De Revisor. Jaargang 32

[p. 36]

Arie Storm
Een cosmetisch rapport van Ilja Leonard Pfeijffer

Wie is er aan het woord in een roman? Zodra je je als lezer die vraag gaat stellen, dan is er vermoedelijk sprake van een iets te opzichtig aanwezige verteller die tussen de gebeurtenissen in de roman en de lezer in gaat staan. De kracht van een roman wordt voor een groot gedeelte bepaald door de toon waarin een en ander wordt opgedist. Op dit gebied zijn er twee ontwikkelingen in de Nederlandse literatuur gaande. Om te beginnen wordt alles steeds persoonlijker en daarnaast wordt alles steeds afstandelijker. Het een lijkt het ander uit te sluiten, in de praktijk blijkt er echter niet altijd zo'n groot verschil te bestaan. Ilja Leonard Pfeijffer, bijvoorbeeld, combineert opzichtig juist deze twee zaken in zijn roman Het grote baggerboek (2004). Ik besprak het boek negatief in Het Parool. Ik ben blij dat de redactie van De Revisor me in de gelegenheid stelt hier nog iets aan toe te voegen.

Pfeijffer laat twee personages in de ikvorm aan het woord: een baggeremployé en een psychiater. De karakters heeft hij elk een eigen toon gegeven. De baggeraar uit zich op een branieachtige toffe-jongens-onder-elkaartoon. Zijn eerste zin luidt als volgt: ‘Waar het nou helemaal in wezen om draait bij het baggerwezen, kan deze jongen haarfijn uit de doekjes winden.’ Het verhaspelen van spreekwoorden, het maken van ‘geestige’ taalfouten (‘Krijg toch een stijve erectie’; ‘een zwarte neger’), grof taalgebruik (voornamelijk van het kaliber ‘krijg nou tieten’), het veelvuldig gebruikmaken van stopwoorden (‘Dus’) - daar spreekt onze baggeraar. Ik kan me voorstellen dat het bij Pfeijffer thuis tijdens het schrijven een dolle boel is geweest.

Heel anders klinkt de behandelend psychiater van de baggeraar. Zijn eerste zin is deze: ‘Het is niet alleen uit professionele noodzaak en ten behoeve van de procedurele zorgvuldigheid maar ook uit oprechte belangstelling en uit een vreemd soort inclinatie dat ik mij moeite heb getroost mij een beeld te vormen van het verleden van de observant.’ Omslachtig, wollig taalgebruik, lange zinnen, niet precies zeggen wat je bedoelt, eigenaardig jargon en koketterie (‘Zo, dat was geen slechte zin, al zeg ik het zelf’) - daaraan herkennen we de psychiater. Ook het schrijven van deze stukken moet Pfeijffer de nodige pret hebben bezorgd.

Zijn de personages ook echt zélf aan het woord? Komen ze tot leven? Gaan ze tot je spreken als individuen? Nee, dat is niet het geval. Voortdurend vraag je je af wie

[p. 37]

er nu aan het woord is. Het verschil tussen de baggeraar en de psychiater is wel duidelijk, dat bedoel ik niet. Maar het is niet te missen dat ze ook weer niet echt aan het woord zijn, het is eerder zo dat iemand speelt dat ze aan het woord zijn. En die ‘iemand’ is Ilja Leonard Pfeijffer. Hij speelt een spel over de rug van zijn personages met de lezer. Het is nogal behaagziek wat hier gebeurt. Van de lezer wordt verwacht dat hij constant in de handen klapt om de prachtige vondsten van Pfeijffer. Zijn personages blijven daardoor op grote afstand en de roman wordt tegelijkertijd allengs persoonlijker: we begeven ons meer en meer in de richting van Pfeijffer. We zien hem achter de computer zitten en dit allemaal bedenken. Het grote baggerboek is in die zin een egodocument. Pfeijffer voorziet zijn personages van een toontje, en de manier waarop dat gebeurt verwijst voortdurend naar de grote man achter de schermen die zo knap is dit allemaal te bedenken.

Het grote baggerboek verwordt daarmee tot een nogal schoolse exercitie. Het is een bedoelerige roman. Iets wat nog wordt versterkt door de doorzichtige plot die uiteindelijk laat zien dat de baggeraar een minder grote schoft is dan je misschien zou denken, en die daarnaast demonstreert dat de keurige psychiater niet zo keurig is. Van werkelijk drama is geen sprake. Van een visie op wat dan ook, ook niet. Die plot is er met de haren bijgesleept. Verontrustend is de roman niet, want de uitkomst ervan, de moraal, is niet iets waar we het als weldenkende mensen niet mee eens kunnen zijn. Het is voorspelbaar, keurig, clichématig.

Is dit allemaal erg?

Nee.

Is Pfeijffer gelukkig met deze manier van schrijven, dan moet hij daar vooral mee doorgaan.

Bovendien schijnt het me toe dat hij al te vaak bij een plastisch chirurg is langs geweest. Het proza van Pfeijffer is al veel te veel opgeleukt, toegetakeld en van neptieten voorzien.

De diagnose luidt dan ook: Pfeijffer, blijf meer thuis. Probeer in de kroeg de lachers niet te veel op je hand te krijgen. Kijk wat vaker in de spiegel en zie hoe mooi en knap je bent. Vergeet dat vervolgens allemaal en ga dán schrijven.

Deze diagnose breng ik niet in rekening. Het is goedbedoeld advies. Aan het herschrijven van passages waag ik me niet. Het probleem zit dieper. De hele boel moet op de schop.

Verstandiger is het om helemaal niet naar mij te luisteren, want de meeste critici vinden het prachtig wat je doet. Het kan zijn dat je daar tevreden mee bent. En dan leg je dit gewoon naast je neer. Dat doe ik zelf namelijk ook altijd met ongevraagde adviezen.

[p. 38]

[p. 39]