De Revisor. Jaargang 30

[p. 90]

Pieter van Os
Meester Keuning geeft cijfers

Wat aan deze Revisor bijdrage vooraf ging: de leraar Nederlands Nico Keuning schreef een biografie van Jan Arends. Uitgeverij De Bezige Bij, het Pauwhof Fonds, de Stichting Fonds voor de Letteren en het Amsterdams Fonds voor de Kunst hadden vertrouwen in het project, want ze leverden een financiële bijdrage. Hun vertrouwen werd beschaamd. Keuning schreef een recht-toerecht-aan biografie met nauwelijks enige nieuwe informatie over de ‘schrijver-huisknecht’, en - erger - zonder een noemenswaardige visie op het werk van Arends, noch op de psychiatrische aandoeningen waarvan hij en zijn omgeving hinder ondervonden. Toch kreeg de biografie veel aandacht in de landelijke media. Arends is immers een geliefde schrijver-dichter. Terecht. De recensenten waren het onderwerp welgezind; zo'n biografie wilde iedereen wel bespreken. Maar het oordeel was nagenoeg unaniem: een teleurstellend boek. Zeker wanneer je bedenkt wat een goudmijn het leven van Arends is voor een kundig biograaf.

Wonderlijk genoeg schaamde Nico Keuning zich allerminst na de harde kritiek. Schaamte is een sentiment in verdrukking, kennelijk ook onder schoolmeesters, en dus sloeg hij terug, in De Revisor, in de rubriek ‘De laatste stelling’. Hij heeft elf bladzijden nodig om in een ijdel en in allerlei opzichten tegenstrijdig betoog uit te leggen dat de recensenten - u raadt het al - zijn boek niet goed hebben gelezen. Niets hebben ze begrepen van zijn poging werk en leven in een fascinerende compositie te vervlechten tot een gefictionaliseerde potpourri van halve verwijzingen en makkelijk gegapte gegevens, een resultaat dat hij zelf graag besproken had gezien als ‘gedocumenteerde roman’, of zelfs als een ‘vie romancée als faction roman van fact en fiction’. (Ja, hij schrijft het echt.) De recensenten zagen niet hoe knap hij, Nico Keuning, thematiseerde, interpreteerde en fictionaliseerde.

Het is inderdaad vooral dat fictionaliseren waar de meeste recensenten over vielen. Niet dat hij fictionaliseerde, maar de kinderachtige manier waarop hij dat deed. Het is niet fraai wanneer een biograaf een dichter die op het punt staat zelfmoord te plegen ‘gedachten door het hoofd’ laat ‘schieten’, zelfs ‘namen van vrienden, vriendinnen’ schieten hem door het hoofd. Keuning, in Angst voor de winter, zijn Arendsbiografie: ‘Hij trok het raam open en keek door het doorzichtige donker in de diepte van de tuin. “Spring!” De stem schreeuwde nu in zijn hoofd.’ Het is dit soort pijnlijk Hollekebolleke-barbapappa-Nederlands dat Elsbeth Etty ertoe bracht te schrijven: ‘De biograaf had zijn fantasie in bedwang moeten houden en beter een bibliografie van Arends' werk alsmede een persoonsregister kunnen opnemen dan oncontroleerbare verzinsels’.

Je zou zeggen: in De Groene Amsterdammer moet je geen aandacht besteden aan zo'n boek. En als de auteur zich niet bij zijn middelmatigheid kan neerleggen en verhaal gaat halen in De Revisor, dan moet je daar al helemaal niet op reageren.

Over de eerste vorm van aandacht heb ik na lezing van het boek uitgebreid gesproken met de rest van de redactie. De Groene Amsterdammer is een blad met weinig pagina's en veel vakkundige medewerkers, dus je moet een goede reden hebben om een slecht boek te bespreken. Uiteindelijk besloten we dat niet Keunings boek, maar wel Arends' werk van groot belang is voor de vaderlandse cultuur, en dat de verschijning van een biografie, hoe zwak die ook is, een mooie aanleiding vormt voor een stuk over werk en leven van Jan Arends, niet voor een boekbespreking. En dus besloot ik niet het traditionele afzeikstukkie te schrijven, maar de dichter te eren. Toch wilde ik niet nalaten een paar

[p. 91]

woorden te wijden aan één van de zwaktes van de biografie, omdat die pars pro toto is voor een bekend misverstand: de gemakzuchtige glorificatie van tragische levens.

Keuning getuigt er in zijn biografie van - en hij bevestigt dit in zijn artikel in De Revisor - dat hij ‘begrijpt’ waarom Arends zelfmoord heeft gepleegd. Die pretentie is zo aanmatigend - en zijn verklaring zo simplistisch - dat ze beledigend is voor nabestaanden van zelfmoordenaars, niet alleen voor die van Jan Arends (die er eigenlijk niet zijn.) Bovendien durft Keuning de lezers van De Revisor niet mijn kritiek te geven. Het volstaat voor hem te zeggen dat ik niet in staat ben me ‘in het denken van een zelfmoordenaar te verplaatsen’. (Neem even nota: Nico is dat wel.) En vervolgens serveert hij mij harder af dan alle andere recensenten. Hij beweert dat ik, ondanks het lezen van zijn biografie, niets van het leven van Arends heb begrepen. (De cursivering is van hem, waarschijnlijk om te laten zien dat hij het meent.) Maar opvallend genoeg gaat hij nergens in op wat ik heb geschreven over zijn biografie. Terwijl die kritiek een hele andere is dan die van de meeste recensenten, die vooral vielen over Keunings gefictionaliseer. Mij gaat het om de weerzinwekkende pretentie zelfmoordenaars te begrijpen zonder serieuze studie te doen naar hun geestesziekte, en die pretentie rechtvaardigt in mijn ogen ook repliek. Want in De Revisor herhaalt Keuning die pretentie gewoon, alsof er niets tegenin is gebracht. Dat is niet het geval. Laten we eens nagaan wat ik had geschreven in De Groene Amsterdammer. Wel, eerst vermeld ik dat Keunings holleke-bolleke-Nederlands ‘helder’ is. Vervolgens schrijf ik:

‘Toch gaat het met deze biografie in de inleiding al mis. Keuning spreekt daar van een “even fatale” als “glorieuze” sprong uit het raam. Hoezo glorieus? Jan Arends leidde een diep tragisch leven. Hij heeft het uiteindelijk lang volgehouden, tussen inrichting, wanhoop, lethargie en meesteressen in, maar op zijn 48ste kon hij toch niet anders dan een einde aan zijn leven maken, twee dagen voor de feestelijke presentatie van zijn dichtbundel Lunchpauzegedichten. Het was een donkere dag voor die enkele mensen die zich ondanks alles om Arends' leven hadden bekommerd. Het is de enige keer geweest dat Remco Campert uitgever Lubberhuizen heeft zien huilen. Het zwart van Arends' jeugd was helaas vereeuwigd, alle hoop definitief vervlogen.

Maar voor biograaf Keuning was het een “glorieus” moment, net als voor een deel van het publiek in de jaren zeventig, voor wie gekte een garantie voor genialiteit betekende. Ook Keuning doet daaraan mee, anno 2003: “Zijn authenticiteit ligt op het breukvlak van gekte en genialiteit.”

Maar gekte krijgt, zoals iedere psychiater kan vertellen, slechts het aura van authenticiteit door onwetendheid. Treurig is juist dat psychiatrische patiënten niet méér, noch minder, “oorspronkelijk” zijn dan hun maatschappelijk aangepaste evenknieën. Veel buitenissig gedrag dat voor oorspronkelijk doorgaat, blijken geesteszieken met elkaar te delen, soms tot in het kleinste detail. De combinatie krankzinnigheid en genialiteit is een gelukstreffer, geen automatische verbinding of magische lotsverbondenheid.’

Niets is hiervan terug te vinden in het Revisorstuk van Keuning. Hij citeert slechts de volgende zinnen: ‘Juist toen hij [Arends] tot enige welstand kwam en een beetje succes kreeg met zijn werk zag Jan Arends zijn situatie als uitzichtloos. Definitief. Dat is tragisch, niet glorieus.’ Daar lijkt me geen speld tussen te krijgen, maar Keuning komt daarop plots met de stoplap dat wie ‘na lezing van de biografie tot deze conclusie komt, niets van het leven Arends heeft begrepen.’

O.

Wat had ik dan moeten begrijpen? Dat legt Keuning nog eens uit in De Revisor: ‘Als de lezer aan het eind van

[p. 92]

de biografie het boek dichtslaat, weet hij dat Arends zijn angst voor de dood (de winter) en vooral die voor het leven heeft overwonnen.’

Is dit eigenlijk wel een uitleg? Toen Arends uit het raam sprong overwon hij daarmee zijn angst voor leven en dood. Bravo Nico! Wat een logica.

Dit is dus tegelijk de reden dat Keuning schrijft over een ‘glorieuze’ sprong. Want er was sprake van een ‘overwinning’. Indrukwekkend.

Nee, na lezing van de biografie ben ik nog altijd een liefhebber van Arends' werk, maar ik begrijp zijn zelfmoord nog steeds niet. Dat is natuurlijk ook veel gevraagd van een biografie. Toch pretendeert Keuning de redenen van Arends' sprong te kennen, zonder die te verstrekken. Een ‘grondige bestudering’ van zijn werk, waarmee Keuning in De Revisor schermt, bleek genoeg om Jan Arends helemaal te begrijpen, tot aan zijn laatste levensmomenten. Keuning zat zo in Arends dat hij zelfs zijn gedachten kan raden. Knap werk!

Beste Nico, ik vermoed dat je meeleest. Dat is verstandig, want misschien kan ik je aanzetten tot een carrièrebreuk. Je bent immers een roeping misgelopen. Jij bent een man die na bestudering van een dun (maar prachtig) oeuvre, een zelfmoordenaar begrijpt. Je zou ogenblikkelijk op moeten houden met lesgeven en het schrijven van ijdele artikelen en middelmatige biografieën. Je moet het land door, want na ‘de bestudering’ van een paar brieven kun jij de nabestaanden van zelfmoordenaars uitleggen wat hun zoon, broer, achterneef of vriend tot zijn of haar drieste daad bewoog. Sterker, je kunt je in zelfmoordenaars ‘verplaatsen’ (en verwijt het recensenten dat niet te kunnen, wat een zekerheid!) Wellicht kun je de nabestaanden ook nog toevertrouwen dat de daad ‘glorieus’ was. Dat stelt gerust.

Nico, mannen zoals jij hebben we nodig! Eindelijk uitleg en effectieve troost.

Maar neem het een recensent niet kwalijk als hij het banaal vindt waarneer je op de laatste bladzijde van een dichtersbiografie de held laat denken ‘Spring!’. En waarin je ‘iemand van de overkant’ laat antwoorden ‘Niet springen!’.

Uit het Revisorstuk blijk je voor dit slot geen schaamte te voelen. Je noemt hel zelfs een ‘vondst’. Je hebt in die tegenstem van de overkant namelijk een verhaal van de conciërge verwerkt. Je schrijft trots; ‘Tijdens mijn bezoek aan de kamer van Arends in de flat aan het Roelof Hartplein vertelde conciërge Ruud Dijkstra mij dat voordat Arends uit het raam was gesprongen iemand aan de overkant had geroepen “Niet doen! Niet springen!”. Deze woorden keren letterlijk terug op de laatste bladzijde van het laatste hoofdstuk van de biografie’. Het tekent je ‘onderzoek’ naar Arends. Werkelijk elke opmerking uit elk gesprek moet terugkeren in het boek, al voegt het niets toe aan het begrip van Arends en zijn werk. Was Arends niet aan de achterkant van het huis uit het raam gesprongen? Ja. Dus ook jij weet dat dit een apocrief verhaal is. De conciërge had het verhaal gehoord van de oud-directrice mevrouw K. van der Jagt. Die is inmiddels dement. Wellicht fabuleerde ze er destijds op los. De schrijver Hans Vervoort is niet dement. Maar die heb je niet gesproken, al heeft hij lange tijd in dezelfde flat gewoond. Hij bleek enkele weken na de publicatie van je biografie in één artikeltje meer diepgang aan de gekte van Arends te kunnen geven dan jij in een heel boek. Maar wat zeg je over zijn artikel in De Revisor? Dat Vervoort fabuleert. Omdat hij een verhaal heeft aangenomen dat mevrouw van der Jagt hem heeft verteld.

Hypocrisie is volgens sommigen een deugd. Wees er dus maar trots op. En ja, het is mooi, althans de poging waard (hoe riskant ook) als een biograaf leemtes in een leven durft op te vullen. Maar het is niet verbazingwekkend dat het adembenemend lage peil waarop jij dat doet, weinig lof oogst. Wel lof verdienen de vruchten

[p. 93]

van je ‘diepgaande’ studie van Arends' werk. Die zijn heerlijk, nietwaar. Want jij begrijpt waarom de dichter zelfmoord heeft gepleegd. Jammer dat je de lezers geen deelgenoot van dat begrip hebt weten te maken.

Mijn teleurstelling daarover beschreef ik al in De Groene Amsterdammer:

‘Keuning doet nergens een serieuze poging de ware aard van Arends' ziekte te achterhalen. Hij spreekt over “levensangst” en hij neemt aan, zo meldt hij plotseling in een bijzin, dat Arends een “neurotisch patiënt was die leed aan schizofrenie”. Op andere plaatsen heeft hij het over “schizofrene psychosen”, “aangeboren gekte” en “preschizofrene karakterneurose”. Ook komen we te weten dat Arends vesparax slikte, enkele zelfmoord-pogingen deed (waarvan de diepe kerven in zijn armen getuigden) en dat hij largactil kreeg voorgeschreven, een middel tegen schizofrene psychosen. Maar werkelijk graven naar de wortels van Arends' geestesziekte doet Keuning niet. Wél vertelt de biograaf dat een juf op de lagere school Jan Arends “dom” en “lui” had genoemd. Dat hardvochtige oordeel wijt Keuning aan het tijdsgewricht: tegenwoordig zou Arends als “autistisch”, “dyslectisch” of “misschien zelfs als hoogbegaafd” worden bestempeld. Maar de analyse om een dergelijke gedachte aannemelijk te maken, ontbreekt - of het moet de warrige en zeer omstreden studie van Ronald Davis zijn die Keuning aanhaalt, waarin de genialiteit van de dyslectische medemens wordt “bewezen”.

Was Jan Arends schizoïde? Paranoïde? Licht autistisch? Psychotisch? De leiding van de toneelschool heeft een gewaagder oordeel dan de biograaf: “Een buitengewoon ongeduldige, nerveuze persoonlijkheid. Ongeremd. Zeer egocentrisch. Neuroticus. Lastig, opbruisend en onbeheerst. Heerszuchtig, last van stemmingen. [...] vergist zich vaak in de werkelijkheid. Ziet de dingen te veel van zijn eigen gezichtshoek uit. Hij is een schizoïde figuur.”

Hoe reëel was dit oordeel, dat werd geveld voordat de glorificatie van de dichter Arends losbrak? Behalve het antwoord op deze vraag had ook een serieuze analyse van Arends' tekort licht kunnen werpen op de rol van de nieuwe mentaliteit in de geestelijke gezondheidszorg aan het eind van de jaren zestig. Misschien kan dan zelfs achteraf worden vastgesteld dat Arends nooit het Wilhelmina Gasthuis had moeten verlaten. Want hoe treurig ook, hij schreef zijn mooiste verhalen in de betrekkelijke rust van een gesloten en gecontroleerde gemeenschap, waar hij verlost was van de praktische beslommeringen en dagelijkse angsten die een zelfstandig leven met zich meebracht. Niet voor niets eiste hij dikwijls opnieuw opname, met enorm veel drama, en met zelfmoord als chantagemiddel.’

En dan volgen de enige door Keuning geciteerde woorden: ‘Juist toen hij tot enige welstand kwam en een beetje succes kreeg met zijn werk zag Jan Arends zijn situatie als uitzichtloos. Definitief. Dat is tragisch, niet glorieus.’

Voor deze passages krijg ik van jou een ‘vier’, alsof ik een snotneus ben die een proefwerk moet halen bij meester Keuning. Zelf geef je een wonderlijk antwoord op het verwijt dat je nauwelijks te rade bent gegaan bij geesteswetenschappers, en slechts enkele quasi-wetenschappelijke psychologieboekjes erbij hebt gehaald om meer licht te werpen op Arends' gekte. Je hebt, anders dan de Hanlo-biograaf Hans Renders, geen behoefte aan wetenschappelijke theorieën, want: ‘Ik laat liever de feiten voor zich spreken’.

Dat is eigenaardig! Wil je nu plotseling de feiten ‘voor zichzelf’ laten spreken? Maar had je nu niet juist tien bladzijden lang aandacht gevraagd voor je geraffineerde gefictionaliseer? Je riep zelfs parmantig uit: ‘Een biograaf is geen boekhouder’.

Nu moet je toch echt kiezen. Wat is het Keuning; ben je boekhouder of de auteur van een gedocumenteerde

[p. 94]

roman, zoals je het boek zelf noemt?

Volgens mij ben je een uitventer van gelegenheids-argumenten. Want niemand heeft je gevraagd boekhouder te spelen. Je had slechts iets minder banaal kunnen fictionaliseren. ‘Spring!’ dacht Arends vlak voordat hij sprong.

En deed vervolgens wat hij zojuist had gedacht.

Goed, je bent trots op je biografie. Waarschijnlijk ben je zelfs trots op je artikel in De Revisor. Omstandig leg je daarin uit dat de slechte recensies je eigenlijk niets deden. Want naast de ‘onredelijke en onzinnige kritiek’, hadden interviewers, redacteuren en redactrices van radioprogramma's en organisatoren van literaire avonden je het gevoel gegeven dat je de Libris Literatuur Prijs had gewonnen.

Lieve Nico, ik haal je uit een droom. Zelf ben ik jarenlang radioredacteur geweest. Het was mijn vak om al die goedzakken die voor twee boekenbonnen naar de studio komen, te vertellen dat ze een potentiële Nobelprijswinnaar zijn. Nooit heb ik een gast gekend die dat geloofde. Nooit heb ik een wonderlijker gast gekend dan de man die de Arends-biografie schreef.

Ook sommige recensenten hebben je ijdelheid gestreeld. Je wilt anderen graag deelgenoot maken van dat gevoel, want je citeert lovende recensies bijna in hun geheel. ‘Bij wijze van repliek’, zoals je boven het artikel liet zetten. Je voegt aan al die lovende woorden steevast toe dat de bespreker de moeite hebben genomen je boek ‘goed te lezen’. Of zelfs dat deze of gene bespreker ‘Arends heeft begrepen’. En zelfs uit kritische recensies citeer je de paar lovende opmerkingen die ook daarin blijken voor te komen. Zelfs uit de zeer negatieve recensie van Elsbeth Etty weet je nog een paar vriendelijke citaten te plukken.

Wat een ijdeltuiterij! Alsof je helemaal geen reden had om terug te slaan. En nadat je uitgebreid de lof van mevrouw Truijens van de Volkskrant hebt herhaald, kom je tot die meesterlijke zin, die ik zo vaak heb gelezen-omdat ik lang niet kon geloven wat ik zag - dat ik 'm hier uit het hoofd opzeg: ‘Ik citeer haar (Truijens - PvO) niet om mezelf mijn schrijverspen als veer in mijn achterste te steken, maar om te laten zien dat de schrijver voor een goed begrip van zijn boek afhankelijk is van de lezer.’

Prachtig. Want wat zeg je daarmee? Dat iemand je boek moet begrijpen om het te prijzen? Dat al degenen die je boek niet hebben geprezen, het dus ook niet hebben begrepen? God, je bent echt de onbegrepen kunstenaar in de meest ridicule gedaante. Je maakt jezelf hiermee volstrekt onkwetsbaar voor welke kritiek ook. Elke opmerking die jou niet bevalt, is immers vrucht van het onbegrip van onwelwillende en luie lezers. Zelfkritiek is jou volledig vreemd. Je bent een man die in een aanmerking slechts onbegrip kan lezen, en in goedkeuring begrip.

Helaas Keuning, het is aan de lezer om een oordeel te geven over je boek. Als je werkelijk denkt dat je uitsluitend afhankelijk bent van lezers en niet van dat waar het op aan komt (voor een schrijver, en voor een lezer), te weten: je eigen talent, discipline, taalgevoel en eruditie, dan moet je een ander vak kiezen.

Of misschien toch maar gewoon voor de klas blijven staan, en met het uitgestreken smoelwerk van de autoriteit cijfertjes uitdelen aan weerloze pupillen, zonder angst te hoeven hebben ooit zélf geoordeeld te worden. Hoewel ik die kinderen niet benijd, lijkt me dat jij als de Pennewip uit Heiloo nog het minste schade kunt aanrichten.