De Revisor. Jaargang 30

[p. 156]

Hermann Wallmann
A.F.Th. van der Heijden: Het leven uit een dag

Of het nu het gevolg is van de roem of de bevestiging ervan: het Nederlandse instituut ‘Boekenweekgeschenk’ begint ook internationaal steeds meer een graadmeter te worden. Zo werd Het volgende verhaal van Cees Nooteboom de risee van het Duitse boekenprogramma Das Literarische Quartett. Voor het boekenweekgeschenk van 1992 viel de keus op Adrianus Franciscus Theodorus van der Heijden (1951), een auteur die sinds 1983 furore maakt met zijn groots opgezette tetralogie De tandeloze tijd. Van der Heijden plaatste zijn boekenweeknovelle Weerborstels als een opzichzelfstaand intermezzo tussen deel twee en het nog in ontwikkeling zijnde deel 3 van zijn grote sociale roman. In het Het leven uit een dag (Ein Tag, ein Leben, Suhrkamp) worden, net als in twee andere boeken die in het voorjaar van 1992 in Duitsland verschenen - Der blaue Siphon van Urs Widmer en Das Frühstuck der Langschläferin van Tor Age Bringvaerd - ruimte en tijd op een uiterst bekoorlijke manier aan het dansen gebracht. Het gaat hier om drie meesterwerkjes van vertelkunst, die bevestigen wat Cees Nooteboom indertijd tijdens een in München gehouden literatuursymposium Der Sturz des Propheten in herinnering riep, namelijk dat schrijvers niet de werkelijkheid weergeven, ‘maar, integendeel, de eindeloze mogelijkheden van de schrijfkunst benutten om de werkelijkheid geweld aan te doen, om deze te ondermijnen, om te draaien of aan te dikken, omdat het in deze wereld anders niet uit te houden zou zijn’.

In zijn zesde roman probeert Van der Heijden over liefde in tijden van een geheel andere cholera te vertellen. Hij situeert zijn verhaal in een wereld waarin de levensduur van een mens tot twintig uur is gecomprimeerd: wat te doen, als alles maar één keer gebeurt, als iedere herhaling uitgesloten is en als de mythische zonsopgang voor een bepaalde generatie eenmalig is?

Het eerste hoofdstuk draagt de titel Het Wonderwiel, een begrip waarin alles is vervat wat Van der Heijdens vertelling boven een onnozel en kleurloos filosofisch gedachtespel uittilt. In feite staat het wonderwiel voor een reuzenrad op de kermis. De grootvader van de protagonist Benny herinnert zich dat hij als jongeman vanaf het hoogste punt ‘de gele dampen en rode slierten’ heeft gezien op de plek waar de zon ondergaat. Nu, aan het einde van zijn leven ziet hij het reuzenrad voor zich met de draairichting naar het oosten, waar de zon opgaat. Bij de eerste zonnestralen beschermt de ten dode opgeschreven

[p. 157]

grootvader zijn ogen met een zonnebril waarvan het linkerglas ‘een web van barsten’ vertoont: een metafoor voor het reuzenrad, dat hem glimlachend de dood doet aanvaarden en hem doet denken aan een papieren waaiertje, ‘dat de volle 360^o kon worden uitgevouwen, en lang geleden hier in zijn sorbet stak.’ Maar dit eerste hoofdstuk staat niet alleen voor deze samensmelting van micro- en macrokosmos in verschillende ‘cirkels’. Evenmin staat het alleen voor de prachtige epische integratie van thema en detail. Het grijpt ook vooruit op de ‘as’ en op het slot van het boek, maar deze vooruitwijzing klinkt in eerste instantie wel als geheimzinnig gezwets: een oude man met een zonnebril zegt tegen een jonge vrouw die haar kind de borst geeft: ‘Ik zie, weet u, een grote liefde voor uw zoon in het verschiet [...] Een liefde even onvermijdelijk als ... als het treffen van donder en bliksem tijdens een onweer.’ Wanneer Benny in het laatste hoofdstuk - voor het eerst in zijn leven - echt de bliksem ziet en de donder hoort, is de cirkel rond en is de voorspelling zo letterlijk uitgekomen als de met stomheid geslagen lezer zich alleen bij metamorfosen uit de Griekse mythologie kan voorstellen. Hoorbaar wordt het oude (liefdes)lied van de hermafroditische utopie van Plato: de herinnering aan de toekomst van de niet-gescheidenheid van man en vrouw - een beeld dat ook Cees Nooteboom (inhakend op een citaat uit het werk van Kundera) in zijn boek In de bergen van Nederland aanschouwelijk maakt. (Het is niet toevallig dat de roman met zijn oneven aantal hoofdstukken rond het middelste hoofdstuk draait, dat - daar moet hier ‘fluisterend’ op vooruit worden gelopen - een titel draagt, die klinkt als de naam van een tijdperk: Postcoitum...)

Maar wat betekent het nu op handelingsniveau dat een dag het leven of dat het leven een dag is?’ Op de eerste plaats eenvoudigweg dat de zuigeling 's ochtends aan de borst al zijn eerste melktandjes krijgt, aan het eind van de ochtend zijn eindexamen doet en 's middags als luchtmachtsoldaat Gini ontmoet.

Benny (Wult) en Gini (Trades), onthoud die namen, deze personages zullen tot de onsterfelijke (hier: nog niet gestorven) liefdesparen van de moderne wereldliteratuur gaan behoren. Voordat ze elkaar ontmoeten ‘in het teken’ van een muurventilator, die Het Wonderwiel ‘citeert’ (en Gini's haar tot een krans van zonnestralen doet opwaaien), zijn ze niet alleen onderwezen in de oorspronkelijke eenheid van aarde en maan (vergelijk Plato!) en de onherroepelijke eenmaligheid van de geslachtsdaad en het liefdesleven, maar ook in de laatste dingen die in de ‘Boeken’ zijn overgeleverd. Daarin staat dat de hemel het ondeelbare ogenblik en de hel de eeuwige herhaling is. Maar er is geen uiterlijk verschil: ‘Hemel, hel, aards bestaan... het zijn drie werelden die elkaar doordringen, zonder dat ze voor elkaar waarneembaar zijn. De hemelgangers zijn onder ons, maar wij horen hun korte jubelkreet niet. Evenmin kunnen wij de eindeloos herhaalde jammerklachten van de hellevaarders opvangen. Ieder blijft opgesloten in zijn eigen tijd.’ Voor de verklaring van het verschil gebruikt de priester woorden die ook bepalend zijn voor de poëtische/poëtologische dimensie van de roman en de kleuring van de twee delen van het

[p. 158]

boek: ‘bij confrontatie met een verschijnsel zoeken zij (de bewoners van de hel, HW) naar een metafoor, in ons ontstaat een metafoor tijdens zo'n confrontatie. Dienovereenkomstig zijn ook onze herinneringen scherper aan wat we eenmaal gezien of beleefd hebben...’ Desondanks is Benny een en al oor, wanneer een sceptische medeleerling vraagt wat je moet doen om de hemel te verdienen.

Als de romanheld en Gini vervolgens ‘in liefde vallen’, beseffen ze al snel wat hen boven het hoofd hangt. (De twee liefdeshoofdstukken, ‘De ventilator’ en ‘Het ovale portret’ kan men empathisch niet uittekenen, maar alleen empathisch proberen te duiden: schitterende details en een stuwende stijl - groots, lichtvoetig proza!) De tijd verstrijkt immers snel, het silhouet van de stad wordt voortdurend geretoucheerd en in de parken woekert het groen. De korte tijd waarin de buitenwereld en de stand van de zon razend snel veranderen, staat echter tegenover de ‘werkelijke tijd’ van een beginnende of wegstervende roes en de tijdloosheid van het voorspel. Vingertoppen, lippen en geslachtsdelen worden niet ouder, ze zijn telkens weer ouder geworden.

Gini is ontvlamd, maar moet nog een vrouw worden; ook Benny is ontvlamd, maar geluk is een munt die hij slechts één keer uit kan geven. (Van der Heijden geeft Benny's opwinding telkens opnieuw weer met het beeld van de heimwee). De liefdeskamer is vanaf het eerste moment ook een sterfkamer, maar alle lust zoekt eeuwigheid.

Zo komt Benny op het idee om de hemel in de ban te doen: ‘Gini, we hebben ons een jeugd lang het verkeerde als goed laten voorspiegelen. Ik geloof niet langer in de voortreffelijkheid van het eenmalige. Kom mee [...], ik nodig je uit voor een reis naar de wereld van de herhaling.’

En zo verdienen ze de hel van de herhaling - waaraan de roman zijn lonesco-motto dankt - door samen een (fataal verschillend gemotiveerde) misdaad te begaan. Beide worden van het leven naar de dood overgebracht en bovendien van elkaar gescheiden. Benny belandt in een bijzonder vertrouwde, vertraagde wereld, maar Gini verdwijnt voorgoed. Benny's ‘instrument’ om haar terug te vinden is de geforceerde, iteratieve, koopbare (bi)seksualiteit die in het één na laatste hoofdstuk, ‘Het liefdesoverschot’, wordt beschreven. Van der Heijden bedenkt telkens nieuwe polymorf perverse situaties waarvan de bizarheid niets anders aan de dag legt dan de hartverscheurende verwijdering van dat eerste en enige moment van lichamelijke eenheid. Maar dat de goddelijke gerechtigheid volgens de ‘Boeken’ losstaat van de ‘wereldse rechterlijke macht’, blijkt in het laatste hoofdstuk. ‘Het bliksembezoek’, de titel van dat hoofdstuk, is het werkelijke bezoek van de bliksem, waarnaar de oude man met de zonnebril al vooruitwees: ‘Tijdens dat ondeelbare moment van stilte tussen het afsnijden van de alarmherrie en het neerhameren van de regen kwam het over hem. Hij voelde haar lichaam door zijn armen schieten als een grote, spartelende vis, maar dan warm, heet, en zo kortstondig, dat het al herinnering was op het moment zelf dat het gebeurde.’ Daarmee is de roman evenmin ten einde als Benny's

[p. 159]

behoefte aan herhaling is bevredigd. Het Wonderwiel draait verder, maar dat is niet de moraal van het verhaal. Adrianus Franciscus Theodorus van der Heijden heeft geen exemplarische novelle geschreven. Hij heeft alleen onderzoek gedaan naar het verband tussen de subjectieve en de objectieve waarneming van tijd. Daarbij is hij tot het inzicht gekomen dat in de ‘Boeken’, en nu dus ook in zijn boek, het volgende staat: ‘De hel bestaat... in een andere tijd. En daarmee [...] bedoel ik niet dat de hel ergens in het verleden of in de verre toekomst ligt, nee, de tijd verloopt er anders dan in de ons vertrouwde wereld.’ Met andere woorden: het gaat om het verschil tussen de verstrijkende tijd en het voorbijgaande leven. Eenvoudiger gezegd: het gaat erom dat onsterfelijkheid ook niet alles is. Een filosofische, een existentiële platitude, zou men kunnen denken, wanneer men na tweede lezing vol bewondering is voor de stringente compositie - die wat betreft economie in de buurt komt van Kafka's verhaal Auf der Galerie - en voor de narratieve lichtheid waarmee Van der Heijden ons deze platitude voor de tweede keer (jawel:) in de maag splitst...

(vertaling: Michiel Gussen)

[p. 160]

[binnenkant achterplat]

Het nieuwste nummer van De Revisor is onder andere verkrijgbaar bij

· Van der Meulens Boekhandel

Langestraat 87

1811 jd Alkmaar

072 511 29 06

· Boekhandel Haasbeek

Van Mandersloostraat 19

2406 cb Alphen aan de Rijn

0172 473 047

· Algemene Boekhandel

Amersfoort

Leusderweg 186

3817 ke Amersfoort

033 465 56 46

· Boekhandel Veenendaal

Langestraat 33

3811 ab Amersfoort

033 461 32 32

· Athenaeum Boekhandel

Spui 14-16

1012 xa Amsterdam

020 622 62 48

· Boekhandel Godfried

Koninginneweg 137

1075 cl Amsterdam

020 662 01 96

· Boekhandel Zwart op Wit

Utrechtsestraat 145

1017 vm Amsterdam

Island Inter./Te Boek

· Westerstraat 15

1015 lt Amsterdam

020 638 92 52

Boekhandel Jongerius

· Emmaplein 20

3722 ad Bilthoven

030 228 10 14

Boekhandel Van Kemenade &

· Hollaers

Ginnekenweg 330

4835 nl Breda

076 565 70 66

Boekhandel Los

· Nassaulaan 33

1404 cm Bussum

035 691 42 39

· Boekhandel Laan

Burgemeester Mooystraat 19

1901 ep Castricum

0251 655 511

· Buddenbrooks Boekhandel

Noordeinde 111

2514 ge Den Haag

070 362 78 91

· Boekhandel Vanderhoef

Claes van Maarssenplein 52

1111 jg Diemen

020 416 54 98

· Boekhandel Walry,

Zwijnaardsesteenweg 6

b 9000 Gent

0032 9 222 9167

· Athena's Boekhandel

Oude Kijk in 't Jatstraat 42

9712 el Groningen

050 312 55 93

· Edzes Boekhandel

Nieuweweg 5

9711 ta Groningen

050 312 62 18

· Scholtens Wristers

Guldenstraat 20

9712 ce Groningen

050 317 25 00

· Boekhandel Boomker & Savenije

Zwanestraat 41-43

9712 ck Groningen

050 312 67 49

· Boekhandel Wout Vuyk

Leeuwenstraat 42

1211 ew Hilversum

035 624 72 36

· Boekhandel de Kler

Breestraat 161

2311 cn Leiden

071 512 08 85

· Kooyker Ginsberg

Breestraat 93

231 ck Leiden

071 516 05 00

· Boekhandel de Brunte

Snijdersstraat 8

8224 aa Lelystad

0320 221 545

· De Tribune

Kapoenstraat 8

6211 kw Maastricht

043 325 19 78

· Boekhandel Fanoy

Markt 51

4331 lk Middelburg

0118 886 886

· Boekhandel Dekker v.d. Vegt

Marikenstraat 29

6511 px Nijmegen

024 322 10 10

· Boekhandel Roelants

Van Broeckhuysenstraat 34

6511 pj Nijmegen

024 322 17 34

· Boekhandel W. Derijks

Walstraat 8

5341 ck Oss

0412 622 431

· Boekhandel Hooymeyer

Bergse Dorpsstraat 35

3054 ga Rotterdam

010 418 73 70

· Donner Boeken

Lijnbaan 150

3012 er Rotterdam

010 413 20 70

· Boekhandel v/h Van Gennep

Oude Binnenweg 131 b

3012 jd Rotterdam

010 433 05 92

· Van de Ven's boekhandel

Zuidpromenade 1

3768 em Soest

035 601 24 19

· Livius

Nieuwlandstraat 56

5038 sp Tilburg

013 543 59 44

· Boekhandel De Libertijn

Vismarkt 11

3511 ks Tilburg

030 670 16 80

· Broese

Stadhuisbrug 5

3511 kp Utrecht

030 233 52 00

· Literaire Boekhandel Lijnmarkt

Lijnmarkt 17

3511 ke Utrecht

030 231 98 53

· Boekhandel Erven J. Bijleveld

Janskerkhof 7

3512 bk Utrecht

030 231 08 00

· Boekhandel Van der Galie

Choorstraat 24

3511 kn Utrecht

030 231 21 82

· Boekhandel Lovink

Markt 18

7241 aa Lochem

0573 251 679

· Van Piere Boeken en multimedia

Heuvel galerie 232

5611 dk Eindhoven

040 244 40 45

· Scheltema Holkema Vermeulen

Koningsplein 20

1017 bb Amsterdam

020 523 14 11

· Van Someren & Ten Bosch

Turfstraat 19

7201 ke Zutphen

0575 513 512

· Boekhandel Ulysses

Denneweg 108

2514 ck Den Haag

070 364 98 58

· Verwijs

Buitenhof 51

2513 AH Den Haag

070 311 48 48

· Het Verboden Rijk

Nieuwe Maria 66 E

4701 AL Roosendaal

0165 529 223

· Boekhandel Godert Walter

Oude Ebbingestraat 53

9712 hc Groningen

050 312 25 23

· Boekhandel Westerhof

Weeshuisstraat 4

8011 tz Zwolle

038 421 61 71

· Zwaan & Ter Burg

Kanaalkade 28

1811 lp Alkmaar

072 511 14 27

· Burgersdijk & Niermans

Nieuwsteeg 1

2311 RW Leiden

071 512 10 67

www.revisor.nl

· index op auteurs en bijdragen in alle jaargangen

· alle omslagen in beeld

· e-mail [e-mail]/020 55 11 262

[achterplat]

[Illustration]