De Revisor. Jaargang 30

[p. 86]

F.W. Ekkel
Bij Pfeijffer ‘resideert overtuigingskracht in een evidentie’

In een van de bladen zegt Pfeijffer over zijn aanval op Kopland in De Revisor dat ie het jammer zou vinden als Kopland niet zou reageren en ook een beetje laf. ‘Je krijgt natuurlijk wel mensen die in stelling worden gebracht om het vuile werk op te knapppen.’

Nou, nou. Dit is de taal van The Godfather. Pfeijffer denkt in maffiose termen over poëzie en poëzie-kritiek. De angst lekt uit het citaat. Maar ach, zo gaat het niet. Het zijn geen echte messen die worden gewet. Er worden geen levende halzen doorgesneden. Er wordt hooguit een onnozele hals ontmaskerd.

Of Kopland zal reageren, ik weet het niet, maar ik denk dat hij zich als een slaperige leeuw op zijn andere zijde zal wentelen en gapen om al dat inhoudsloze gedoe. Wat zou hij. Hij wordt persoonlijk aangevallen, dat is alles. Want aan de poëzie van Kopland komt Pfeijffer niet. En ik, die van de poëzie van Kopland houd, ik heb ook geen enkele behoefte aan straf of vergelding. Ik heb behoefte aan een rood potlood, dat is alles.

Een rood potlood om een paar keer in de kantlijn te zetten: Te dik, Ilp. Gebruik het lancet in plaats van het kanon. Een paar keer, je kunt niet aan de gang blijven. En in de nabespreking zou ik het hem proberen uit te leggen: je schrijft niet, je ronkt. Dit is adolescentenproza. Maar ik zou stranden in het machteloze besef dat aan deze dikschrijverij, dit pronken met namen en voorbeelden, niets valt te doen.

Of misschien, om mijn goeie wil te tonen, zou ik enkele pagina's met hem doornemen. Laten we het begin nemen van het artikel. Daar behandelt Pfeijffer ‘Jonge sla’. De diffamatie van Kopland in de eerste alinea sla ik over. Lullige roddels. Ik wil praten over poëzie, niet over Kopland. Pfeijffer zegt over ‘Jonge sla’: ‘De structuur is treffend eenvoudig, het gedicht bestaat volledig uit één stijlfiguur, de (moet zijn ‘het’) zogenaamde ‘priamel’. Ik zou hem toevoegen: ‘Zou jij een artikel over architectuur dat in de tweede alinea de mededeling bevatte: “Dit huis bestaat geheel uit één stijl, de Amsterdamse School”, zou jij zo'n artikel verder willen lezen? Een huis bestaat uit stenen, ramen en deuren. Zo bestaat een gedicht uit regels en woorden. Probeer 't eens anders.’

Pfeijffer zet vervolgens omslachtig uiteen wat een priamel is. Laten we die uitleg onbesproken laten, ik kan 'm ook maar half volgen. De helderste zinnen zijn nog: ‘De (“het” dus) priamel is als een zilveren trechter waarmee de wijn van de wereld wordt overgeschonken in de kristallen karaf van het gedicht. Vanuit de nevelige schemer over een wijds (wijd of weids?) plein doemen uit de verte de contouren op van de verleidelijke gestalte die het gedicht wil zijn.’

Ho, Ilp. Hou 't klein. Waar ga je naar toe, waar wil je uitkomen? En dit allemaal naar aanleiding van ‘Jonge sla’. Ik kan me voorstellen dat je studenten in Leiden wel 's in wanhoop naar hun hoofd hebben gegrepen als je weer stond te oreren.

Hij wil uitkomen bij Pindarus. Luister maar: ‘De overtuigingskracht van de stijlfiguur resideert in de evidentie van de inleidende algemene uitspraken. Deze evidentie straalt af op de ene uitspraak waar het om gaat en verlenen deze de glans van een even grote vanzelfsprekendheid. Pindarus opent zijn elfde Olympische ode...’ etc. Dan laat hij een voorbeeld volgen van de voortreffelijkheid van Pindarus' priamels.

Maar wat is er onderweg naar Pindarus die moet gaan dienen om Kopland te verpletteren, misgegaan? Natuurlijk, ‘Deze evidentie...verleent... glans,’ het gaat om een enkelvoud. Maar ook laat hij ‘overtuigingskracht resideren in een evidentie’.

[p. 87]

In argumenten zit overtuigingskracht, tenminste als ze goed zijn - niet in evidenties. Evidenties zijn de overtuigingskracht zelve. Hij laat overtuigingskracht ook nog ‘resideren’. Het maakt de ontsporing alleen maar groter.

Pfeijffer grossiert in dit soort omgevallen hyperbolen. Hij is de potsierlijke menner van op hol geslagen zinnen. Polissez en repolissez toujours, zou ik met Boileau tegen 'm willen zeggen. Neem met de eerste oprisping geen genoegen. Dit krijg je ervan als je wilt pralen.

Aan ‘Jonge sla’ liggen drie sensaties ten grondslag. Een visuele, de ik ziet jonge, kwetsbare sla-plantjes in een bedje. Hij realiseert zich vervolgens dat het september is en dat ze dus kansloos zijn. Drama genoeg maar ook weer niet zo'n drama. Maar nu, Ilp, ten derde, het geheel is ingebed in ironie. Het zien van de plantjes en het besef dat het om een wanhopige onderneming gaat, wordt tegelijkertijd gesteld en gerelativeerd. Je moet een beetje huilen en een beetje lachen tegelijkertijd, zo zal ik het maar uitleggen. Het heeft dus niets met een zilveren trechtertje of met de wijn van de wereld te maken. Het heeft te maken met de menselijke conditie, wij zijn allemaal sla-plantjes geplant in september. Enfin, voor dovemansoren natuurlijk.

O ja, een priamel. Daarvoor hoef je niet naar Pindarus. Het priamel was in de Middeleeuwen zowel in de Duitse als de Nederlandse literatuur een geliefd genre. Het bestaat gewoon uit een aantal parallelle zinnen gevolgd door een epigrammatische slotregel.

Maar de opsomming in de eerste strofe van ‘Jonge sla’, gevolgd door de tegenstelling in de laatste is ook een ‘gewone’ manier van zeggen. Luister maar: ‘Ik heb heel wat afgelezen, slechte gedichten, luizige romans, maar de miserabele kritiek van Ilp spant de kroon.’ Een dergelijke manier van zeggen heeft een licht pathetisch karakter.

Tien tegen één dat Kopland er zich in het geheel niet van bewust was dat hij een priamel schreef. Waarschijnlijk was hij niet eens van het bestaan ervan op de hoogte.

Verderop ziet Pfeijffer warempel nog kans met ‘vochtige bedjes’ uit het gedicht aan de haal te gaan. Die doen 'm denken aan ‘een ranzig meurende derderangs hoer in een vierderangs hotel met wie hij in een vochtig bed terechtkwam.’ Jezus. Zo gaat hij maar door.

Nog 's de truc met een grote naam, met hetzelfde doel: kill Kopland.

Zoals Ilp Pindarus opgraaft om aan te tonen dat Kopland een gebrekkige priamel schrijft, zo denkt hij hem de maat te kunnen nemen door zijn poëzie te leggen naast die van Dylan Thomas. Hij vergelijkt ‘Wil het ooit weer iets worden’ met ‘Fern Hill’.

‘Kijk, zo doe je dat,’ zegt ie tegen Kopland. Maar, zo doe je wat?

Hij vergelijkt een zwartwitfoto met een foto in kleur. De een gaat het om het korrelige beeld, de ander om het coloriet. De een om de reductie, de ander om exuberantie.

Pfeijffer is niet in staat om buiten de engte van zijn eigen poëticale voorkeur te treden.

Hoe noemde Peters hem ook al weer? Een Lucebert-epigoon.

Tja, zijn opmerkingen over het sentiment bij Kopland. Hij verwijt hem vals sentiment.

Vindt u Pfeijffer na alles wat u hierboven heeft gelezen de juiste man om te oordelen over het sentiment bij Kopland? Diens domein is de stilte. Pfeijffer produceert in zijn poëzie het kabaal van slecht afgestelde motoren. Toch zou ik werkelijk bereid zijn om hem daarover een paar uur te onderhouden in zijn stamcafé in Leiden. Neem bijvoorbeeld de Kunst der Fuge mee, Ilp en potlood en papier.

Hij heeft in een gedicht het woord ‘huilen’ ontdekt. Daarvan schrijft hij: ‘Kopland laat ons niet huilen, maar zegt “huilen”.’ Ja, dat is waar. Zo gaat het. Er zit een heel

[p. 88]

wonderlijke opvatting over taalmagie achter de verwachting dat het woord voor je ogen vlees zal worden.

Ik loop nog even de rest van Pfeijffers artikel door. Wat selecteert hij aan gedichten en hoe is zijn manier van werken. Hij ‘analyseert’ na ‘Jonge sla’ nog vier gedichten van Kopland. Eén uit 1969, één uit 1968 (jaren voor Pfeijffers geboorte), één uit 1982 en dan weer één uit 1968. Vroege gedichten, in een willekeurige volgorde. Ouderdom en willekeur geven je de mogelijkheid te reconstrueren hoe het moet zijn gegaan. Hij zit nerveus te bladeren in z'n eerste Koplandbundeltjes. Je ziet het voor je hoe hij regels aanstreept die hij kan gebruiken. In de stijl van ‘poëzie is mens/pijnlijk leven zinken/poëzie is mens’. Dit bloemlees ik even uit een gedicht van Pfeijffer. Ik laat een regel weg en maak van ‘zingen’, ‘zinken.’

Dit gaat te ver? Ik gebruik 't ter illustratie van Pfeijffers manier van werken.

Dat gaat zo. Hij schrijft over ‘Een lange wandeling’ uit 1968. Hij gebruikt het gedicht om aan te tonen dat de poëzie van Kopland zo braaf is. Dat heeft ie van Anbeek en Komrij gehoord. (Wie volgt hij eigenlijk allemaal niet na, zelfs de titel van zijn stuk is niet van hem zelf). Zij stelden, al weer een aantal jaren geleden, het ontbreken van straatrumoer in de literatuur aan de orde. ‘Een lange wandeling’ is een goed gedicht. Velen zullen het kennen en af en toe herlezen. Maar daar gaat het hier niet om. Het is een gedicht van vijf strofen, 38 regels. Pfeijffer heeft zijn zoekend brein op ‘braafheid’ geprogrammeerd. Waar vindt ie braafheid. Hij vindt een stuk of zeven regels in het betreffende gedicht. Die kan hij gebruiken. Kopland moet opnieuw worden ondergeduwd en verdwijnen. Maar ja, daarna?

Hij zegt over ‘Een lange wandeling’: ‘Het is zo'n gedicht van dat je vader dood is en dat je met je kinderen wandelt waar je vroeger met je vader wandelde...’ Nee, dat staat nergens in het gedicht dat ie daar vroeger met zijn vader wandelde. 33% van deze mededeling is uit Pfeijffers duim gezogen. Nog 's lezen. Het kan toch bijna niet waar zijn dat hier iemand aan het woord is die geschoold is in de filologie van de klassieken.

Ja, dat kan wel, als het hem net zo als mij, in de ‘behandeling’ van zijn gedicht hierboven, niet kan verdommen wat er precies staat.

Hij gaat verder en schrijft: ‘In de slotstrofe van het gedicht mag pappa weer gewoon ‘hun neuzen snuiten’ en ‘hun knopen sluiten’. Er staat: ‘Wandelend door het duister voel ik/ hun koude handen, moet ik/ hun dorre bloemen dragen,/ hun neuzen snuiten,/ hun knopen sluiten,/ hun vader zijn.’ Pfeijffer schrijft ‘mag’, in het gedicht staat ‘moet’. Een kniesoor die daarover valt natuurlijk.

Zo werkt hij. Hij shopt door het gedicht, laat weg wat hij niet kan gebruiken, voegt een dingetje toe, verandert hier en daar een woordje. Het gedicht interesseert hem geen moer. Het gaat hem steeds alleen om het paroxisme, om het negatieve, woorddronken eindoordeel. Hier luidt dat zo. Ik verkort het lijden maar even. Hij wil dat de kinderen in het gedicht ‘uit de boom pleuren. Dat zou wat zijn. Het knisperende gekraak van gebroken nekjes in de droge vrieslucht. Dat zou pas wat zijn. Dan heb je een gedicht.’

Ik herinner me een foto van Pfeijffer op de omslag van een bijlage van de Volkskrant van een paar jaar geleden. Een iets te dikke jongen staart je moroos aan vanachter z'n brilleglazen. Ik las wat ie te zeggen had en ik weet nog dat ik dacht: wat een humorloze gast, nergens een sprankje ironie. En ook: die gaat zich met z'n kleine vuistjes een weg naar de top vechten. Op de foto's in HP/De Tijd is zijn gezicht wat spitser, maar de ogen zijn hetzelfde gebleven, ze verraden de zuurstofloze wereld van iemand die door alles heen zijn gelijk wil halen. Wie had kunnen verwachten dat ie het zo bont zou maken?

Ik hou 't erop dat hij het karwei wilde afmaken dat

[p. 89]

Han van der Vegt begonnen is in een aflevering van De Revisor uit 2000. ‘Kopland onthoofd’ staat op het omslag. Ik heb me laten vertellen dat dat nogal meeviel. Ik geloof dat er ook niemand heeft gereageerd. Het artikel had beter ‘Het demasqué van Han van der Vegt’ kunnen heten.

Het is een aandoenlijk stuk dat zich totaal opent in die ene adembenemende zin die alle andere zinnen van het stuk overbodig maakt.

‘Ik val Rutger Kopland aan omdat ik weet dat in een poëzie waarvan hij het beeld bepaalt, voor mij geen plaats is.’ Voilà. Woorden overbodig. Ondertekend Van der Vegt en daarachter co-auteur Ilja Leonard Pfeijffer.

Ze hebben het idee dat er geen plaats voor ze is in de poëzie, zolang Kopland schrijft.

Een pathologie; zo ver kan 't komen.

Hoek Bloemgracht, Nassaukade is een vergane tabakswinkel. Misschien is de eigenaar zelf aan het roken ten onder gegaan. De winkel is gesloten en tussen de vergeelde spullen in de etalage hangt anoniem en uitvergroot een gedicht van Kopland ‘Over het verlangen naar een sigaret’. De laatste twee regels luiden: ‘Het verlangen naar een sigaret is/ het verlangen zelf.’ Toen ik het zag, stond er iemand te lezen. We wisselden betekenisvolle blikken voor hij verder liep en ik me aan het lezen zette. Ik had Pfeijffers artikel net gelezen en bedacht me: geef mij maar de gauloise-rook die opstijgt uit zo'n gedicht van Kopland, geef mij maar het gepieker en gemompel dat voelbaar, hoorbaar is in het gedicht in de strijd om precisie.

Schrijf jij 's zo'n gedicht waar de mensen van houden, Pfeijffer. Vooruit, misschien kan je 't.