De Revisor. Jaargang 32

[p. 96]

Merel Leeman
Whitman omarmd
De strijd om het ‘ware’ Amerika

De schrijvers van wie baardharen als splinters van het kruis verzameld worden zijn waarschijnlijk op één hand te tellen. Zelf ken ik er maar één: Walt Whitman. Op de Whitmanconferentie in Lincoln, Nebraska, werd het honderdvijftig jarig bestaan van de Leaves of Grass-editie uit 1855 gevierd. Whitman-verzamelaar Robert H. vertelt net 30.000 dollar voor een eerste versie te hebben neergeteld. Hijzelf heeft tot zijn spijt nog niet de hand kunnen leggen op lichamelijke relikwieën. Meer nog dan elke eerste versie bevestigt baardhaar het aanzien van de discipel.

In Amerika is Whitman geen gewone dichter, maar Poet of Democracy en ook profeet. Met zijn vrije verzen probeerde hij de jonge natie van een democratisch vuur te voorzien. Maar misschien was Whitman in de eerste plaats wel de beroemdste verzamelaar ooit: ‘I contain multitudes.’

Ed Folsom, hoofdredacteur van de Walt Whitman Quarterly verwelkomt in zijn key note-speech de Whitman-community. Verzameld hebben zich hier de intellectuelen die Leaves of Grass als de progressieve bijbel van Amerika navolgen. De Whitmanwetenschapper blijkt overwegend man, blank en op leeftijd te zijn. Toen Whitman zelf op 36-jarige leeftijd zijn debuut als dichter maakte, voorzag ook hij de Amerikaanse literatuur niet bepaald van jeugd en kleur. Maar hij was gewoon dergelijke obstakels met Amerikaans optimisme en zonder veel omslag te overwinnen: ‘I am the hounded slave...’ In de machtige armzwaai van zijn poëzie raapte hij de verschoppelingen van de Amerikaanse maatschappij op en plaatste ze aan het firmament van zijn democratische ‘universal vision’. Of ze wilden of niet: ‘I do not ask the wounded person how he feels... I myself become the wounded person.’

Whitman verzamelde identiteiten.

De verzamellust waartoe Whitman zelfheeft geïnspireerd blijft niet beperkt tot het hobbyisme van bepaalde rijke Amerikanen. De dichter is ook een gewild ‘collector's item’ van diverse maatschappelijke en politieke stromingen.

Grootkapitalisten als Carnegie vierden de dichter als nationaal icoon en tot ver in de twintigste eeuw vertegenwoordigde Whitman de traditionele Amerikaanse waarden. Tegenwoordig is Whitman vooral de kampioen van de minderheden.

‘I, too, sing America,’ parafraseerde de Afro-Amerikaanse dichter Langston Hughes.

[p. 97]

Whitman is de enige Amerikaanse dichter die zijn positie in het centrum van de literaire canon combineert met een symbolische status voor de diverse marge van de samenleving. Amerika, land van verzamelaars. Landschap dat alle verschillende etniciteiten in zich wil opnemen. Verzamelen als ideologie.

Het mankement van de gepassioneerde verzamelaar is echter vaak dat zijn hebberigheid de specifieke waarde van het object uit het oog doet verliezen. Omdat Whitman het hele universum in zijn poëzie wilde absorberen, is het niet verwonderlijk dat hij door veel radicaal verschillende groeperingen ‘gebruikt’ is. In de vorige eeuw vonden zijn gedichten een weg in de liederen van de jonge nationaal-socialisten. Communisten in Oost-Europa vonden in hem een voorman in de strijd tegen het grootkapitaal. Zijn ‘universal vision’ maakt het mogelijk dat iedereen wel wat in Whitman kan herkennen. In zijn ‘Salut au Monde’ strekt de dichter een hand uit die maar al te vaak graag wordt aangenomen. Zijn poëzie is uitgewaaid naar alle windstreken, maar kan zij vervolgens ook weer terugkeren naar de vorm van zijn vrije verzen? Is de profeet ook binnen het werk van de dichter te begrijpen?

In Amerika lijkt men op dit moment te denken van wel. Het universalisme van zijn ‘vision’ wordt hier telkens weer teruggebracht tot een idee van een ‘mission’. Maar de overtuigingen van de dichter zelf gloriëren niet bepaald in eenduidigheid: ‘Be radical, be radical, be not too damn'd radical.’ Ook het volgende citaat biedt niet direct een veilig tehuis voor de zwevende kiezer: ‘The not-too-damned-sure-spirit is the glory of our age.’ Hoewel Whitman om zijn tegenstrijdige standpunten ten opzichte van de slavernij ronduit controversieel te noemen is, vormt hij een van de boegbeelden van progressief Amerika.

Kenneth M. Price, redacteur van de Walt Whitman-Archives, verzucht dat Whitman zijn hoop is in deze ‘bange, reactionaire tijden’. Tegen de Bijbel van de huidige president wordt Leaves of Grass omhooggehouden om het conservatieve ‘kwaad’ te bezweren. Want in Amerika zijn politiek en poëzie geen volstrekt gescheiden entiteiten. Tijdens de Koude Oorlog wilde de dichter Allen Ginsberg Whitmans gedicht ‘Crossing Brooklyn Bridge’ al aan de Sovjetleiders voorlezen om een ‘menselijke band’ tussen de twee wereldmachten tot stand te brengen. Voor progressief Amerika vertegenwoordigt Whitman de ‘ware’ menselijkheid.

Tijdens de conferentie in Lincoln moeten we op een gegeven moment elkaars handen vasthouden om de ‘eenheid’ tussen mensen op Whitmaniaanse wijze ook te ‘voelen’. Er is geen ontkomen aan. Het is opnieuw geen lichte zaak de toegestoken hand van de vriendelijke Whitmanites te weigeren. Maar ook bij nadere beschouwing blijkt mijn buurman geen slaaf te zijn, laat staan een conservatieve Amerikaan. De ‘mission’ en de universele ‘vision’ blijken een groot contrast te vormen.

[p. 98]

Deze contradictie bepaalde al de kern van Whitmans dichterschap. De tragiek ervan was dat de dichter het Amerikaanse volk had willen omvatten met de complexe armen van zijn poëzie: ‘The proof of a poet is that his country absorbs him as affectionally as he has absorbed it.’ Door elke editie van Leaves of Grass vergezeld te laten gaan van een markante foto van hemzelf in houthakkershemd en/of cowboyhoed, probeerde Whitman zichzelf en zijn poëzie als de massa te vermommen. In deze combinatie tussen fotografie en poëzie ondernam hij een van de eerste pogingen tot een synthese tussen ‘high’ en ‘low culture’. Een ander middel hiertoe waren de talrijke recensies die hij van zijn eigen werk schreef. Lovend, over het algemeen. Zoals hier in Brooklyns Daily Times:

Of pure American breed, of reckless health, his body perfect, free from top to toe, free forever from headache and dyspepsia, full-blooded, six feet high, a good feeder, never once using medicine, drinking water only... never dressed in black, always dressed freely and clean in strong clothes, neck open, shirt-collar flat and broad...

Wat rijst hier voor ons op, de dichter of zijn werk? Het verschil is in deze recensie onduidelijk, maar voor de gemiddelde Amerikaan van nu is het levensgroot aanwezig. Die leest Whitmans poëzie niet zelf. Zonder de persoon van de dichter dreigt zijn werk opgesloten te blijven in de statische literaire canon.

Whitmans zelf-mythologisering als ‘average American’ en profeet tegelijkertijd had de spanning tussen de tijdsgeest en het universalisme in zijn werk moeten verduidelijken. Zijn kritiek op het kapitalisme van de Gilded Age ging altijd gepaard met het verlangen aan tijd en ruimte te ontkomen. Door tegelijkertijd vóór en tégen de slavernij te zijn wilde hij zich eerder tot representant van de hele Amerikaanse maatschappij maken dan zich aan het hoofd stellen van een specifiek politiek programma. Het is de poëzie geweest die de dichter uiteindelijk onsterfelijk heeft gemaakt. Maar de sterfelijke mens Whitman heeft zijn ‘missie’ het Amerikaanse volk van een stem te voorzien over moeten geven aan de exegeten met hun eigen doeleinden. In de strijd tussen progressieven en conservatieven om het ‘ware’ Amerika, is de eenheid ver te zoeken. De mythe ‘Walt Whitman’ heeft beide partijen de legitimering gegeven zichzelf als dé vertegenwoordiger van de dichter te zien. Deze Whitmanites doen de mythe van de man voortleven, maar niet de betekenis van zijn werk.

Door de verschillende overtuigingen die op zijn werk worden teruggevoerd, lijkt Whitman geen aanspraak meer te kunnen maken op de status van ‘nationale’ dichter. In plaats van de Amerikaanse natie benoemt hij op dit moment vooral een snoepje, saunaclubs voor mannen (Calamus) en een vaak half vergeten hoofdbreken

[p. 99]

op de middelbare school. Betsy Erkkila, professor aan de Northwestern University, zegt hier iets aan te willen doen. Op een gegeven moment oppert ze zelfs het plan naar de plaatselijke bibliotheek af te dalen om daar het ware Whitmaniaanse vuur wat op te stoken. Een moment later zit ze gelukkig nog steeds tegenover me om de relatie tussen ‘cocksucking’ en democratie in Whitmans werk wat verder te verduidelijken. Het is immers vooral de homobeweging geweest die Whitman als progressief symbool heeft geclaimd. Plotseling roept Erkkila uit: ‘Wat jij doet is goed! Jij gebruikt de media om Whitmans boodschap te verspreiden!’ Leden van de Whitman-community hebben het talent zelfs in hun ééntje met velen te zijn.

De dichter zelf is steeds meer de minderheid gaan vertegenwoordigen. Het prestige van de ‘nationale’ dichter begon te wankelen toen Whitman van nationale Poet of Democracy in de jaren zeventig vooral bekend werd als de Gay-Poet. Dit deed de relatie tussen Whitman en de conservatieven geen goed. Opmerkelijk genoeg heeft juist het conservatieve Hollywood deze reputatie helpen verankeren. Tijdens het presidentschap van Reagan vond de filmindustrie in de homoseksuele Whitman een symbool van vóór het ‘aids-tijdperk’, aan de hand waarvan zij op een veilige manier over dit onderwerp kon communiceren. In de film Dead Poet Society (1988) bijvoorbeeld, waar de leden van dit gezelschap hun ‘male-bonding’ bevestigen door Whitmans gedicht ‘O Captain! My Captain!’ te reciteren. De referenties aan Leaves of Grass in Sophie's Choice (1982) versterken de suggestie van de aantrekkingskracht die de schizofrene Nathan op de jonge schrijver Stingo uitoefent.

In de genoemde films wordt niet expliciet naar homoseksualiteit verwezen. Leaves of Grass kon het bestaan hiervan suggereren zónder het risico te lopen het conservatieve deel van Amerika te provoceren. Maar ‘deze’ Whitman moet in Amerika niet te veel op de voorgrond willen treden. In 1995 was Bill Clinton de eerste Amerikaanse president die de homobeweging toesprak. Zijn speech eindigde met een parafrasering op Whitmans ideaal van eenheid: ‘Gays are Americans too.’ Terwijl deze historische gebeurtenis haast van media-aandacht verstoken bleef, sleep de conservatieve pers enige maanden later massaal de messen met de ontdekking dat de toenmalige president Monica Lewinsky Leaves of Grass ten geschenke had gegeven. Whitmans poëzie werd nu aan de schandpaal genageld als een ‘device of seduction’. Folsom: ‘Terwijl Clinton Leaves of Grass ook aan Hillary gegeven had!’

Andere conservatieven wilden ‘hun’ Whitman niet zonder slag of stoot opgeven. In het kader van een reeks poëziebijeenkomsten op het Witte huis had Laura Bush een aantal Whitmanwetenschappers uitgenodigd. Twee dagen van tevoren zei de presidentsvrouw de bijeenkomst af. Zij had er lucht van gekregen dat de wetenschappers de gelegenheid hadden willen aangrijpen om te protesteren tegen de

[p. 100]

invasieplannen in Irak. Bush deelde mee dat Amerikaanse poëzie niet politiek is. Ook niet op een bijeenkomst in het Witte Huis. Maar toen Robert Brooks na de ‘geslaagde’ aanval op Irak Whitman in het conservatieve tijdschrift Atlantic Magazine als de profeet van de superieure Amerikaanse moraal opvoerde, bleek het tegendeel opnieuw waar. Onder het vaandel van de conservatieve regering kan Whitman in Amerika wél politiek zijn.

Tijdens de conferentie in Lincoln bekent Harvard-professor Lawrence Buell, eenmaal weg van de kritische blik van de Whitman-community, dat het veiliger zou zijn Langston Hughes of een vrouwelijke dichter als Emily Dickinson als nationaal symbool te promoten.

De associaties tussen Whitman en het ‘imperialisme’ van Bush doen de reputatie van de dichter in het buitenland vaak geen goed. In Engeland wordt hij bijvoorbeeld door veel intellectuelen eenvoudigweg doodgezwegen, waaruit ook de kritiek op de eigen pro-Amerikaanse regering blijkt. Zelfs de schaamte van veel Amerikanen over deze reputatie heeft Whitman niet volledig met links rood kunnen inkleuren.

Terwijl het ‘universalisme’ van Bush de Amerikaanse democratie aan de wereld wil opdringen, leidt het universalistische denken van veel progressieve intellectuelen juist tot de drang aan een idee van dé Amerikaanse cultuur te willen ontkomen. Er lijkt de laatste jaren een tendens te zijn de voornaamste Amerikaanse schrijvers op elke mogelijke manier ‘onschadelijk’ te maken. Ook de dichter Emerson zou een imperialist zijn geweest en zelfs Dickinson zou zijn blijven steken in een feodaal ‘klasse-denken’. In plaats van een ‘nationale’ dichter, is Whitman voor veel intellectuelen daarom vooral de vertegenwoordiger van een multicultureel ideaal. In deze Amerikaanse dualiteit van zelfverheerlijking en zelfverloochening vervult Whitman bij zowel conservatieven als progressieven een rol.

De receptie van de dichter laat zien wat Folsom de ‘Ying Yang’ van de Amerikaanse cultuur noemt. Folsom neemt ons mee naar de oorsprong van de Amerikaanse natie, waar twee Amerikaanse ‘archetypen’ aan zijn verwezenlijking werkten: de frontier-man, die in de harde strijd om het bestaan gedwongen was samen te werken, en de self-made man, die niemand nodig had en zijn succes alleen aan zichzelf te danken had. Beide archetypen representeren de dubbelheid van de Amerikaanse psychologie: ‘Leave me alone, please don't leave me alone.’ Een echo van deze ‘gespleten identiteit’ klinkt door in Whitmans poëzie: ‘Do I contradict myself?/ Very well then... I contradict myself.’

Zowel de self-made man als de frontier-man hebben hun reflectie gekregen in de Amerikaanse grondwet en de onafhankelijkheidsverklaring. Een voorbeeld hiervan is de spanning tussen ‘Federal Rights’ en ‘State Rights’, de balans tussen de centrale

[p. 101]

macht en de macht van de verschillende staten. Amerika balanceert altijd tussen het belang van het individu en de volledige verdwijning van dit individu in de machtige natie. Whitman heeft deze spanning beschreven:

I celebrate myself,
And what I assume you shall assume,
For every atom belongs to me as good belongs to you.

Hoewel Whitman het individu en de massa in deze regels uit 1855 al probeerde te balanceren, komt de spanning tussen beide in de herschreven versie uit 1882 nog explicieter naar voren:

One's self I sing, a simple, separate person,
Yet utter the word Democratic, the word En-Masse.

Whitman probeerde het individualisme en de massa hoog te houden als de polen waartussen de vorming van de Amerikaanse identiteit zich afspeelt. In het beruchte debat over het Amerikaanse patriottisme uit de jaren negentig hebben we deze ‘gespletenheid’ in al zijn heftigheid kunnen zien verschijnen. De twee archetypen werden hierin vertegenwoordigd door de schrijvers Martha Nussbaum en Richard Rorty. Rorty stelde in The New York Times van 13 februari 1994: ‘We cannot even criticize ourselves unless we also “rejoice” in our American identity and define ourselves fundamentally in terms of that identity.’ Nussbaum verwierp Rorty's suggestie dat de verscheurdheid tussen de vele etnische, religieuze en raciale verschillen in de Amerikaanse maatschappij alleen tegengegaan kan worden door een politiek gebaseerd op patriottisme en nationale identiteit: ‘He nowhere considers the possibility of a more international basis for political emotion and concern.’

Maar na de aanslagen van 11 september veranderde de strijd tussen de twee archetypen in een eensgezinde Amerikaanse vuist tegen het terrorisme. Het debat lijkt plaatsgemaakt te hebben voor een natie die met een donderend ‘Leave me alone’ van de Amerikaanse kusten wegvaart, de ambiguïteit achterlaat en andere landen binnenvalt.

Hoewel het universalisme van het progressieve Amerika geen wapenen draagt, is het te betwijfelen of de rest van de wereld als ‘wounded person’ liever in hún universele visioen wil worden opgenomen. Yale-professor en fervent Bushtegenstander Alan Trachtenberg denkt van wel. De multiculturele samenstelling van de Amerikaanse samenleving kan volgens hem de hele wereld representeren. Hij haalt de dichter aan als illustratie van deze overtuiging: ‘I am the American of all nations.’

[p. 102]

David Reynolds, professor aan de cuny en Whitmanite, doceert dat het probleem van Europa altijd zijn nationale verdeeldheid is geweest. Een opmerking die je niet direct naar de volgende doet verlangen. Maar dan blijkt hij zich op verrassende wijze zelf als de ware Europeaan te ontpoppen: ‘I believe in Europe, I believe in the euro.’

Reynolds gelooft in Europa zoals hij in Amerika gelooft. Maar net als Whitman is hij nog nooit in het buitenland geweest. Hun universalisme is gebaseerd op de Amerikaanse psychologie, waarin provincialisme en kosmopolitisme zij aan zij staan. Waarin extremen makkelijker te nemen zijn dan de kleine stappen daartussen. Want de aanspraak de hele wereld geabsorbeerd te hebben kan ook een argument zijn de grenzen te sluiten. Ondanks zijn universele pretentie, is de concrete verbinding die Whitman in zijn werk tussen kapitalisme, emotie en democratie maakt, niet de enige ‘road to democracy’. Zijn verzen zijn vrij in hun emotionele vorm, maar ontberen Europese ironie. En de Amerikaanse staten zijn niet zonder meer gelijk te stellen aan de Europese naties.

Het progressieve universalisme met milde hand verschilt niet principieel van de vuist van Bush. Beide zijn twee kanten van dezelfde medaille, twee overtuigingen in één dynamiek. Zowel Whitman als de Amerikaanse president gaan ervan uit dat Amerika de universele ‘mens’ kan vertegenwoordigen. Ook al heeft de Whitmaniaanse mens in Leaves of Grass oneindig meer kleur dan de Christen van Bush, hij is slaaf noch Europeaan.

In zowel de zelfverloochening van veel progressieve Amerikanen als de zelfverheerlijking van de Bushregering zit een ontkenning van Amerika als specifieke natiestaat. Whitmans grenzeloosheid, die aan de bron van de Amerikaanse identiteit ligt, bevat altijd de kiem voor idealisme en imperialisme tegelijkertijd. Maar zonder zichzelf eerst als vreemdeling te herkennen kan Amerika voor de rest van de wereld ook geen bekende worden. De kracht van Whitmans universalisme ligt in de handreiking van de Amerikaan die zich óók als mens laat kennen.

Juist door zijn controversiële reputatie is Whitman de enige die naar de titel van ‘nationale’ dichter kan dingen. Hoe graag sommige Amerikanen het misschien ook willen, ze kunnen zich niet meer van hem ontdoen. Eenvoudigweg om het feit dat Whitman al te lang met Amerika verbonden is geweest. Omdat elk tijdperk in zijn geschiedenis een ‘Whitman’ heeft kunnen vinden zal de toekomst waarschijnlijk ook wel zijn eigen versie weten te spinnen. In zijn dubbelrol van criticus en nationale representant symboliseert de dichter het kruis en de inspiratie van de dynamiek die Amerika voortbeweegt. Maar het heilige kruis blijft, ondanks de verzamelwoede van een aantal ‘geïnspireerde’ Amerikanen, versplinterd.

[p. 103]