijn op klank-, woordvormings- en woordvolgordeniveau. Iedere strofe bestaat uit één zin, die bestaat uit respectievelijk een bijzin met een komma (de eerste regel) en een hoofdzin (de tweede regel). Alle eerste regels blijken identiek te zijn aan elkaar, behalve dat het genoemde getal per strofe met tien verminderd wordt. Door de regelmaat van die afname met tien, worden de verschillende strofen op elkaar betrokken en is ook dit een equivalentieaspect te noemen. Door de vrijwel identieke syntactische structuur van de strofen, is natuurlijk ook de ritmiek vrijwel hetzelfde, waardoor het gedicht metrisch genoemd kan worden. De eerste regel van iedere strofe heeft ongeveer deze ritmische structuur:

_v_vv_ _

Ik zeg ongeveer, omdat de derde accentstreep voor een heel getal staat, waarvan natuurlijk meestal alleen de onset beklemtoond wordt. Bij getallen onder de nul wordt alleen het woord ‘min’ beklemtoond. Om de eenheid van ritmiek van de eerste regels te benadrukken heb ik het getal als geheel als beklemtoond aangeduid en niet de aparte lettergrepen. Een speciale beklemtoningsordening lijkt echter niet te zijn aangebracht in de eerste regels van de strofe. Die komt eerder voort uit het herhalen van dezelfde talige formule: ‘Toen je X was’, waarbij X staat voor een getal. De tweede regel toont wel semantische variatie en daarom is de ritmische equivalentie opmerkelijk. Deze regels hebben elf of tien lettergrepen en de ritmische structuur is meestal zo:

_vv_vv_vv_v

Nu kan men zeggen dat er sprake is van driemaal een dactylus en eenmaal een trochee, maar ik zal verderop aannemelijk proberen te maken dat de dichter, als

[p. 126]

we over zaken als metra spreken, ons het liefst een pleister op de mond zou willen plakken.

Wat wil Duinker dan dat we beleven en wat juist niet? En welke strategieën hanteert hij voor die doelen? Waarom vinden we de gesignaleerde ijzersterke equivalentie van woordgroep- en zinsstructuren? Waarom is het herhalende, ritmische karakter van de strofen niet te negeren? Maar waarom juist weer geen antimetrie, geen afwijkingen in klank, woordvorming, woordvolgorde, geen ellipsen, geen symbolen of metaforen en ten slotte ook geen rijm?

Kenmerkend is dat in de vormelijke aspecten alle middelen die zouden doen denken aan ‘literaire poëzie’ achterwege blijven. Ook alle opgesomde vormequivalenties moeten de schijn wekken van normaliteit, dat wil zeggen: het moet gaan om een tekst die niet speciaal door een dichter is geschreven. Overzicht is exemplarisch voor Duinkers dichterlijke pogingen zichzelf als lyrisch subject op te heffen. De vormstrategie is erop gericht het idee te geven dat er geen dichter achter het gedicht staat, geen mening, geen voorkeur of particulier gevoel, geen speciaal perspectief. Er is geen dichtend subject. De dichter in kwestie doet dit niet omdat hij een bescheiden man zou zijn, maar vanuit een weloverwogen strategie het poëtische beter te laten doorkomen. Dat gebeurt in dit gedicht door de equivalentie ver door te voeren, maar alleen van die vormaspecten die de suggestie van ‘reëel’ taalgebruik niet bederven.

Die suggestie wordt versterkt door een ‘je’, die in iedere strofe verschijnt en het gedicht bij elkaar houdt. Er is een toegesprokene en de dichter is degene die toespreekt. Het toespreken veronderstelt een aanwezigheid van een andere persoon, wat de authenticiteit van het uitgesprokene versterkt.

Het uitdrukkelijk herhalende karakter van de strofen doet denken aan een kinderrijm, waarbij tot grote hilariteit door het identieke vormkarakter ‘soep’ en ‘poep’ op elkaar betrokken worden. De combinatie van toespreken en opsommen van jaartallen met gebeurtenissen doet denken aan een bruiloftstoespraak. Schalks worden enige ‘familiegeheimen’ onthuld (Toen je 16 was reed je regelmatig opgevoerde brommers in de prak). Het terugtellen vanaf de hoogste leeftijd doet even denken aan een levensevaluatie met een stervende. Merk op dat de associaties met kinderrijm, bruiloftstoespraak of levensevaluatie wegvoeren van het gedicht als artistieke constructie richting (de suggestie van) ‘het echte leven’. De voorlopige conclusie is dat alle vormaspecten in dienst staan van het idee om het gedicht niet als gedicht, maar als ‘gebeurtenis’ in de reële wereld op te vatten.

Maar dat is niet alles. Zodra we kijken naar de inhoud gaat de zaak scheuren.

Eerst nog voorzichtig. Zo vinden we de semantische deviaties ‘kreeften en splinters’ <+eetbaar, -eetbaar>, ‘kale geluiden’ <+stoffelijk, -stoffelijk>, ‘sneed je bij

[p. 127]

herhaling je polsen door’ < +zeldzaam, dramatisch> vs. <+achteloos, gewoonte>, ‘een plek om krankzinnig te zwijgen’ <+uitbundig, ontsporend > vs. <+ingetogen, teruggetrokken>.

Dat kan nog klassieke beeldspraak genoemd worden. Kenmerkend voor ‘ouder dan 50’, de hoogst genoemde leeftijdscategorie, wordt geacht dat de toegesprokene ‘alleen nog kreeften en splinters at’. Ook dit kan worden uitgelegd: een kariger en selectiever eten op hogere leeftijd.

We beginnen echter nattigheid te voelen bij 40+: kijken naar gozers met flitsende heupen. Een karakterisering die we niet alleen eerder bij 10+ of 20+ zouden verwachten, maar die des te vervreemdender werkt door de woordkeuze ‘gozers’ en ‘flitsende heupen’, bij uitstek onpoëtische termen. Daarna wordt de ontregeling versneld doorgevoerd. De leeftijd ‘ouder dan o’ wordt ingevuld met het kopen van een ouderwetse vissersboot. Afgezien van de onwaarschijnlijkheid van een dergelijke transactie in deze leeftijdscategorie, wordt de deviatie versterkt door het woord ‘ouderwets’, dat een rijpe en ietwat melancholieke voorkeur van de koper veronderstelt, moeilijk denkbaar voor een persoon ‘ouder dan o’.

De ontregeling wordt totaal door het consequent doornummeren onder de nul. We zijn nu definitief het domein van de fictie binnengekomen. Iedere associatie met het werkelijke en zelfs het mogelijke is afgeschud. Ieder logisch verband tussen leeftijd en gebeurtenis is doorbroken. We zijn nu sprookjesfiguren in een fictieve wereld geworden. Ondanks de leeftijdsaanduidingen is er geen duidelijk begin of einde aan te wijzen.

Dat ons ieder houvast aan de buitenwereld ontnomen wordt, blijkt ook daaruit dat we over het leven van de voorgeschotelde ‘persoon’ geen enkele uitspraak kunnen doen als: hij/zij werd steeds... (wijzer, zotter, extraverter, introverter, cynischer, liever). Er zit geen enkel verband tussen de ervaringen en de genoemde leeftijden, de ervaringen onderling, en de ervaringen en ons verwachtingspatroon op basis van onze ervaringen in de wereld. Om nog maar te zwijgen van leeftijdsaanduidingen onder de nul. We zijn totaal ontspoord en verblijven in een wereld zonder oorzaak en gevolg. Opperste deviatie, die pijnlijk contrasteert met de uiterst toegankelijke vorm en het verwachtingspatroon dat die vorm daarmee schept.

Nu kan men wel allerlei isotopieën in de tekst vinden. Zo resoneren +40 en -30 in de aspecten <+lichamelijkheid, mannelijke seksualiteit>, evenals +20 en -40 <+hang naar introvertie> en uiteraard +10 en -10 <+depressie>. Maar hoewel er velden met identieke betekeniskenmerken zijn aan te wijzen blijft een systematische samenhang uit.

We tasten in het duister. Wat gebeurt er in dit gedicht? We zagen dat de verraderlijke talige orde ons het normale suggereert: er wordt iets zinnigs over iemand

[p. 128]

gezegd. Inhoudelijk wordt de persoon die we voor ons hebben echter in stappen van de reële naar de fictieve ruimte geduwd. Onze reële verwachtingen, die versterkt werden door de conventionele tekstvorm, verdwalen en wat overblijft is, als in een Derridiaanse analyse, het onbenoembare Andere, in dit geval de niet tot de realiteit te reduceren poëtische orde. Als die poëtische orde het onbenoembare Andere is, dat buiten ons apofantische discours valt, maar wel door de taal tot verschijning komt, is het doel van het gedicht dan de autonomie van de poëzie aan te tonen?

Veel wijst erop dat Duinkers gedichten in de ‘school’ van Faverey te plaatsen zijn: de werkelijkheid ontspoort, wordt buitenspel gezet en er verschijnt een andere orde, die wel beelden van de buitenwereld gebruikt, maar daar geen deel van uitmaakt. De poëtische orde is een autonome ruimte die los bestaat van de buitenwereld.

Toch wil ik een poging wagen aannemelijk te maken dat Duinkers intenties een andere kant opgaan. Het idee van de autonomie van het gedicht veronderstelt namelijk een dualistische werkelijkheid: wederzijdse ondoordringbaarheid van ‘realiteit’ en poëtische orde. Het idee van de poëtische orde als reservaat van ‘het Andere’ leek mij in strijd met de poëtische praktijk van Duinker.

Zoals gezien vermijdt Duinker afwijkend taalgebruik op ieder niveau behalve het semantische. Qua vorm lijken veel van Duinkers gedichten op stukken normaal, niet-dichterlijk taalgebruik. De suggestie moet worden gewekt dat een gedicht geen kunstmatige constructie is, maar een authentiek door iemand uitgesproken stuk taal. In dit gedicht wordt die indruk versterkt door het toespreken van een ‘je’ en het bespreken van diens leven. Door qua vorm binnen de normale taalorde te blijven en poëtische stijlmiddelen zo veel mogelijk te maskeren, als een echte illusionist, poogt Duinker de grote macht die in het normale taalgebruik verborgen ligt in zijn poëzie door te laten werken. In ieder stuk normaal taalgebruik ligt een waarheidsclaim: het verhoudt zich zo en zo. De claim is dat de waarheid c.q. werkelijkheid wordt uitgezegd. Ook humor, leugen, manipulatie of ironisatie zijn slechts mogelijk (en effectief) op basis van die waarheidsvooronderstelling die we in alle alledaagse taalsituaties meeslepen.

Nu is er iets bijzonders aan de hand met taal en werkelijkheid. Als ik een dikke man op straat zie lopen, kan ik dat feit onverschillig aan mij voorbij laten gaan.

Daarmee is dat feit nauwelijks waar voor mij (want nauwelijks opgemerkt).

Wanneer er echter door mij uitgesproken wordt: ‘Er loopt een dikke man op straat’, dan wordt daarmee door mij een wereld geëvoceerd. Ik ben schepper van een beeld dat ik voor werkelijk houd, of dat beeld nu waar is of niet. Zeggen is dus de werkelijkheid selecteren, omrasteren en intensiveren. Taal ‘maakt’ een wereld van

[p. 129]

betekenis. Horen zeggen ‘Er loopt een dikke man op straat’ zet een scherpere werkelijkheidsbeleving in gang dan alleen de zintuiglijke waarneming van dat gegeven. Het naïeve natuurlijke taalgebruik wordt tot in de diepste poriën gevuld door de veronderstelling dat in het gezegde de werkelijkheid/waarheid als ongedeeld geheel aanwezig is.

Dit is de enorme macht van de natuurlijke taal en het is mijn stelling dat Duinkers strategieën gericht zijn op het binnenhalen van die verborgen waarheidsclaim binnen zijn poëzie. Poëzie prikt die naïeve waarheids-werkelijkheidsclaim vaak door en verschuift de aandacht naar de beleving van het lyrisch subject. Omdat Duinker de macht van de ‘oerclaim’ van de taal in het voordeel van zijn poëtische project wil laten werken, heft hij het poëtisch subject op en bedient hij zich van eenvoudige, ‘waarschijnlijke’ taal.

Alleen al de titel van het gedicht (Overzicht) suggereert een normale taalsituatie met een conventioneel-droge het-verhoudt-zich-zo-en-zo-werkelijkheidsclaim. Verder worden alle uiterlijke dichterlijke tekens geëlimineerd om zo veel mogelijk geloofwaardigheid te creëren voor de waarheidsclaim van het poëtische om het poëtische binnen te loodsen in de sfeer van de naïeve beleving van het werkelijke/ware.

Nog even terug naar de dikke man. De waarheidsclaim in het uitspreken van de zin is gelijkelijk bij het uitspreken van een reële en een fictieve zin. In beide gevallen vormt de geest een scherp beeld en neemt het dat beeld als waar. Er is geen verschil in de activiteiten van de geest omtrent een propositie die waar blijkt te zijn en een propositie die niet waar blijkt te zijn. In beide gevallen evoceert de geest in eerste instantie een voorstelling van het gezegde op basis van de vooronderstelling dat het gezegde werkelijk en waar is. Met andere woorden: de geest verleent aan het uitgesprokene een ontologische status. Alle strategieën van Duinkers impliciete poëzie zijn erop gericht het onmogelijke die ontologische status te geven.

Wanneer de propositie de ‘moeder van alle zinnen’ is en ‘in werkelijkheid verhoudt het zich zo en zo’ de moeder van alle proposities, dan wordt in de naïeve taal op ieder moment een enorme waarheidsclaim voltrokken. Duinker speelt de vermoorde onschuld en trekt dat raster de poëzie in. Onverstoorbaar opsommend en onverbiddelijk aftellend suggereert hij de grootst mogelijke waarschijnlijkheid voor het onmogelijke. Dat krijgt daardoor een enorme zeggingskracht: we hebben de uitgezegde onmogelijkheden simpelweg als ontische werkelijkheden te nemen. De impliciete waarheidsaanspraak is al gemaakt. We kunnen niet meer terug. We kunnen nooit meer helemaal zeggen dat het ‘alleen maar fictie’ is, een verzinsel dat niets met de werkelijkheid heeft uit te staan.

Duinker neemt ons alle wapens af waardoor wij erop bedacht zijn met poëzie te

[p. 130]

maken te hebben. Juist in alle argeloosheid, binnen het taalraster van de normaliteit worden we gedwongen het poëtische als waar en normaal te ervaren, een bedwelmende ervaring. De autonome poëtische orde wordt niet apart gehouden, maar juist kortgesloten op de ervaring van het reële. Het onmogelijke wordt weggetrokken uit zijn autonome hoekje en beleefd als realiteit. Dat is de poëtische aanraking van Duinker. Hij trekt de beleving van het poëtische naar het domein van de naïeve waarheidsbeleving en de naïeve normaliteit, dat domein van waaruit wij altijd al opereren.