De Revisor. Jaargang 32

[p. 93]

Maria van Daalen
‘magnifying’
vergrootspraak, taal die de wereld ruimer maakt

Alle vertalen ervaar ik als een proces. Je begint; en dagen later valt je in de metro ineens een ander woord in, en daarop moeten er twee regels veranderd worden. Of iemand zegt ‘En essayant..., je...’, en de zin beroert de diepzee van mogelijke onderliggende betekenissen, er slaat een paragraaf van zijn anker, want nu is niet meer het tegenwoordig deelwoord het centrum van de wereld, maar iemand die ik zegt. En ik pas de Flaubertmethode toe, en scandeer, roep, zing, bral de regels terwijl ik door de kamer ijsbeer. O, was ik maar een argeloze dichter, en kon ik alle bloemen de grond uit zingen.

Walt Whitman doet het, of bijna. Er is niets toevallig in zijn Grasbladen, zeker de interpunctie niet, maar het lijkt aldoor alsof hij op de hoek van de straat zijn evangelie van de zalige vitaliteit staat te prediken, een blije ouwe zwerver, enthousiast zwaaiend met zijn hoed in plaats van die netjes voor hem op de grond te leggen om nog wat te vangen van de mensen die met een boog om hem heen lopen. Ik wil ook wat vangen, de melodie van zijn regels, en offer daar af en toe de precieze vertaling aan op, zoals in ‘... lopen ze met obolen op de ogen’ (r. 1065), zo'n zeldzame keer dat het lukt om Whitmans dansende alliteraties van ‘puffs out of pulpit or print’, of ‘the pinings... the pulse’, of ‘climax and close’, of ‘thither... and twist’, of ‘the bull and the bug’, te benaderen.

Is het mogelijk om drie opeenvolgende paragrafen, willekeurig gekozen uit het oneindige geheel, te vertalen, en er dan nog een zinvol geheel van te maken? Je zou kunnen zeggen dat je Whitman eindeloos kunt opdelen, dat zijn hele poëtica net zo goed in één regel zit als in het hele werk, het is als een fractal, of als een organisme met in elke cel identiek dna. De lengte van zijn werk maakt wel uit - áls je Leaves of Grass gaat vertalen, dan ook helemaal - maar het mij toegemeten deel niet, mits het een Walt Whitmaneenheid is, dus een regel, of een paragraaf, of tig paragrafen, of het hele boek. Liever niet het hele boek. Dan zou ik daarna in geen jaren meer een eigen regel schrijven.

Het arglistige van vertalen is dat het je een beetje vergiftigt. Of misschien moet ik zeggen, beïnvloedt. Inspireert? Het is net als die tweede gin-tonic, moeizaam rechtgehouden in je hand, daar waar je zit vastgeklemd op je nauwe vliegtuigstoel, en nu

[p. 94]

lijkt het warempel of ze echt glimlacht, de juffrouw in het gangpad, lichtblauw en efficiënt, je bent de enige Nederlander, vierhonderd mensen in het rond, samengeperst in een rammelende Boeing, en ze wil je van harte een vrolijke vlucht bezorgen, maar de inzichten worden net zo wollig als het wolkendek waar we in zitten. We vliegen zes uur lang tegen de tijd in, en ik stel mij voor dat ik armenzwaaiend opsta en Walt Whitman ga voordragen, ‘Behold I do not give lectures... What I give I give out of myself...’, zou die vrijheidsdrang enig geestverruimend effect hebben op al die Frans-Canadezen? Vermoedelijk niet, ruimte is wat ze in overvloed hebben en niet exporteren kunnen, de ruimte van Whitman betekent niets in Canada, Whitman moet geweten hebben dat hij het moest bewaren in de taal omdat de USA zou dichtgroeien, maar de écrivains québécois proberen verwoed om ‘Europees’ te schrijven zonder in de verste verte te begrijpen dat ze hun ruimte in taal moeten opslaan, ze missen de expansiedrang, hun werk lijkt mij te veel op een rij geraniumstekjes voor een raam, één regel Walt Whitman blaast ze het venster uit.

Dat is wat ik ervan meekrijg, van Whitman, de woorden net iets te groot voor hun werkelijkheid, dit afleren voordat ik weer in mijn eigen werk pas.

‘“Ever the bandage under the chin” (r. 1064), wat bedoelt de ouwe gek,’ roept Kees 't Hart in een e-mail. ‘Dood,’ schrijf ik terug, ‘een lijk, Dickens, het is de geest van Marley, slepend met een keten, hij laat z'n kinband zakken en zijn kaakbeen valt open tot op zijn borst.’ En wat zijn die ‘mites as for unfledged birds’ (r. 1030)? Hier mij maar de vrijheid veroorloofd dat ‘mites’ (dit woord is niet veranderd in de latere edities die ik bezit) te lezen als ‘mitten’, denk aan ‘mitaine’, het moet de handschoen zijn van de valkenier waarop de vogels zitten die getraind worden voor de jacht, een ander verband tussen ‘handschoen’ en ‘vogel’ en ‘in opleiding’ schiet me niet te binnen. Maar ‘to bear mites’ is iets als werkelijk zwaar (en in de hand) dragen, ‘wanten aanhebben’ is ‘to wear mittens’, dus óf die handschoen zien als een zwaar object, óf ik zit hier gewoon fout omdat ik het beeld niet begrijp - niet meer kan begrijpen, omdat die honderdvijftig jaar ons uiteenhoudt.

Als ik niet anderhalf jaar in Iowa in een houten huis had gewoond, had ik ‘... a framer framing a house’ (r. 1032) ook eeuwen oud kunnen denken. Maar in Chambly, provincie Québec, aan de rue Briand, staan vandaag twee mannen op wat het dak is van de benedenverdieping en de vloer zal worden van de volgende, ze zetten het houtskelet op van wat de uitbreiding moet worden van de driehoekige zijgevel, die aan twee zijden een dak van roodbruine leien heeft dat tot die vloer loopt. Vier enorme houten driehoeken, bevestigd aan een nieuwe houten nok, palen naast elkaar de ruimte af van de toekomstige verdieping, er is ruimte omdat er grenzen zijn aangegeven, in glanzende blankhouten balken.

Whitman houdt van opsommingen, maar net als ik begin te denken dat zijn

[p. 95]

gebruik van het werkwoord niet heel lastig is, stuit ik op ‘... sketches to fill out better in myself’ (r. 1031), yuk, dat is ‘in’, en ‘met’, en ‘door’, het is zo begrijpelijk, het ligt net binnen het oor, ik probeer alle mogelijke uitvullingen, maar blijf ontevreden over het resultaat. Het kan erger. Het probleem is één regel, en natuurlijk een belangrijke, eentje die een lange paragraaf aanvoert, bijna de titel ervan is. ‘Magnifying and applying come I’ (r. 1020), ‘magistralend’ mailt Kees, dat klinkt naar de woordkeus van Jacob Groot, mooie vertaling, en dan? Hier kom ík, en ik zal alle godsbeelden wel eens even fors vergroten en gebruiken. Supergrootmaker en grootverbruiker? De wereldomarmende beweging blijft haperen, hoe dan, ik moet reclame maken voor de ziel, en die ontsnapt.

Zo zijn er steeds kleine onmogelijkheden. ‘Tickets... taking’ (r. 1067) is ‘kaartjes... innemen’, maar hoe bewaar ik Whitmans sequens van ‘buying/taking/selling’? Of, later, wat is ‘the ambushed womb of the shadows’ (r. 1049) en hoe kan je jezelf ‘put to it’? Ik houd het op ‘de verkrachte broedplaats van de schemering’, in de mening dat Whitman zichzelf ertoe heeft uitgeroepen om al de/het/een verdoolde een plek te geven in zijn gedicht. Het huis van mijn vader heeft vele woningen, zegt de bijbeltekst.

Pas als ik de eerste drukproef zie, en die meeneem op reis, zie ik andere lezingen opkomen, en steeds weer nieuwe vertalingen. Een vertaling blijft in beweging, je zou de lezer erop moeten kunnen abonneren, u krijgt elk kwartaal de volgende versie totdat ik alle aspecten ben langs gelopen, ‘bent u ook tweetalig?’ vragen ze me hier met warm begrip, terwijl ze halverwege een zin van het Frans in het Engels overgaan, ik wou dat het waar was, maar ik ken alleen Nederlands, Hooghaarlemmerdijks, en balanceer van regel tot regel in de hoop dat ik tenminste het frame heb opgezet dat een eerste lezing van Walt Whitman zichtbaar maakt.

Montréal, 1 mei 2005