De Revisor. Jaargang 32

[p. 65]

Theo Kars
Gewetenloos vertalen

Het begon plezierig. In juli 2003 kocht de Duitse uitgeverij Beck het recht mijn enkele maanden eerder verschenen boek Praktisch Verstand in een Duitse vertaling uit te brengen. Beck, zo verzekerde mij iedereen uit de uitgeverswereld, was een gerenommeerd, in non-fictie gespecialiseerd huis, waar de uitgave van mijn boek in het Duits in goede handen zou zijn.

Aangezien de vertaling al in september 2004 moest verschijnen, verwachtte ik dat de vertaler/vertaalster snel contact met mij zou opnemen. Toen dit eind november 2003 nog steeds niet was gebeurd, besloot ik zelf maar het initiatief te nemen. Van mijn uitgeverij (Querido) hoorde ik dat mijn boek door een zekere Annette Löffelholz zou worden vertaald; van het Nederlands Literair Productie- en Vertalingenfonds kreeg ik haar telefoonnummer.

Annette Löffelholz reageerde ogenschijnlijk verheugd toen ik haar opbelde. Zij vertelde mij dat zij in december voor een verblijf van anderhalve maand naar Nederland zou vertrekken, en dan contact met mij had willen opnemen. Tot mijn verbazing deelde zij mij mee dat zij al halverwege met haar vertaling was, en het gehele manuscript op 1 februari zou inleveren. Omdat ik in december voor anderhalve maand naar Spanje zou vertrekken, konden wij geen afspraak maken elkaar te ontmoeten, en moesten wij de weinige problemen die zij met de vertaling zei te hebben telefonisch bespreken. De voornaamste moeilijkheid bleken de vele vertaalde citaten uit het Frans, Engels, Spaans, Duits en Latijn te zijn. Ik zei haar dat zij ze alle vanuit het Nederlands kon vertalen op de Duitse na en beloofde de brontekst van de laatste voor haar op te zoeken.

Eind januari 2004 belde ik haar opnieuw op. Zij vertelde mij dat zij bijna klaar was met haar werk en zij op verzoek van de uitgever had besloten de titel te veranderen in Philosophie fur Nonkonformisten. Ik vond die titel te gewichtig en vroeg waarom niet Praktischer Verstand of Praktische Vernuft kon worden gebruikt. Het bleek dat de uitgever vreesde dat een dergelijke titel ten onrechte met Kant in verband zou worden gebracht. Mijn argument dat dit in Nederland en Vlaanderen niet was gebeurd, haalde niets uit. De uitgever bleef bij zijn beslissing. Ik kon niet anders dan mij er bij neerleggen omdat hij contractueel daartoe was gerechtigd.

[p. 66]

Ik vroeg Annette Löffelholz tijdens dit tweede gesprek of zij mij tien bladzijden van haar vertaling wilde opsturen zodat ik een indruk kon krijgen van haar aanpak en eventuele suggesties voor veranderingen kon doen. Zij beloofde aan mijn verzoek te voldoen. Omdat de toon waarop zij mij dit toezei nogal lauw was, legde ik haar uit dat ik zelf een twintigtal boeken had vertaald, ik mij daardoor bewust was van de vrijheden die een vertaler zich mag veroorloven, en zij daarom niet bevreesd hoefde te zijn voor muggenzifterij.

Zij kwam haar belofte niet na en liet in het geheel niets meer van zich horen. Ik besloot de zaak op zijn beloop te laten. Hoewel ik haar gedrag behalve laf en onbeleefd onprofessioneel vond (wat is er namelijk nuttiger dan de gelegenheid te hebben van gedachten te wisselen over je vertaalproblemen met de auteur van het betreffende boek? Zelf had ik het bij het vertalen van Balzac, Stendhal en Casanova vaak betreurd dat ik hen niet kon raadplegen) hield ik mij voor dat zij over bepaalde kwaliteiten moest beschikken. Anders zou zij immers niet als vertaalster door het Nederlands Literair Productie- en Vertalingenfonds zijn geselecteerd.

Eind juni 2004 ontving ik van uitgeverij Beck een faxbericht met het verzoek of ik bereid was op 2 september 2004 voor Urania, een cultureel instituut in Berlijn, fragmenten uit mijn eigen boek voor te lezen. Ik belde Beck op voor meer informatie en hoorde toen van de redacteur Stephan Meyer dat mijn boek al verschenen was. Hij toonde zich geschokt toen hij vernam dat ik er nog geen exemplaren van had ontvangen en stuurde mij er onmiddellijk twee toe.

Als gevolg van de voorgeschiedenis had ik geen hoge verwachtingen van de kwaliteit van de vertaling. Ik controleerde deze vluchtig en ontdekte dat Annette Löffelholz stelselmatig en meestal zonder aanwijsbare reden de tweehonderdveertig aforistische aantekeningen waaruit het boek bestond, had ‘uitgerekt’. Zo was het zinnetje ‘Voor het overige geldt, wat Multatuli stelt: “Klacht over egoïsme, is egoïsme”.’ bij haar uitgedijd tot ‘Ansonsten gibt was der Niederländische Schriftsteller Multatuli einmal gesagt hat: “Sich über Egoismus zu beschweren, ist egoistisch”.’ Dit valt niet meer als een vertaling aan te merken, maar is een parafrase: zij vertelt in eigen woorden in het Duits na wat ik met Multatuli in het Nederlands meedeel, en schuift als een onhandige toneelschrijver een ‘terzijde’ in de tekst (‘der Niederländische Schriftsteller’). Aangezien deze verklarende toevoeging door haar is bedacht, hoort deze niet in mijn tekst, maar in een voetnoot thuis. Als ik schrijf ‘De massa meent’ vertaalt Löffelholz dit zowel omslachtig als verkeerd met ‘Die überwiegende Mehrheit der Menschen’. De eenvoudige zin ‘als je hun vraagt wat zij met “God” bedoelen’, wordt door Löffelholz uitgebreid tot ‘wenn man sie fragt, was sie denn eigentlich (cursivering van mij) mit “Gott” meinen’. De woorden ‘nu

[p. 67]

eigenlijk’ komen in mijn tekst niet voor. Zo probeert Löffelholz mijn stijl te verfraaien door er her en der tierelantijntjes aan toe te voegen, terwijl zij had moeten beseffen dat ik franje juist verfoei. Mijn devies is niet ‘hoe meer hoe beter’, maar Gracians aforisme ‘Kort en goed is dubbel goed’. Desondanks wilde ik haar vertaling nog niet als ronduit slecht bestempelen, maar als middelmatig. Het had immers nog veel erger gekund.

Ik legde het boek weg, en keek het niet meer in omdat ik daar niets mee zou opschieten en alleen onnodig geërgerd zou raken. Een maand later was ik echter gedwongen mij er opnieuw in te verdiepen omdat ik er een keuze uit moest maken voor mijn ‘Autorenlesung’ in Berlijn. Ik ontdekte toen dat Löffelholz niet alleen elementaire regels had geschonden waaraan een literair vertaler zich dient te houden, maar mijn boek ook had gecensureerd. De aantekening ‘Mankracht’ die begint met de zin ‘Pas op voor mensen die “menskracht” zeggen als zij mankracht bedoelen’ en eindigt met de conclusie ‘Wie kwaad zoekt, waar geen kwaad te vinden is, is zelf het kwaad’ was zelfs geheel verdwenen. In de aantekening ‘nationalisme’ ontbreekt in het Duits de zin ‘Een goed voorbeeld daarvan vormt de staat Israël: het verzinsel van hun uitverkorenheid inspireert Joodse nationalisten tot verbazingwekkende wapenfeiten’.

Andere fragmenten had zij weggelaten voor haar eigen gemak. De laatste alinea onder het lemma ‘onthullend taalgebruik’ luidt in de Nederlandse uitgave: ‘Een verstandig mens herkent deze windzakken onmiddellijk omdat ze altijd bol staan. Als zij tien zinnen hebben gesproken, weet hij al dat hij niets van waarde van hen kan verwachten, en stelt hij vast, als Gerrit de magazijnknecht in Multatuli's Woutertje Pieterse: “Allemaal wind en 'n Engelse notting”.’ Löffelholz heeft deze passage veranderd en bekort tot: ‘Ein vernünftig denkender Mensch erkennt diese aufgeblasenen Schwätzer sofort, weil sie sich ständig aufplustern. Ihm ist schon nach zehn Sätzen klar, dass er nichts Substantielles von Ihnen zu erwarten hat (...)’ Curieus zijn de drie tussen haakjes geplaatste puntjes. Löffelholz suggereert hierdoor dat er ‘iets’ aan de hand is met de tekst, maar was te laf te bekennen dat zij daarvoor verantwoordelijk is. Een gewetensvolle vertaler gaat bij een onoverkoombaar vertaalprobleem niet in de brontekst knoeien, maar schrijft een verklarende voetnoot.

Löffelholz bleek zonder enige noodzaak vele citaten van de directe rede in de indirecte te hebben omgezet. Als bijvoorbeeld in het origineel staat: ‘Darwin: “Iedereen heeft ongetwijfeld gemerkt dat vele dieren, in het bijzonder paarden, het vermogen bezitten hun huid te bewegen of samen te trekken”,’ maakt zij daarvan: ‘So heist es bei Darwin unter anderen das viele Tieren, ins besonderes Pferde die Fähigheit besitzen, ihre Haut zu bewegen.’ Een van de gevolgen van haar werkwijze is dat zij niet aangeeft, zoals ik wel doe, waar ik de door mij geciteerde tekst

[p. 68]

heb bekort. Aangezien bij een lang citaat het omzetten in de indirecte rede tot een storende omhaal van woorden leidt, laat zij het gemakshalve soms maar weg: een tweede citaat van Darwin op dezelfde bladzij is in de Duitse vertaling niet terug te vinden.

Zowel ergerlijk als vermakelijk is wat Löffelholz het Duitse publiek als vertaling van de aantekening ‘Je afwijkende mening voor je houden’ voorschotelt. Ik zal telkens enkele Nederlandse zinnen met haar vertaling ervan geven: ‘La Rochefoucauld: “Het is uitermate dwaas als enige wijs te willen zijn.” Gracián: “Liever met allen dwaas dan alleen wijs zijn.”’

Löffelholz' versie: ‘La Rochefoucauld hält es für ausgesprochen dumm, als Einziger klug sein zu wollen. Auch Gracián ist dieser Ansicht.’

‘Somerset Maugham: “Als veertig miljoen mensen iets doms beweren dan wordt dat nog geen wijze opmerking, maar een wijs man handelt wel dwaas als hij er tegenin gaat.” Bij Anatole France is dezelfde opvatting te vinden: “Je kunt beter dwaas zijn met alle anderen dan scherpzinnig in je eentje.”’

Löffelholz' weergave: ‘Und Somerset Maugham sagt dazu sinngemäss: “Wenn vierzig Millionen Menschen etwas Dummes behaupten, wird daraus noch längst keine kluge Bemerkung, aber ein kluger Mensch handelt trotzdem dumm, wenn er sich dagegen verwahrt.” Auch Anatole France hat zich dazu sehr ähnlich geäussert.’

Ik sla nu zeven regels over die Löffelholz naar behoren heeft vertaald en neem de slotzin van de aantekening over met haar slappe aftreksel daarvan: ‘Bij het ouder worden ga je beseffen hoe juist het is wat Grigori Sgisjkin in Gorki's Onder vreemde mensen zegt: “De waarheid, zeg je - wat moet je met die waarheid, voor de bliksem? Zij is als een sneeuwvlok in de herfst - hij valt in het vuil en smelt weg; het vuil wordt er slechts door vermeerderd. Houd liever je mond!”’

Löffelholz: ‘Mit zunehmendem Alter wird man erkennen, wie richtig es ist, wenn in Maxim Gorkis Unter fremden Menschen die Wahrheit mit einer Schneeflocke verglichen wird, die im Herbst in den Schmutz fällt. Sie schmilzt, heisst es dort - und der Schmutz wird nur noch größer.’

Löffelholz laat verder herhaaldelijk blijken dat zij de Nederlandse tekst niet heeft begrepen. Twee voorbeelden: onder het lemma ‘Het rijke en het povere leven’ wordt uitgelegd dat er twee soorten genietingen bestaan: zintuiglijke en cerebrale. Wat laat zij mij echter in haar vertaling verkondigen?: ‘Es gibt zwei Kategorien von Sinnenfreuden.’

Zij vertaalt ‘Hij wil wat Epicurus noemt “actief genieten”’ met ‘Er will activ geniessen.’ Zij moest, in haar ogen dan, hier mijn tekst wel veranderen omdat zij in het begin van deze aantekening een door mij geciteerde zinsnede van Epicurus (‘de lust die is gelegen in actief genieten’) verkeerd heeft vertaald met ‘Geniessen

[p. 69]

schlechthin’. Zo bemantelt zij de ene tekstvervalsing met een tweede.

Ik kan nog tientallen andere voorbeelden noemen van deze door een wisselend samenstel van gemakzucht, onkunde en regelrechte domheid ingegeven verbasteringen en vervalsingen van mijn tekst. Ze waren voor mij de belangrijkste reden mijn lezing in Berlijn af te zeggen. Ik besefte dat ik iedere keer zou gaan stamelen of zou stilvallen als ik uit ‘eigen’ werk een bewering of formulering zou moeten voorlezen die niet van mij was.

Ik bracht Querido op de hoogte van mijn bevindingen en nam ook contact op met het Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds. Van het laatste wilde ik weten hoe het mogelijk was dat iemand die werk van zulke inferieure kwaliteit afleverde als Löffelholz, als literair vertaalster was aangemerkt. Welke proeve van bekwaamheid had zij moeten afleggen? Het antwoord luidde: ‘Zij was uitsluitend beoordeeld op twintig door haar op eigen initiatief vertaalde bladzijden.’ Toen werd mij de zaak duidelijk. Zoals iemand die er in het dagelijks leven onverzorgd bij loopt, zich voor een sollicitatiegesprek piekfijn kleedt, zo had Löffelholz bij haar proefvertaling haar beste beentje voorgezet. Natuurlijk had zij zich daarbij keurig aan de brontekst gehouden en de nauwgezetheid betoond die van een literair vertaler wordt gevergd! Van haar door mij aangetoonde luiheid en intellectuele gewetenloosheid zal in dit proefwerk ongetwijfeld geen spoor te vinden zijn.

Querido protesteerde bij Beck tegen de ongeautoriseerde ingrepen in mijn tekst en het geknoei met citaten. Stephan Meyer stuurde in antwoord daarop begin oktober 2004 het volgende e-mailbericht naar Querido: Annette Löffelholz is working for us (and other publishers) since a long time and there were never problems with the quality of her work. We trust her and her work and there is no doubt, that we will continue to cooperate with her. As you know as well as I do, a translation means also an adaptation in words and style, too. And of course there were some passages in the text, where Annette Löffelholz had to find other expressions and formulations. For example:

· On page 64 (Dutch edition) - page 83, German edition - Kars explains his thoughts about nationalism. Unfortunately he uses just Israel in this section as an example and in a way that can't be published by a German publishing house like we are. So we cut this sentence, because it doesn't touch Kars' reflections about nationalism. The reader understand very well what Kars wants to tell you without this doubtful commentary on Israel. There is no loss of meaning by the cut.

· There are a lot of quotations in the book, all of them without any reference. So you never know, if Kars is quoting just by mind or exactly from a book. To protect him and us from corresponding harsh critics by the reviewer, Löffelholz had to transform most of these sentences into indirect. And if there was already a German translation of a certain quotation, she had to use that of course - an arduous and time-consuming work.

[p. 70]

These are only two examples, but I hope you will understand, that I don't share Kars' view about the quality of the German edition.

Floortje Jansen, die deze zaak bij Querido afhandelde, schreef mij naar aanleiding van Meyers reactie: Wij sturen C.H. Beck een brief om duidelijk te maken dat de werkwijze van de vertaalster zeer slecht is gevallen en niet volgens onze contractuele afspraak is: C.H. Beck had u de vertaling en hun redactionele wijzigingen moeten laten zien ter goedkeuring, en dat is niet gebeurd.

Omdat Stephan Meyer het weglaten van stukken tekst trachtte te bagatelliseren (het zou er maar één zijn) en suggereerde dat mijn andere bezwaren tegen Löffelholz' vertaling subjectief waren (alsof het niet om concrete vertaalfouten ging, maar om een verschil van mening over stijl), schreef ik hem op 23 november 2004 de volgende brief:

I read with interest your email message to Querido in wich you attempt to justify the inexcusable: censorship. Decency as well as your contract with Querido should have kept you from removing without my authorisation parts of my book (not ‘one sentence’, as you admit, but many. Even an entire lemma with its content has disappeared).

The reason which you give for changing most quotations in my book into indirect, is not valid. It is obvious that where I quote between quotation marks, the quotation is literal. In the case of a book like Praktisch Verstand - a collection of personal ideas on a broad range of social, psychological, philosophical and literary subjects - it is not common practice, as in a scholarly work, to give a bibliography of consulted or quoted works and the numbers of the pages where quotations can be found.

Many quotations have been altered or mutilated by Löffelholz; often sentences have been left out and some quotations were even not translated at all: the easy way out wich Löffelholz often chooses when she is confronted with a translation problem.

As I took the trouble to tell Löffelholz exactly where she could find the original texts of my quotations of Nietzsche, the only German writer quoted by me. It was for her not ‘an arduous and time-consuming’ task, as you describe it, to produce them in her translation.

I am realistic enough to be aware of my position in this dispute: a writer who complains about the poor quality of an already published translation of one of his works, can be compared with a dog barking at a passing car. I do not expect an apology from you and have no wish to sue Beck for its breach of contract. The only reason why I am bothering to write this letter to you is my intention to insert it in an extensive article on Löffelholz' translation.

Welke lering kan uit mijn treurige ervaring worden getrokken? De eerste les is dat een Nederlandse schrijver van wie een werk in vertaling zal verschijnen in een taal die hij beheerst, zo snel mogelijk contact met de vertaler dient te zoeken en er op

[p. 71]

moet staan dat hij de vertaling te lezen krijgt in een stadium waarin er nog veranderingen in kunnen worden aangebracht. Verder doet hij er verstandig aan niet te veel waarde te hechten aan het keurmerk ‘literair vertaler’. Ten slotte zou het Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds bij de selectie van vertalers niet meer uitsluitend moeten afgaan op een proefvertaling van twintig bladzijden, maar door middel van steekproeven moeten nagaan of het werk dat zij daarna afleveren van hetzelfde gehalte is. Een restauranthouder die een Michelin-ster verwerft, weet dat hij ook moeite zal moeten doen om die te behouden. Op dezelfde wijze dient een literair vertaler ervan te worden doordrongen dat hij blijvend voor kwaliteit moet zorgen.