De Revisor. Jaargang 30

[p. 20]

Henk van Woerden
De snijtafel van Kees Smits

Ik zie weer een smal kamertje in Leiden voor me, begin jaren vijftig. De deur staat op een kier en ik lig in bed met griep. Aan de wand is een kleed dat moeder daar heeft opgehangen. Een vrolijke voorstelling, op een lap katoen geborduurd, misschien wel door haarzelf, nog voor ik geboren werd. Eenden en konijnen langs een weggetje, meeuwen, plukjes gras, bomen en een bruine hut. 's Ochtends valt het nog mee. Maar in de namiddag, wanneer de koorts stijgt en het licht schuine strepen door de slaapkamer trekt, gaat het spoken. Het okergeel van de eenden neemt een dreigende tint aan. De konijnen rafelen uiteen. Het weggetje loopt ineens naar nergens. En die meeuwen? Ach, eens waren het vogels geweest, maar nu het me duizelt en de kleuren van het kleed overspannen naar voren treden, blijft van die afspraak weinig over. De meeuwen veranderen in zorgvuldig op de stof gestikte ‘emmetjes’, leesbaar maar betekenisloos onderweg naar de avondgloed achter de horizon. En met die gloed is ook iets aan de hand. Ik vermoed nog wel dat het zachte roze geruststellend moet zijn, dat het bedoeld is om te troosten. Maar het vertrouwen in die troost is geschonden.

Moeders voorstelling valt uit elkaar.

Het besef dat zoiets simpels als het borduursel op een kleedje groteske vormen kan aannemen, heeft me niet meer losgelaten. Het had zo op bedrog geleken, een fundamenteel soort verraad. Hetzelfde overkomt me nog wel eens bij het zicht op bollenvelden. De tulp is een decoratieve, vrolijke en beetje onnozele bloem. (Mies Bouwman zou als bloem een tulp zijn.) In gelid geplaatst, met zijn honderdduizenden bij elkaar, kleurvlakjes in een aangeharkt groen-groen-knollen-knollenland, en ik word achterdochtig: teveel onnozele, gespeelde blijmoedigheid tegelijk. Hier wordt een leugen voorgeschoteld. Een vloek in het hart van Nederland.

Er is een kunstenaar die deze achterdocht - het prille vermoeden van bedrog - met ongewone hardnekkigheid in kaart brengt. Waar kan ik nog op vertrouwen als de meeuwen gaan kantelen en in een ‘m’ veranderen? Wanneer de afspraak om binnen van buiten te scheiden komt te vervallen? Wanneer het groen onthecht raakt van het loof? Kees Smits kauwt al dertig jaar op deze koortsbeelden. Op de korsten van het zegbare, of het toonbare in dit geval.

[p. 21]

Kees Smits
Zonder titel 1987-1988

Kees Smits
Zonder titel 1988

Ik leerde Kees kennen in de nazomer van 1980. We namen deel aan de xiième Biënnale de Paris, op uitnodiging van het Bureau Beeldende Kunst Buitenland (de Biënnale zowel als het bureau zijn ter ziele). Smits ijsbeerde voor zijn doeken, duimen achter de bretels, een sigaar in de mond. Zijn werk zat vol vliegende pijlen - net geen meeuwen - en ik weet niet meer hoe het kwam, maar iedere avond troffen wij elkaar in hetzelfde café en stonden tot de kleine uren bij de toog naar elkaar te mopperen. Wat me trof was zijn eerlijkheid, op het onbehouwen af. En hij predikte over landschap zoals geen stedeling dat doet.

Smits kwam van het platteland; misschien dat we elkaar daarom zo goed verstonden. Hij bracht zijn jeugd door te Ouwerkerk op Schouwen-Duiveland. Dat wil zeggen: hij groeide op in een weids gebied, vlak onder de streng gereformeerde Bible-Belt die van de Veluwe tot in Zeeland strekt. Zijn vader boerde - op wat men een ‘gemengd bedrijf’ noemt - en was tevens ouderling. Zoals Kees het zich herinnert, waren er thuis maar twee dingen van belang: dat je je de pleuris werkte en dat je je kop gebruikte. Het eerste gebeurde door de week. Het laatste was voor de dag des Heeren gereserveerd. 's Zondags stond het voorvertrek blauw van bijbelspreuken en sigarenwalm. Hollandser kon het eigenlijk niet: een milieu waarin volgens vaste regels het land werd getild en volgens soortgelijke, geheel praktische regels het nut van dat alles in twijfel werd getrokken.

Ik heb het pas later begrepen, maar Schouwen-Duiveland kent voor de buitenstaander onnavolgbare gradaties in het naweekse dispuut met het opperwezen, in de mate van gereformeerde ernst. Het westelijk gelegen Schouwen heeft de naam ‘werelds’ te zijn. Dichter bij de Noordzee lijkt het protestantse fundamentalisme zachter gestemd, net als het licht. In het Oosten daarentegen (in de onderbuik van Duiveland), werd ‘apekopperij’ bedreven, zoals Kees het noemt. Bij apekopperij stel ik me een buitengewone ijver in bijbelkennis en interpretatie voor. In huize Smits - bleek uit de verhalen - was men gelovig omwille van de sportiviteit van het geloof. Er werd geworsteld met het Woord - bevindelijkheid als zweetsport, een welhaast Olympische instelling. Een oefening in de geest die voor Kees' kunstenaarschap doorslaggevend is geweest.

Er was nog iets dat hem in Parijs onderscheidde van de rest: zijn respect voor de

[p. 22]

stoffelijkheid van kleur. Aan het begin van de jaren zestig was zijn vader op de bollen-teelt overgeschakeld, als zoveel boeren in de regio. In het Westland was de grond uitgeput en verziekt geraakt; Zeeland zag de kans schoon in een lucratieve bedrijfstak. De overgang van koeien, uien en aardappels naar bloemen betekende op slag een wisseling van cultuur. Op een gemengd bedrijf raakt de boer bijna niks aan, hij schept voorwaarden en de natuur doet de rest. Met bollen gaat het er anders, stoffelijker aan toe. Iedere bloem moet persoonlijk en van dichtbij onderzocht worden. De agrariër leert aaien. Hij moet in staat zijn subtiele kleurverschillen te beoordelen: nuances van mauve, scharlaken, zuurtjesblauw. ‘We praten gladiolen,’ zei vader Smits bij gelegenheid. Kees vindt het Mabelviolet van die gladiolen het mooiste paars dat er bestaat (nu nog). ‘Mooi’ is in Zeeland een tot zwijgzaamheid stemmend begrip. ‘Mooi’ is vooral het ogenblikkelijke bestaan van kleur, de verbijsterende zelfstandigheid ervan.

Het Centraal Museum bezit een panoramisch groot doek van twee bij vier meter (Zonder titel, 1987/88). Als ik voor dit schilderij sta, doemt onmiddellijk weer die smalle kinderkamer op, in een Leiden dat ik nooit verlaten heb. Blijmoedige en tegelijk bedorven kleuren. Een horizon die zichzelf in twijfel trekt. Een vlak met een onverbiddelijke zwarte vlek waarvan de druipers alle kanten op lopen, zodat je niet meer weet wat onder of boven is (hier heersen drie tegengestelde soorten zwaartekracht). En dan: avondroze gesneden door lijnen die een grondplan suggereren, een hoekje aardegroen modderland, alles weergegeven door een landmeter met een beroepsafwijking.

Ondanks de schijnbare precisie gaat het hier om een gevoel van ‘ternauwernood’. De schilder treitert ons, en ook zichzelf. Deels is dat uit pestkopperij, het tegenovergestelde van apekopperij. Voor een ander deel komt het getreiter voort uit het beeldverbod dat de Hollandse Bible-Belt met de islam deelt. Kees Smits schotelt ons ternauwernood een plattegrond van het Zeeuwse land voor. Ternauwernood een bollenveld. Op een haar na een zonsondergang of een gat in het landschap van een zonnig kinderparadijs.

Dat het daadwerkelijk om landschap draait maken de schetsen duidelijk, die aan de schilderijen voorafgaan. Een tekening uit 1988 laat net zo'n raster van liggende, staande en diagonale lijnen zien als op het doek. Alleen is hier aan de rechterkant nog een informeel gepenseeld hoekje weiland of tuin te zien. Een doorkijkje dat op het punt staat te worden uitgewist door een rood vlak, dat wel - uitgewist door luidruchtig rood.

[p. 23]

Voor de duidelijkheid: Kees Smits' beelden willen mij of u niet verlieden. Hij legt de verleiding op de snijtafel, hij ontleedt haar. En tegelijk ontsnap ik niet aan de poëzie die al deze apekopperij op het doek oplevert. Het enige fundamentale aan dit werk is tenslotte de hartgrondige twijfel die aan alle grote kunst voorafgaat. Kees krijgt de stuipen van kleuren die zich losmaken van hun betekenis. Het mogelijk ontbreken van beeldafspraken boezemt hem niet minder angst in dan het mij deed, destijds in die kinderkamer. Angst en verwondering en onschuld op ervaring gestapeld - niet andersom -, als in een gedicht van Osip Mandelstam:

Ach, ik zie niet meer en mijn oor is verdoofd,
van al jouw klueren zijn nu slechts gebleven
Menie en het luidruchtigste oker
[-] O Jerevan, Jerevan!
Heeft een vogel je getekend,
Of was het een leeuw die je kluer gaf
uit een doos vol krijtjes, als een kind?