De Revisor. Jaargang 30

[p. 74]

Atte Jongstra
Burgerzin

Als ik het terugreken kom ik in het jaar 20... Ik verplaats me in dat jaar, kijk om me heen en zie een glooiend landschap met drukdoenerige heen en weerboompjes. Het waait dus. Er is ook een bos. Het oor vangt geruis op van duizenden, lichte bladlichamen, miljoenen misschien, die hun flapperfysiek om en om gooien en tegen elkaar. Ik schat dat we hier in de periode tussen april en oktober verkeren - looftijd. Het jaar noemde ik al: dat was 20...

Precieze gegevens omtrent locatie kan ik niet leveren. Ik kan niet zeggen ‘nabij die of die stad’, of ‘in de buurt van dat of dat dorp’. Het land moet het mijne zijn geweest. Ik voel me vertrouwd nu ik er opnieuw middenin sta.

Misschien kan ik toch een aanknopingspunt bieden: ik bevind me op de plek, waar boven ruisen en flapperen uit, een geluid als een mes door de lucht schiet. Zulke geluiden zijn maar zelden te horen, op historisch zeer bepaalde plekken. Als ik ten overvloede nog eens herhaal dat het teruggerekend in het jaar 20.. geschiedde, moeten onbekenden als daad, dader, slachtoffer, plaats van het misdrijf, beschadigingmethode en daarbijbehorend instrumentarium via de geijkte vergelijkingsmethoden kunnen worden opgelost.

Een mes? Dat wist het slachtoffer immaterieel te maken, het vloog als een geluid ergens mijn kant op. We moeten dus zoeken naar ander wapentuig, waaronder mogelijkerwijs de blote vuist.

Stilstaan is niet mijn gewoonte. Ik heb dus toentertijd en toen ter plekke gewandeld. Wat ging er tijdens die wandeling door me heen? Eerst niet veel denk ik. Het was voor mijn pensioen, ik heb altijd enorme drukte met mijn werk gehad en alleen als ik het gevoel had dat de batterij uitgeput en het hoofd vol was, ging ik naar buiten. Liefst met harde wind, dan is de kop snel leeg, zo werkt dat bij mij. Tot zover alles duidelijk.

Dan wordt het minder helder. Ik zie mijzelf zo'n beetje in die uitgestrekte natuur spiegelen, stilletjes wandelend (niet te snel, anders loop je de wind voorbij), dan vliegt een vlijmscherpe schreeuw, een gil dwars door die spiegel heen en sta ik

[p. 75]

temidden van mijn pasverworven rust, die in puntige scherven om me heen in de grond steekt.

‘God wat zonde,’ was mijn eerste reactie.

Ik kan er niets aan doen, ik zat tegen de overspanning aan. Maar zelfs in die toestand gaat het hele raderwerk van de medemenselijkheid, naastenliefde, burgerrechten maar vooral ook -plichten nog tamelijk snel draaien. Je hoort iets wat absoluut niet kan in een rechtvaardige samenleving en moet dus dingen aansluiten, gebeurtenissen op instanties als politie en geneeskundige dienst, een eventueel lijk moet in contact worden gebracht met een mortuarium, een dader met de rechtbank. Het laatste geldt ook voor een getuige, die verder nog terecht kan bij krant of tv-station: men heeft het graag uit de eerste hand.

Dat ganse raderwerk stond gevoegelijk stil, toen ik constateerde dat er midden in dit landschap geen telefooncel viel te bespeuren.

Behoedzaam stelde ik me achter een boom op, in de luwte. De schreeuw was met de wind meegekomen, wie weet kwam er ook een schuldige met de wind mee. Op elke andere plaats zou hij me meteen zien en dan weet je het wel als enige getuige. Dan is je weinig tijd meer gegeven om op de dingen terug te zien.

Die boom was een eik. Een overbodig detail wellicht, maar het verhaal wint aan overtuigingskracht door kleinigheden als deze. Als je je op een politiebureau hebt voorgesteld als ‘de getuige’ en maar wat met een leeg geheugentje voor je uit zit te turen, dan word je al gauw als verdachte aangesproken. Een grote eik dus, met een dikke stam, waar ik met mijn bescheiden postuur gemakkelijk achter schuil kon gaan.

Ik spande mijn gehoor in. Niets dan de wind in de enorme kruin van mijn boom, en het tokkende geluid van vallende eikels...

Ik noemde al de vergelijking om onbekenden als lijk, dader, et cetera op te lossen. Die vallende eikels kunnen dus behulpzaam zijn. Ik schat dat die, als de seizoenen zich in het genoemd jaar niet heel slingerend hebben gedragen (ik zou het niet meer kunnen zeggen, maar daar zijn krantenleggers en weermannen voor), in de maand september vallen.

Kijk ik omhoog, zie ik óók gele bladeren in het groen.

In politieseries wordt veel gezweet tijdens de verhoren. Niet alleen verdachten loopt het soms bij straaltjes langs het voorhoofd - dat is alleen psychologisch al te verklaren - maar ook de ondervragers hebben vaak grote vochtplekken bij de oksels van hun overhemd. Verhoren zijn inspannend. Misschien wel omdat het verhaal zo

[p. 76]

vaak opnieuw moet worden verteld.

‘Dat heb ik nou al vijfentwintig keer gezegd,’ zucht zo'n verdachte.

‘En we willen het nóg eens van je horen,’ is dan steevast het antwoord.

Ik denk dat politieseries wat dat betreft heel dicht tegen de realiteit aanleunen, al vermoed ik dat de stukken die worden weggelaten, de exacte herhalingen van de eerdere weergave der gebeurtenissen, de werkelijkheid saaier maken, en daardoor nog vermoeiender. Toch kunnen de echte rechercheurs niet heen om de zin ‘en we willen het nóg eens van je horen...’

Het gekke is dat de verteller onbewust óók merkt dat er hiaten in zijn verhaal gapen. Missende details zijn er trouwens altijd, soms is zelfs een hoofdzaak onderbelicht. En dan begint er, even onbewust, een mechanisme te werken om het verhaal rond te krijgen. Bij de verdachte bedoel ik, maar getuigen zoals ik in dit onverhoedse geval zitten niet anders in elkaar. Ik begin hierover in verband met die vallende eikels. Ik noemde eerst die vergelijking om de onbekenden in een zaak op te lossen. Toen reconstrueerde ik voor de zekerheid mijn standplaats achter die boom, tokten er eikels en meteen wisten we een stuk méér over het tijdstip van het misdrijf.

Je kunt nog zo vaak tegen jezelf zeggen dat je met felle geluiden in de natuur niks te maken hebt, dat je ervoor de broodnodige ontspanning in bent gestapt, maar graag buitenstaander wilt blijven. Ik weet dan ook zeker dat het geluid van die tokkende valeikels me Siberisch zou hebben gelaten, ik zou het niet eens hebben gehoord, ware niet dat vliegende schreeuwmes...

‘Valeikels...’

‘Schreeuwmes...’

Laat ik in godsnaam nuchter blijven. Ik sta dus achter die boom en hoor een schreeuw in mijn hoofd nasnerpen. Het zegt iets over mijn staat van bijna-overspanning als ik vertel dat ik in mijn arm kneep en me afvroeg of hij er echt was geweest. Maar waar moest ik zo'n geluid vandaan halen? En waarom zou ik? De rust in mijn vertrouwde landschap was al aan het neerdwarrelen, als bladeren in de herfst... Ja, zeg het maar zo. Ik voelde een toestand aankomen, waarin je genoeg afstand van de dagelijkse zorgen hebt om ze via kalme bespiegeling onschadelijk te maken.

Nee, ik heb echt hem horen aansuizen. Trillend bleef hij in mijn hersens staan, die schreeuw. Ik stond meteen weer op hoge tenen in mijn zenuwgebied.

Mijn hoedanigheid als burger in deze situatie heb ik al genoemd, ik vertelde hoe ik

[p. 77]

me een radertje van de rechtvaardige samenleving voelde en welke gedachten toen opkwamen. Maar ik ben ook een man, met beschermende taken jegens vrouwen en kinderen.

Nu ik dit schrijf komt er een onmetelijk en droef gevoel van schuld op.

Ik maakte me zo goed mogelijk onzichtbaar, stond daar een beetje achter die boom te beven van angst, van pure zenuwen, gierend van de middenrifspanning.

Toen...

Ik durf het nauwelijks te vertellen.

Ik weet niet of het bij andere mannen ook zo werkt, hoe het bij vrouwen zit kan ik alleen maar vermoeden. Maar in de weinige gevallen waarin ik echt niet meer weet hoe tot rust te komen, hoe de zinnen weer zo bij elkaar te rapen, dat ik tot iets in staat ben, is er een uiterste middel.

Naar dat middel greep ik nu. Ik knoopte mijn broek open, haalde mijn geslacht tevoorschijn en trok me af onder de eikenboom.

Sommige mannen praten heel open over zulke intieme dingen, mij staat bij die paar woorden het schaamrood al op de kaken. De spanning was meteen een stuk minder, dat wel. Dat de wind ging liggen, dat ook in de natuur een soort stilte na de storm intrad, kan daar bij hebben geholpen. Hoe dan ook, ik stapte doodkalm achter die boom vandaan en zette de wandeling voort.

Hoe zit ik eigenlijk in elkaar? Er klinkt een snerpende schreeuw in de natuur, een medemens in nood, en dan doe ik zoiets!

Ik ben niet erg thuis in de fysiologie van het strottenhoofd, maar die schreeuw moet wel een erg hoog trillingsgetal hebben gehad. Ik zie er een bijna rechte streep bij op het grafiekpapier, met hier en daar een kleine uitschieter waar de stem even haperde. Toen ik niets meer hoorde, gek genoeg, dacht ik aan iets dat piepend stilstaat.

Ik weet niet meer hoe ik naar huis ben gekomen, maar dat het onwaarschijnlijk snel is gegaan herinner ik me heel helder. Want in mijn geheugen ligt het dicht tegen elkaar aan: het moment waarop ik die streep in het wit zie en het ogenblik waarop ik de eerste woorden op papier zet. De paar minuten ertussen zijn gevuld met een idee, een behoefte misschien. Want mijn snelhandige uitstorting tegen de eikenschors had maar kort voor opluchting gezorgd. Voor ik het wist gierde dat mes opnieuw rond in mijn middenrifgebied, even later stond het als in eerder ogenblikken blikkerend in mijn hersenbodem te trillen.

[p. 78]

Een schreeuw komt altijd ergens vandaan.

Dit is misschien geen hogeschoolredenering, maar het kwam in me op. Ik had al aangenomen dat er een menselijke keel bij betrokken was. Gezien het hoge trillingsgetal moest het een vrouwenkeel zijn.

Voor schrijvers schijnen de gekste dingen aanleiding te vormen voor een boek. De aanblik van een vrouw op een schilderij die net even anders haar lange jurk optilt als ze een trapje afloopt, één regel van een uitheemse dichter (soms is inheems al genoeg), de genoeglijke manier waarop een aardappelveldje erbij ligt, eenvoudige arbeid in een staalfabriek, de wisseling der seizoenen, een griepje, Vrouw Holle, een droom, groente, vlees, vis of andere tafelgeneugten, een papaver, één dissonant in concertgebouwkunst of natuur...

Er is natuurlijk ook een andere, veel dwingender categorie. Dan kom je in de sfeer van moeders, vaders, mannen die vrouwen van je afpikken, de dood die hetzelfde met moeders, vaders én vrouwen doet, ordinaire haat tegen deze of gene, een uitgebarsten liefde voor een onbereikbaar iets of iemand, liefst nog een combinatie van één of meer factoren, allerliefst een combinatie van allemaal...

Als er één overweging van mijn kant het noemen waard is, dan is het deze: ik moest van die schreeuw af. Hoe? Ik hoopte dat ik hem kwijt zou raken door de omstandigheden te reconstrueren. Dáár heb ik misschien inderdaad wat aan, dacht ik, en besloot het erop te wagen: een reconstructie, van het hoe, het waarom en wat daar allemaal op volgde.

Mensen kunnen om de gekste redenen een schreeuw loslaten. Zelf hebben ze natuurlijk geen idee wie zo'n schreeuw zal opvangen, laat staan hoe die schreeuw aan zal komen. Je hebt immers zo weinig gegevens als toehoorder... Vreugde, verdriet, pijn, verrukking, schrik, genot, angst. Waarom schreeuwt de mens of dier? Je valt er immers bijna altijd een medemens mee lastig, en die is er dan mooi klaar mee.

Als ik nu eens zo precies mogelijk, met alle gegevens die ik verzameld heb me probeer te herinneren, misschien kom ik dan bij de medemens die die schreeuw slaakte. Ga ik hem of haar daar tóch eens op aanspreken.

Je moet tenslotte in deze overvolle wereld wél rekening houden met elkaar.