De Revisor. Jaargang 31

[p. 43]

Theo Loevendie
Muziek, geweld en de dood

Het grote raadsel van mijn leven met muziek is de vraag wat de werking van deze menselijke activiteit is. Waar komt, in alle culturen en alle tijden, de behoefte aan muziek vandaan en welke invloed heeft zij op onze geest?

Mythische voorbeelden van het overwinnen van de dood door muziek zijn talrijk in zeer verschillende culturen dus moet er in deze gedachte iets zijn dat met de werking van muzikale klanken op onze geest te maken heeft.

Orpheus betoverde de bewakers van de onderwereld met zang en spel en kreeg zijn gestorven Euridice terug, tot zijn menselijke zwakte roet in het eten gooide: hij keek om naar haar bij het verlaten van de Hades. Als het alleen aan zijn muzikale zeggingskracht had gelegen hadden ze waarschijnlijk samen nog lang en gelukkig geleefd.

Er bestaat ook een verhaal over een ter dood veroordeelde gevangene die zo mooi zong, dat de Turkse sultan hem gratie, en als ik het me goed herinner zelfs een hoge post, verleende.

Een Afrikaans volksverhaal van soortgelijke strekking is ‘Gassir, de held’. Daarin komt de immer oorlogvoerende held tot inkeer en blijft eeuwig voortbestaan in de herinnering van het nageslacht door een lied dat hij zingt.

Ook het sprookje van Hans Christian Andersen, ‘De nachtegaal’ heeft dit element in zich, de zang van de nachtegaal behoedt de stervende keizer voor de dood en vervolgens stapt Zijne Keizerlijke Hoogheid springlevend uit bed.

De gedachte dat muziek de dood kan overwinnen, past uitstekend in het rituele, religieuze gebruik dat sinds mensenheugenis van muziek en dans is gemaakt: er worden geesten bezworen. In onze tijd zijn dat de geesten van passieve toehoorders in concertzalen, of van dansenden in discotheken waar keiharde muziek hen in trance brengt. Al deze geesten worden nog steeds collectief bezworen.

Ook bij een begrafenisritueel is muziek een medium dat het individuele verdriet optilt naar een meer collectieve ontroering; het delen van gevoelens van droefenis in muziek is kennelijk een steun. Het buiten de concertzaal meer gangbare functionele, rituele, gebruik van muziek bevestigt dat er een bovenpersoonlijke werking van uitgaat, zoals bijvoorbeeld bij marsmuziek en slaapliedjes het geval is. De functie van dit

[p. 44]

laatste is de baby in slaap te krijgen, wat bereikt wordt doordat de muzikale klanken intensief de band tussen moeder en kind bevestigen.

Kortom, de gedachte dat muziek bovennatuurlijke krachten kan ontketenen komt voort uit de buiten de grenzen van het individu tredende werking die muziek kan hebben. Zelfs een echte uittreding zoals die na meditatie of in andere (meestal extreme) situaties zich voor kan doen kan door muziek opgeroepen worden. Het volgende is daar een voorbeeld van.

Het moet in de jaren zeventig zijn geweest dat ik het waarschijnlijk allereerste concert met Indiase muziek in Amsterdam bijwoonde; in het Koninklijk Instituut voor de Tropen trad sitarspeler Vilayat Khan met zijn medemusici op, het was een intense muzikale belevenis op het allerhoogste niveau, en mogelijk daardoor voelde ik op een zeker moment dat ik vanuit het plafond van de zaal neerkeek op de toehoorders en tussen het publiek een aantal vrienden en bekenden zag zitten, inclusief mezelf, en zelfs hun en mijn bewegingen kon gadeslaan.

Hoe lang het duurde is zelfs bij benadering niet te zeggen. Misschien één minuut, misschien vijftien, misschien langer, het leek of de tijd stilstond.

Aangezien het een aangename gewaarwording was, maakte ik me geen zorgen over het verschijnsel, waarvan ik het bestaan toen niet kende; ik had nooit eerder iets soortgelijks meegemaakt en er ook nooit over gelezen. Ik sprak er dan ook enige tijd met niemand over, omdat ik niet de indruk wou wekken dat er iets mis met mij was.

[p. 45]

Pas later begreep ik dat hier sprake was van een uittreding.

Nu is zo een reactie op muziek waarschijnlijk zeldzaam, en deze ervaring heb ik later ook nooit meer gehad, maar het onthult op extreme wijze iets van de werking van muziek. Dit is een raadsel.

Hoe is het mogelijk dat mensen bij elkaar komen om luchttrillingen waar te nemen die geen kijk op de werkelijkheid verschaffen zoals literatuur en beeldende kunst, terwijl toch allerlei vage, maar sterke emoties opgeroepen kunnen worden? Dat die gevoelens nauwelijks te omschrijven zijn als er geen tekst bij te pas komt, doet er niet toe; als die gevoelens niet opgeroepen worden, schiet muziek zijn doel voorbij. Pas als er muzikale communicatie tussen de zingende moeder en de baby is geweest, gaat deze slapen, bevrijd van onrustgevoelens. Geesten bezweren, het is zo oud als de mensheid.

Dat muziek ook exactere emoties dan alleen maar vaag-muzikale zou kunnen uitdrukken, zoals melancholie of jaloezie, lijkt voor de hand te liggen, maar moet grotendeels toegeschreven worden aan culturele codes, en vooral hoe die worden gehanteerd in combinatie met tekst. Met de essentie van de werking van muziek op onze geest heeft dat weinig te maken. Tekst specificeert de emoties die door muziek opgeroepen worden, of omgekeerd: wanneer de tekst het belangrijkste is, bij film of bij een eenvoudige smartlap, worden de gevoelens die door tekst en beeld worden opgeroepen door muziek geïntensiveerd. Het is dus mogelijk dat dezelfde muziek met een andere tekst of in een andere context een andere emotionele werking heeft. Het is een elastisch maar indringend medium.

In het eerder genoemde Afrikaanse volksverhaal ‘Gassir, de held’, dat ik als basis gebruikte voor het libretto dat ik schreef voor mijn opera Gassir, the Hero uit 1990, voert de held de ene oorlog na de andere om in de herinnering van het nageslacht te kunnen voortbestaan. Een patrijs verkondigt hem dat zijn pogingen tot eeuwige roem door overwinningen op andere volkeren tot mislukken zijn gedoemd omdat alleen een lied hem eeuwige roem kan verschaffen. Daarvoor bemachtigt Gassir een luit, waaruit hij echter geen muziek kan halen. Hij blijft oorlog voeren en pas als zijn acht zonen gesneuveld zijn en hij in diepe ellende neerzit doorweken zijn tranen de luit, en is hij in staat tot het spelen en zingen van een lied waardoor hij altijd zal worden herinnerd.

Eeuwige roem vestigt Gassir niet met geweld, maar wel met muziek.

Geweld en muziek zijn gebaseerd op impulsen die volkomen tegenovergesteld zijn, maar er zijn ook overeenkomsten.

[p. 46]

Ook de oorsprong van de behoefte aan geweld, die steeds opduikt, ligt in een ver verleden. Die behoefte is, net als bij muziek, zo intens dat er soms van zinloos geweld gesproken wordt omdat die niet wordt gelegitimeerd door een welomschreven doel. Maar meestal wordt geweld, zoals ook bij muziek dikwijls gebeurt, met tekst en uitleg gerechtvaardigd: ‘De vijand bedreigt ons en deugt toch al niet, wij gebruiken geweld voor een hoger doel; we brengen het ware geloof of beschaving, de ware staatsvorm, het socialisme, de democratie, om de mensheid te verbeteren.’

Een andere overeenkomst is dat de opgeroepen emoties bij een collectieve beleving door een grote groep personen alleen nog maar versterkt worden, er ontstaat een groepsbinding die zonder muziek of geweld minder intens zou zijn.

Daardoor is zelfs de combinatie van zulke uitersten als muziek en geweld mogelijk; doedelzak op het slagveld, janitsarencorpsen met oorverdovend schetterende muziek en natuurlijk de militaire trompetsignalen of het tromgeroffel van alle tijden. De bovenpersoonlijke en verbroederende werking van muziek wordt hier verbonden met de depersonificatie die elke collectieve vorm van geweld eigen is. Deze verbroedering geldt alleen de eigen groep, maar de suggestie van een dicht aaneengesmede eenheid kan ook nog door de vijand als bedreigend worden ervaren; een bijkomend voordeel. Het zingen in een stadion tijdens een voetbalwedstrijd smeedt een collectief dat zich na de wedstrijd gewelddadiger kan uiten.

Met enige fantasie is ook in de concertzaal deze verbroederende functie van muziek waar te nemen, die daarin weliswaar niet bedreigt, maar toch separeert. Wij houden van deze muziek, wij horen bij elkaar, we zijn beschaafd, of hip, de anderen weten niet beter.

Kennelijk vinden we geweld als reactie op geweld verantwoord. Zelfverdediging mag. Vandaar dat het ‘zij begonnen’ waar ik als Amsterdamse straatjongen mee opgroeide nog steeds geldt tot op het allerhoogste politiek-militaire niveau, ook als de waarheid geweld wordt aangedaan.

De vraag is of het onderscheid tussen zinloos en zinvol geweld terecht is. Elke vorm van geweld is zinloos zonder een goede reden; men mag alleen vernietigen om op te kunnen bouwen, hoe ver in de toekomst dat opbouwen ook ligt. Daarom is het belangrijk een goede motivatie te vinden, die desnoods onwaar mag zijn, en mag de ene motivatie vervangen worden door een nieuwe wanneer door veranderende omstandigheden de oude legitimatie niet meer blijkt te werken.

Vrijwel iedereen is tegen geweld, maar uitbannen lukt niet, zoals iedereen weet die het bevrijdingsjaar 1945 heeft meegemaakt waarin één wens overheerste: nooit meer oorlog.

[p. 47]

Het lijkt erop dat een verknipte jeugd bevordelijk kan zijn voor een leven met geweld of in dienst van de kunst. Waar de schaal naar doorslaat zal afhankelijk zijn van verschillende factoren, een aangeboren talent, bijvoorbeeld een muzikaal, de doorslag geeft. De vrije wil is hierbij nauwelijks van belang, want een aangeboren talent en een verknipte jeugd zijn omstandigheden die buiten de eigen wil om ontstaan. Erbarmelijke kinderjaren laten niet altijd sporen na, maar in extreme situaties kan het een dubbeltje op zijn kant zijn of de jongere zich ontwikkelt tot misdadiger of tot kunstenaar. Van een zekere onaangepastheid is in beide gevallen bijna altijd sprake.

Bij Orpheus zien we dat de mens de goden kan beïnvloeden, maar dat door zijn menselijke tekortkomingen de uiteindelijke beslissing wordt genomen door de goden. Ook aan Gassir vertellen de goden dat hij op de verkeerde weg is en wat hij moet doen door middel van de stem van een patrijs, net als de nachtegaal een vogel die een hogere macht verbeeldt. Maar als hij doet wat de goden hem opdragen is dat geen bewust besluit maar een intuïtieve handeling in een staat van uitputting en verdriet. Zelfs de gevangene van de sultan zong waarschijnlijk alleen maar vanuit een geprangd gemoed en kon er niets aan doen dat hij een prachtige zangstem had; de menselijke vrije wil stelt niet zoveel voor.

De vrije wil is maar een marginaal verschijnsel, al voelen we dat in het dagelijks leven anders, want niets lijkt ons te verhinderen zelf te beslissen om al dan niet een glas water te drinken of de straat over te steken. Er lijkt ruimte voor een wilsbesluit, maar dat is grotendeels schijn, want een glas water drinken is een gevolg van een buiten de menselijke wil liggende dorst en het oversteken van een straat heeft een doel dat misschien wel volkomen vastgelegd is door de omstandigheden. Nog afgezien van de fatale afloop die het oversteken van een straat kan hebben. Dat is iets waar religies altijd vanuit zijn gegaan; de mens wikt, God (of de goden) beschikt.

Bij artistieke motivaties is dat nog sterker. Zo ervaar ik dat niet ik de muziek als levenstaak gekozen heb maar de muziek mij; dat is geen wilsbeschikking en dus ook geen verdienste. Het bovenpersoonlijke en het onbewuste zijn dus niet alleen kenmerken van de werking van muziek op de luisteraar maar spelen ook een zeer belangrijke rol bij het creëren van muziek. Veel componisten dachten en denken dat het verschijnsel inspiratie een Goddelijke Influistering is.

Zelfs als het om kleine details gaat die makkelijk vanuit de vrije wil van de componist te verklaren zijn, is het toch zo dat de componist zijn intuïtie laat spreken en aan een ‘goddelijke’, nou ja, aan een boven het rationele uitstijgende impuls gehoor geeft. Hieruit volgt dat het moeilijk wordt een misdadiger te veroordelen en een kunstenaar te bewonderen, maar dat is sociaal niet wenselijk. Het kwaad moet nu eenmaal

[p. 48]

gestraft worden en het goede beloond; we moeten toch maar doen alsof hier in beide gevallen sprake is van een self-made man die volledig voor zijn eigen daden verantwoordelijk is. Een andere mogelijkheid is er niet.

Dat aan muziek de macht wordt toegekend de dood te overstijgen, misschien wel meer dan bij andere kunstvormen, wordt bevorderd door de abstracte aard van het medium. Een romanschrijver kan tenminste nog suggereren dat zijn boek een redelijk objectieve beschrijving van de werkelijkheid is. Bovendien hebben kunstenaars gauw het gevoel door hogere, bovenpersoonlijke krachten geleid te worden. Dat daardoor de begrippen God en de Dood zich opdringen ligt voor de hand. Maar meer zit er niet in. Dat muziek de dood kan overwinnen moeten we helaas toch als een vorm van wishful thinking beschouwen die nu eenmaal in de werking van dat ongrijpbare medium besloten zit.