De Revisor. Jaargang 32

[p. 59]

Menno Lievers
Revisie

In het najaar van 1986 werd de toen 63-jarige Gerard Reve de eerste gastschrijver aan de Rijksuniversiteit Leiden. Aan zijn benoeming was nogal wat voorafgegaan. In 1985 hadden zowel H.A. Gomperts als Karel van 't Reve afscheid genomen van de universiteit. Het was traditie in Leiden om een niet-neerlandicus als hoogleraar moderne letterkunde aan te stellen. Vandaar dat NRC Handelsblad-criticus K.L. Poll niet ten onrechte gedacht zou kunnen hebben dat hij aangesteld zou worden als opvolger van criticus Gomperts. Men besloot echter van dit mos af te wijken en zo kwam het dat de neerlandicus Ton Anbeek, die eerder opzien had gebaard om vanuit Texas op te roepen om meer straatrumoer in de Nederlandse literatuur, zijn eerste collegecyclus als nieuwe hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde wijdde aan Gomperts' aartsvijand W.F. Hermans.

Het pleit voor Poll dat hij een van de plannen die hij ongetwijfeld zou hebben willen uitvoeren wanneer hij hoogleraar zou zijn geworden, toch mede gerealiseerd heeft. Dat plan was het gastschrijverschap, dat sindsdien voortleeft. Deze eer viel als eerste te beurt aan Reve. Het beeld van ‘zijn geleerde broer’ die college geeft in een academie heeft Reve zeker voor ogen gezweefd, toen hij besloot in te gaan op de uitnodiging van Poll om gastschrijver te worden. Nu stond hij dus zelf op de kansel, maar het viel hem tegen: ‘Ik dacht in een gewijde ruimte terecht te komen, maar in plaats daarvan stond ik in een of andere vertrekhal.’ Reve doelde hier op het zogenaamde ‘centrale faciliteitengebouw’, in het Witte Singel-Doelencomplex, dat inderdaad weinig inspirerend is.

In zijn colleges, later uitgegeven onder de titel Zelf schrijver worden, ontvouwde Reve zijn theorie over het schrijverschap, die hij ‘de vier zuilen van het proza’ noemde. Die vier zuilen waren conceptie, compositie, stijl en woordgebruik. De eerste en derde zuil noemde hij onvrij, omdat ze ‘gegeven’ zijn: de tweede en vierde vrij, omdat een schrijver door oefening zich daarin kan verbeteren. De belangrijkste zuil was volgens Reve ongetwijfeld de eerste. In zijn colleges lichtte hij dit toe. Het centrale thema en het talent van de auteur vallen onder de zuil ‘conceptie’. Zo is het centrale thema van Hermans' oeuvre volgens Reve identiteit: wie ben ik? En: hoe denken anderen over mij? In Wolkers' werk is dat driftbevrediging en in

[p. 60]

dat van Mulisch macht en aanzien: hoe kan ik voor vol aangezien worden? Reves eigen thema was, zo meende hij, de ontoereikendheid van de menselijke liefde.

In dezelfde periode waarin Reve gastschrijver was, werkte hij aan een van zijn laatste romans, Bezorgde ouders. Vanwege de ernst waarmee Reve zijn opdracht uitvoerde, is het aannemelijk dat de explicitering van zijn opvattingen over het schrijverschap deze roman beïnvloed heeft. Bezorgde ouders zou in het verlengde van de colleges kunnen worden gelezen, als een commentaar op zijn eigen schrijverschap.

Zo is het opvallend dat de roman vanuit een derde-persoonsperspectief is geschreven, terwijl Reve meestal de voorkeur geeft aan een ik-persoon. De grotere distantie tot de hoofdpersoon die de hij-vorm biedt, maakt het gemakkelijker voor de schrijver om commentaar op die hoofdpersoon te leveren.

De hoofdpersoon in Bezorgde ouders heet Treger, een vrijwel volledig anagram van Egters, de hoofdpersoon uit De avonden. Het is een associatie die de vraag oproept wat er van de hoofdpersoon van De avonden is geworden. Op zichzelf is dit een vreemde vraag, maar in het geval van het schrijverschap van Gerard Reve niet. Meerdere malen spoorde hij zijn studenten aan om over zichzelf te schrijven.

Daarom is het niet absurd om Bezorgde ouders te lezen als een antwoord op de vraag wat er van de hoofdpersoon van De avonden geworden is. We zijn veertig jaar verder en de ene hoofdpersoon, Treger, vraagt zich af wat er van de andere, Frits van Egters, geworden is.

Het slothoofdstuk van De avonden is een ontroerende illustratie van het thema van de ontoereikendheid van de menselijke liefde, in dit geval tussen moeder en zoon, vooral in de scène met de bessenappelwijn, die uitmondt in het niet samen kunnen huilen. De sirenes beginnen te loeien als het twaalf uur is. Nadat ze elkaar gelukkig nieuwjaar hebben gewenst, ontvlucht Frits zijn bezorgde ouders. Bij wie hij ook aanbelt, niemand is thuis. Alleen bij zijn speelgoedkonijn op zijn slaapkamer kan hij terecht.

Zelfs na deze oudejaarsnacht had Frits van Egters nog tal van mogelijkheden. Zijn seksualiteit kon nog twee kanten uit. Zijn religiositeit kon zich buiten de muren van een kerk ontwikkelen, wellicht zocht die een thuis in onredelijke mysteriën. Hij had gekozen voor het schrijverschap, maar in welke taal hij dat vak zou gaan beoefenen en welk genre het beste bij hem zou passen stond nog lang niet vast.

Veertig jaar later is dat duidelijk. Treger zit in een vervallen bovenwoning samen met zijn vriend Eenhoorn. Hij is homoseksueel, rooms-katholiek, een vertaler die droomt van het schrijven van een wereldlied en hij worstelt met de drank. Treger is dus geen heteroseksueel, geen bezorgde ouder, noch een met rede begaafd wezen.

Zoals bekend is Reve getrouwd geweest met Hanny Michaelis, waarover hij zich later schuldig heeft gevoeld, want hij wist toen al wel min of meer hoe het met

[p. 61]

hem zat. Het is dan ook veelzeggend dat Bezorgde ouders aan haar is opgedragen. Een consequentie, in ieder geval in de ogen van Reve, van zijn homoseksualiteit was dat hij geen kinderen zou krijgen, iets dat hij, terugkijkend op zijn leven, soms gekscherend - Mag ik je vriendin niet even lenen? - soms serieus betreurd heeft.

Wanneer we het openingshoofdstuk van Bezorgde ouders tegen deze achtergrond lezen, krijgt de eerste scène een tragische dimensie. Treger verlaat zijn vervallen bovenwoning en gaat alleen de straat op, net als Frits van Egters in De avonden. Hij laat zijn vriend achter die zaadjes aan het sorteren is, volgens Treger een zinloze en vergeefse bezigheid. De symboliek van deze scène is niet zo moeilijk te raden en wordt later in de roman expliciet uitgesproken: het is een tot onvruchtbaarheid veroordeelde liefde.

De roman speelt zich af vlak voor kerstmis, ‘de ergste tijd van het jaar’, hoewel oudjaar misschien nog erger is. Treger blijft staan voor een verwaarloosde etalage en stelt zich voor dat er in het woonhuis achter de winkel een nooddruftige moeder haar vijftienjarige zoon in haar eentje moet opvoeden, omdat haar man is weggelopen. De rest van het hoofdstuk is gewijd aan een uitwerking van Tregers fantasie: de jongen moet streng worden opgevoed, waarbij Treger wel de helpende hand wil bieden.

Dit is het stramien van de roman. De handeling in Bezorgde ouders, behorend tot de zogenaamde vrije tweede zuil, de compositie, is beperkt tot een minimum. Een man gaat naar buiten om boodschappen te doen en loopt weer naar huis terug; meer gebeurt er niet. De dramatische spanning moet enkel en alleen opgeroepen worden door de beschrijving van het gedachteleven van de hoofdpersoon. Treger ziet door zijn introversie alleen dat wat hij naar buiten projecteert. ‘Hij zag het tragische in alles, wat niet bepaald het zonnetje in huis bracht, maar toch was het een gave.’ Dit vraagt nogal wat van het vakmanschap van de schrijver: hij moet de lezers geboeid houden met verhalen die a priori zonder enige Wahrheitsanspruch zijn.

Wat bepaalt de inhoud en de richting van de gedachtestroom van Treger? Indien de bovenstaande suggestie juist is, moet dat de ontwikkelingsgang van Reves schrijverschap zijn. De schijnbare chaos in Tregers hoofd krijgt in zo'n lezing structuur en blijkt talrijke impliciete en expliciete verwijzingen te bevatten naar Reves vroegere oeuvre. Het is een autobiografisch relaas maar ook een, zoals sommigen dat noemen, ‘intertekstuele roman’. Zo vindt Treger in het tweede hoofdstuk een reusachtige teddybeer in een vuilnisbak. Net als het konijntje in De avonden krijgt dit speelgoedbeest straf, maar de betekenis van het beest wordt nu expliciet geduid, hetgeen in die eerste roman onuitgesproken bleef: het levenloze stuk speelgoed vormt een allegorie van de onvruchtbaarheid van Tregers liefde, maar staat ook voor het levende speelbeertje dat hij aan Eenhoorn had toebedacht.. Veelzeggend is ook dat die teddybeer vergeten wordt in de kerk.

[p. 62]

Er zit meer commentaar verscholen in de tekst. Treger ontmoet een jongen die met een Twents accent spreekt, hetgeen de jonge Reve gezien de herkomst van zijn ouders ook heeft gedaan. Die jongen is wel erg onnozel, maar vervolgt Treger, ‘nu ja, ik ben zelf ook precies zo geweest’. Ook zijn moeder komt ter sprake: ‘De gedachten van Treger verwijlden enkele ogenblikken bij de herinnering aan zijn eigen moeder, over wie hij nooit met iemand wilde spreken, en over wie hij belangstellende vragen bruusk afweerde.’

Het arbeidersparadijs van het communisme wordt belachelijk gemaakt, want arme mensen zijn slecht, anders waren zij toch niet arm, en dat wordt weer gerelativeerd omdat Treger en zijn vriend immers ook arm zijn. De in parlandostijl geschreven tirades tegen allochtonen doen aan Céline denken, wiens Reis naar het einde van de nacht op Reves schrijverschap grote invloed heeft gehad.

De straaljagerpiloot uit Nader tot u keert in meervoud terug: Treger is naar het militaire vliegveld gegaan en heeft vanuit de bosjes met een toneelkijker vliegjongens bekeken, die ‘in hunne machtige, slechts van twee korte achtervleugeltjes voorziene en van voren vlijmscherp gepunte zilveren buizen het wolkendek in en uit gierden’. Natuurlijk ontbreekt het revisme uit De taal der liefde niet en is Treger katholiek geworden, maar zijn katholicisme wordt in dit boek opvallend vaak van ironisch commentaar voorzien.

Ofschoon Bezorgde ouders dus vooral een terugblik in romanvorm op zijn schrijverschap biedt, staat ze desondanks ten dienste van het thema dat Reve zelf als de onveranderlijke kern van zijn schrijverschap beschouwde: de ontoereikendheid van de menselijke liefde. Maar waar dat in De avonden nog niet uitgesproken werd, is de schrijver van Bezorgde ouders zich daarvan ten volle bewust. Ieder menselijk contact schiet in dat opzicht te kort. Alle pogingen die Treger daartoe onderneemt zijn gedoemd. Net als in het slothoofdstuk van De avonden geven de mensen niet thuis; dit keer niet letterlijk, maar figuurlijk en wel recht in zijn gezicht.

De vraag waar dit boek in uitmondt, krijgt in deze lezing ook de lading van Reves oordeel over zijn eigen schrijverschap. Wat heeft het hem gebracht? Reve is niet mild voor zijn alter ego Treger. In het laatste hoofdstuk dat deze roman draagt, zit Treger alleen in zijn bovenwoning van een huizenblok dat verder door alle bewoners verlaten is. Net als Geoffry Firmin in Under the Volcano, een boek dat Reve jaarlijks herlas, heeft Treger her en der in het huis drank verstopt, die hij nu tevoorschijn haalt. ‘De ironie waarmede Treger zich soms tamelijk doeltreffend tegen de dreiging van het bestaan verdedigde - en hij herinnerde zich niet dat hij ooit in zijn leven dat bestaan anders dan als dreigend had ervaren - die ironie scheen hem nu in de steek te laten. Alles wat er ging gebeuren, evenzeer als wat er mogelijk in het geheel niet ging gebeuren, was dreiging.’ Hij had nooit katholiek moeten worden,

[p. 63]

maar tegelijkertijd haatte hij de zogeheten atheïsten, of liever gezegd intellectuelen. ‘Maar was hij zelf zo veel anders?’

Reve laat Treger overwegen een autobiografisch boek te schrijven. Maar wat heeft Treger de lezer aan belangwekkends te bieden? ‘Een roman waarin niets gebeurt, behalve de deur uit gaan om boodschappen te doen en waarin de held zich wel erg vaak afrukt, zou een volstrekt oninteressant boek worden.’

Zo eindigt Bezorgde ouders, deze terugblik op zijn schrijverschap, somber in een eerlijke en genadeloze zelfanalyse. In de slotalinea's gaan Tregers gedachten nog één keer uit naar de jongen met het Twentse accent, die ‘Harald’ wordt genoemd, maar ook ‘Frits van Egters’ had kunnen heten. Die jongen komt niet, want ‘hij is bang voor de liefde’. De ontoereikendheid van de menselijke liefde betreft niet alleen de ander, maar ook zichzelf.

[p. 64]