De Revisor. Jaargang 32

[p. 66]

Ilja Leonard Pfeijffer
O mijn ziel!

Walt Whitman is zo'n dichter die je als dichter ongezien vereert. Louter zijn reputatie geeft je al het gevoel van vurig gewenste verwantschap. Profetisch en concessieloos in een land dat zo iemand niet verdient. Experimenteel en wars van elke conventie in een eeuw die pas veertien jaar na zijn einde wakker is geworden. Een eenling die wegen baande die pas mensenlevens later werden herkend als begaanbaar. Een soort Gezelle, maar dan in een stoerder land. Een woeste baard met een mond erin die van muiten wist. Een soort Ginsberg, maar dan aardser, met zijn laarzen gepoot in de rulle kluiten van vers veroverde velden. Een zanger met een stem die gewend was naar de overkant van de prairie te schreeuwen, breeduit stromend als de Mississippi in waarlijk grootse poëzie die je vervaarlijk en kansloos meesleurt in haar bedding waar slechts haar eigen wetten heersen. Een dichter die je op zo'n manier vereert, moet je niet lezen. Laat staan lezen op die tijdrovende, inefficiënte manier die vertalen heet. Maar dan moet je net Kees 't Hart hebben.

Ik was een van hen, de eenentwintig dichters die ter gelegenheid van de honderdvijftigste verjaardag van Leaves of Grass hebben meegewerkt aan een kettingvertaling van het gehele werk, onder redactie van Kees 't Hart en Jacob Groot. Ik mocht niet zelf kiezen welk stuk ik zou doen. Het werd ‘To think of time’. Uiteindelijk heb ik het twee keer vertaald. Want mijn eerste versie vonden de redacteuren te netjes. Het was hun te veel Whitman en te weinig Pfeijffer. Enigszins verward door het ongebruikelijke bezwaar te goed te hebben vertaald en door de nog ongebruikelijker wens naar meer Pfeijffer, besloot ik dat ze het dan konden krijgen ook. Zowel mijn trouwe vertaling als mijn stoute herdichting staan hieronder afgedrukt. En in alles wat daartussen staat, heb ik twee dingen uit te leggen: waarom het vertalen mij het inzicht heeft gegeven dat Whitman een slechte dichter is en hoe ik te werk ben gegaan om er toch nog enigszins een goed gedicht van te maken.

‘To think of time’ is een gedicht met een boodschap, wat voor Whitman niet ongebruikelijk is. De boodschap is dat wij allemaal doodgaan. Maar dat is niet erg, want volgens het inzicht dat de dichter zegt te hebben verkregen en dat hij ons als hardnekkig trooster wil inhameren, maakt ons leven inclusief onze dood deel uit van de eeuwige cyclus van de natuur. Ik heb het niet zo op dit type argumentatie.

[p. 67]

Ik zou zeggen: ergo dus derhalve, fuck de eeuwige cyclus van de natuur. Dat iets deel uitmaakt van de natuur, wil nog niet zeggen dat het dan ook goed is. Integendeel, zou ik bijna zeggen. Dagenlange regen op vakantie, malariamuggen, vieze stinkende wormpjes in je vuilniszak, zeebevingen, zand in je biertje op het strand, voetschimmel, mond- en klauwzeer, jengelende kinderen, aids, een wesp op het terras, vogelpoep, irritante kriebelende grassprietjes in je bilnaad, het ebolavirus - het is allemaal natuur, maar dat wil nog niet zeggen dat het allemaal goed is. De natuur is de grootste pestkop en de grootste massamoordenaar die ik ken. Hoe gaat de dichter te werk om mijn bezwaren weg te nemen en mij van mijn ongelijk te overtuigen? Hij postuleert dat de natuur goed is omdat zij goed is.

Wat zal zijn zal goed zijn - want wat is is goed (...)
Het hele universum maakt duidelijk dat het goed is,
Het verleden en het heden maken duidelijk dat het goed is.

Hoe mooi en perfect zijn de dieren! Hoe perfect is mijn ziel!
Hoe perfect de aarde, en het kleinste ding op aarde!
Wat goed genoemd wordt is perfect, en wat zonde wordt genoemd is even perfect;
De planten en mineralen zijn allemaal perfect... en de onpeilbare stromen zijn perfect;
Langzaam en zeker zijn ze hiertoe gekomen, en langzaam en zeker zullen ze nog verder gaan.

O mijn ziel! als ik besef van je heb heb ik voldoening,
Dieren en planten! als ik besef van jullie heb heb ik voldoening,
Wetten van de aarde en lucht! als ik besef van jullie heb heb ik voldoening.

Ik kan mijn voldoening niet definiëren... toch is het zo,
Ik kan mijn leven niet definiëren... toch is het zo.

Zo lust ik er nog wel eentje. Hoe mooi en perfect is Ajax! Hoe mooi en perfect is Feyenoord! Hoe mooi en perfect zijn ado-Den Haag en Heerenveen en De Graafschap en Helmond Sport! Wat goed wordt genoemd is perfect en wat slecht wordt genoemd is even perfect! O mijn ziel!, als ik besef hoe perfect alles is, dan heb ik voldoening en de dood kan niet slecht zijn want wat is, is goed en wat zal zijn, zal even goed zijn en als de dood slecht zou zijn, dan zou dat geen voldoening zijn dus

[p. 68]

is het goed en perfect! Ik kan het niet definiëren, maar toch is het zo.

Ernstiger dan de aard van de boodschap is het simpele feit dat er sprake is van een boodschap. Deze poëzie stelt geen vragen. Deze verzen hameren slechts op het aambeeld van een plat en weinig doordacht antwoord. Deze poëzie is slechts visionair in die zin dat de dichter het visioen denkt te hebben gehad waarin hem de ware aard der dingen werd onthuld en vervolgens volhardt hij stampvoetend in zijn zelfopgelegde missie om ons deelgenoot te maken van dit inzicht. Eigenlijk is Whitman minder ver verwijderd van zijn tijdgenoten die als domineedichters in deze contreien werkzaam waren dan je op grond van zijn reputatie zou denken. Vanwege de protreptische missie is deze poëzie volstrekt eenduidig. Zowel op het niveau van de semantiek van de afzonderlijke woorden als op syntactisch niveau als op het niveau van de narratio is er sprake van één enkele parafraseerbare betekenis. Nergens een valkuil. Nergens een contrapunt dat de zaak uit het lood slaat, al is het maar voor even. Deze poëzie is heel erg makkelijk om te vertalen. Is dat erg?

Ja, natuurlijk is dat erg.

In samenhang met zijn educatieve drang, is Whitman bijzonder mededeelzaam, in de zin dat hij vooral mededelingen doet. Het aloude adagium van ‘showing, not telling’ is niet bepaald van toepassing op zijn poëzie. ‘To think of time’ is in dit opzicht enigszins extreem, maar ook in zijn andere gedichten geeft Whitman blijk van een ongeneeslijke neiging tot beweren in plaats van schilderen en schetsen. Voor een dichter met zo'n pittoresk woeste reputatie is hij eigenlijk opvallend arm in zijn beelden. Het is niet voor niets dat het beste stuk uit ‘To think of time’ de passage is waar de begrafenis van een koetsier wordt beschreven. Ik citeer het in mijn herdichting om het nog mooier te maken:

kille golfslag aan kaai van het veer sneeuw en ijs in de rivier
halfbevroren modder in de straten een grijze moedeloze hemel
de laatste stuiptrekkingen van een vale dag in december
lijkwagen en koetsen in konvooi langs eerbiedig stilstaan ik zie
de begrafenis van een oude koetsier de stoet voornamelijk koetsiers

rap stap naar het kerkhof klok slaat zijn plicht door de poort
stilstaan naast gedolven graf levenden stappen uit lijkwagen open
kist uitgeladen en neergezet de zweep wordt op de kist gelegd
als een zwarte bladerloze bloem van december en vlug vlug
scheppen aarde een minuut niemand spreekt of beweegt klaar
hij is naar behoren weggedaan

[p. 69]

 

hij was een peer van een okéë vent het mondje rap geroerd opvliegend

 

niet onknap sloeg hij het leven als een oude gabber op de schouders

 

hield wel van een humorgeintje zou zijn leven geven voor een vriend

 

dol op de vrouwtjes gematigd gokker at en dronk met smakken

 

kwister van duiten verloor hij de moed tegen het einde hij werd ziek

 

hij werd beholpen door een bijdrage hij stierf

 

op eenenveertigjarige leeftijd en dat was zijn begrafenis

 

 

 

thumbs up of up yours boezelaar cape handschoenen riem

 

zweep met zorg uitgekozen baas starter uitkijk knecht

 

de kantjes eraf of iemand die de kantjes eraf

 

rechtdoor tweede links eerste man of achterste man

 

een goede of een slechte dag goed spul of slechte spullen

 

de eerste buiten of de laatste binnen en dan onder de wol

Deze strofen vormen een uitzondering op de rest van het gedicht en de reden waarom zij een gunstige uitzondering vormen is dat er eindelijk, ten langen leste wordt gespeeld op onze zintuigen in plaats van op onze verstandelijke bereidheid een boodschap te begrijpen. Eindelijk laat de dichter iets zien in plaats van te vertellen. En eindelijk maakt de platte eenduidigheid plaats voor een beeld dat het vermogen heeft om onze empathie te bewerkstelligen. Zo moet het, maar zo gebeurt het te weinig.

En zoals alle onderwijzers die overtuigd zijn van hun gelijk, is Whitman bepaald niet kort van stof. Hij gunt ons geen enkele kans om ook maar een deel van zijn boodschap te missen omdat wij toevallig even wegdommelen in een dagdroom over boezelaars en zwepen. Voor de zekerheid zegt hij alles zeven keer. Zoals elke onderwijzer, huldigt hij de herhaling als zijn voornaamste stijlfiguur:

De wet van het verleden kan niet worden ontdoken,
De wet van het heden en de toekomst kan niet worden ontdoken,
De wet van de levende wezens kan niet worden ontdoken... hij is eeuwig,
De wet van voortgang en verandering kan niet worden ontdoken,
De wet van helden en weldoeners kan niet worden ontdoken,
De wet van dronkaards en verklikkers en valse personen kan niet worden ontdoken. (...)

[p. 70]

 

Ik heb gedroomd dat we niet zoveel zullen veranderen... en ook de wet van ons is niet veranderd;

 

Ik heb gedroomd dat helden en weldoeners onder de huidige en oude wet zullen vallen,

 

En dat moordenaars en dronkaards en leugenaars onder de huidige en oude wet zullen vallen;

 

Want ik heb gedroomd dat de wet waaronder ze nu vallen genoeg is.

Dit is hameren op het aambeeld van het gelijk. Anderzijds ben ik mij ervan bewust dat voor veel lezers juist in deze repetitieve stijl het grootste deel van de charme van Whitmans poëzie is gelegen. Het geeft de indruk van een prettig archaïsch soort urgentie, alsof je luistert naar een profeet die ter plekke wordt overmand door het belang van zijn boodschap zonder over de stilistische middelen te beschikken om de boodschap en haar belang op een geraffineerde manier onder woorden te brengen. Het heeft allemaal iets directs en iets onopgesmukts. Dat heeft iets charmants, ik geef het onmiddellijk toe. Maar naarmate ik mij meer in deze poëzie verdiepte, bekroop mij in toenemende mate het gevoel dat deze charme eerder een gelukkig toeval is dan een inherente kwaliteit van deze poëzie. Dat is wat ik bedoelde toen ik op 6 januari, na voltooiing van de eerste versie van mijn vertaling, het volgende mailtje schreef aan Kees 't Hart: ‘Eigenlijk ben ik er door de vertaalarbeid van overtuigd geraakt dat Whitman helemaal niet kan dichten. Hij is een deerniswekkende amateur zonder enig raffinement en heeft het geluk dat wij zijn onbeholpenheid achteraf zijn gaan waarderen als charme van het experiment.’ Whitman is iemand die achteraf zijn tijd mee heeft gehad. Dat hij in 1855 dichtte zoals niemand anders in zijn tijd, is eerder een gevolg van onhandigheid en gebrek aan techniek dan van een bewuste keuze voor vernieuwing en doordat de poëzie in de twintigste eeuw zich doelbewust heeft ontwikkeld in een richting die toevallig overeenkomsten vertoont met zijn poëzie, wordt hij in 2005 bewonderd als vernieuwer.

Aanvankelijk ben je welwillend. Je leest ‘Have you guessed you yourself would not continue? Have you dreaded those earth-beetles?’ en je bent bereid om die malle kevers in die cerebrale context op te vatten als een slimmigheidje van de dichter om beschouwing te verbinden met aardse werkelijkheid. Je leest ‘To think that the sun rose in the east... that men and women were flexible and real and alive’ en je denkt: dat is goede poëzie, het idee van ochtend en aanvang verbeeld in een waarheid als een koe en dat gecombineerd met een bewust onhandige poging om authenticiteit en jeugdigheid te verwoorden als ‘buigzaam en echt en in leven’. En zelfs als het verdergaat met ‘that everything was real and alive;/ To think that you

[p. 71]

and I did not see feel think nor bear our part,/ To think that we are now here and bear our part’, dan ben je in eerste instantie nog bereid om de onhandige herhalingen op te vatten als een bewuste ingreep om het abstractiegehalte van deze verzen te compenseren. Maar dan, op een gegeven moment, geloof je het niet meer. Wanneer je verzen tegenkomt als ‘Yourself! Yourself! Yourself forever and ever!’ of als ‘I swear now that everything has an eternal soul!’ of als ‘I swear I think there is nothing but immortality!’ of als ‘O my soul! if I realize you I have satisfaction,/ Animals and vegetables! if I realize you I have satisfaction!’ dan bekruipt je langzamerhand het bange vermoeden dat hij het gewoon botweg allemaal serieus bedoelt en met terugwerkende kracht besef je dat de onhandigheid die je als doelbewust stijlmiddel wenste te beschouwen, bij nader inzien niets anders is dan onhandigheid.

De herdichting die ik, op nadrukkelijk verzoek van Kees 't Hart en Jacob Groot, heb ondernomen, is uiteraard volslagen ontoelaatbaar. Hun advies ‘om mijn verdediging niet te verwaarlozen’ heb ik hooghartig in de wind geslagen. Ik heb geprobeerd er een goed gedicht van te maken door alles wat ik er slecht aan vond te veranderen. Maar omdat ik alles slecht vond wat eigen was aan Whitman, is in mijn poging tot opleuking nauwelijks nog iets van Whitman terug te vinden. Waar ik mij om te beginnen aan stoorde, was de onbeholpen repetitieve stijl. Ik heb getracht dit te verhelpen door dichter te dichten, kernachtiger en strakker, terwijl ik de herhalingen die ik verloor op zinsniveau, probeerde terug te brengen in herhalingen van afzonderlijke woorden. Ik ben de enige van de eenentwintig dichters die in lengte is ingelopen op Whitman. Waar ik mij het meest aan stoorde, waren de expliciete boodschap en de abstracte, weinig zintuiglijke manier waarop die was verwoord. Om dit te verhelpen, heb ik iets gedaan wat een dichter nooit mag doen: ik heb de expliciete boodschap geprobeerd te verstoppen in duistere taal. In feite komt dit neer op lezertje pesten. Wat er staat is nog steeds simpel en eenduidig, je moet alleen wat meer je best doen om dat te zien. Ik weet dat er mensen zijn die denken dat hetzelfde geldt voor mijn eigen gedichten, maar die moet ik toch ongelijk geven. Er is een verschil tussen een poging om meerduidigheid en complexiteit van het dagelijks leven in taal te vangen zonder haar tot een eenduidige boodschap te reduceren en een poging om een eenduidige boodschap, die nu eenmaal gegeven is, te versleutelen in complexiteit en ambiguïteit. Ik denk niet dat het mij is gelukt om van ‘To think of time’ een beter gedicht te maken. Het is mij hooguit gelukt om er een gedicht van te maken waarvan minder opvalt dat het slecht is.

Op een andere manier heeft de curieuze exercitie van het vertalen van een vertaling mij wel iets geleerd over wat ik nastreef in mijn eigen poëzie. Daar waar het mij in mijn ogen is gelukt om op basis van Whitmans Engels verzen te maken

[p. 72]

die in het Nederlands werken als poëzie, is dat zonder uitzondering te danken aan de suggestieve kracht van de details. Op het gevaar af dat u het met mij oneens bent, zal ik een voorbeeld geven.

To think how much pleasure there is!
Have you pleasure from looking at the sky? Have you pleasure from poems?
Do you enjoy yourself in the city? or engaged in business? or planning a nomination and election? or with your wife and family?
Or with your mother and sisters? or in womanly housework? or the beautiful maternal cares?

Deze opsomming van plezierige dingen vind ik op zich niet onaardig, omdat het in ieder geval concreet is in plaats van abstract. Maar het is mij nog niet concreet genoeg. ‘Enjoy yourself in the city’, ‘womanly housework’, je ziet het niet echt onmiddellijk voor je. In mijn versie is een poging te herkennen om deze opsomming te herschrijven tot iets wat directer en onmiddellijker op de verbeeldingskracht werkt.

en dan de dingen van jippie! kijken naar wolken gedichten
shoppen op zaterdag in de stad kerstborrel nominatie verkiezing
vrouw en hond met kinderen thuis je moeder en je zussen
leuk gesnuffelde spulletjes voor het huis ah kijk eens hoe schattig

Ik denk meer in associaties dan in categorieën. Dat is wat ik van Whitman heb geleerd. Showing, not telling. Daar komt het uiteindelijk toch allemaal op neer.