De Revisor. Jaargang 29

[p. 42]

E. du Perron
Notities bij het artikel van Sjahrir

Het stuk van Soetan Sjahrir, [...] moge [...] niet zonder zwaarwichtigheid, innerlike tegenspraak⁺ en misvattingen zijn, men heeft het maar te vergelijken met een in beginsel volkomen gelijkgericht artikel van Soetan Takdir Alisjahbana in hetzelfde herdenkingsnummer van Poedjangga Baroe waarin het oorspronkelik verscheen, om de superioriteit er van te zien; maar vooral wanneer men bedenkt dat dit stuk in een verbanningsoord geschreven werd, is het alleszins opmerkelik.

[...] Sjahrir wenst de literatuur dienstbaar te maken aan, nuttig altans voor, de opvoeding van het indonesiese volk. [...] Soetan Sjahrir zegt overigens dingen betreffende de komende en zich-nu-reeds-vormende indonesiese kultuur, die aan duidelijkheid van formulering en standpunt niets te wensen overlaten, en volledig antwoord geven op door onszelf en andere Westerlingen telkens weer gestelde vragen. Hij verklaart pertinent dat er geen andere kultuur is, ook voor Indonesiërs, dan de westerse. ‘De burgerlike cultuur, die ook westerse kultuur heet, is de universele kultuur geworden... De kultuur van intellektuele Oosterlingen is niets anders dan bovengenoemde westerse kultuur.’

[...]

Het boeiendste in het artikel van Sjarhir lijkt mij - en dit verklaart op zeer sympathieke wijze enige tegenstrijdigheden - dat hij, ondanks zijn opvoedkundige preokkupatie, uit kunstenaarinstinkt vermoedelik, afkerig blijft van wat er grof en goedkoop is in de auteurs die hij naturalisten noemt. Inderdaad, de werkelike intellektueel, en niet alleen de intellektueel, maar de ‘gekultiveerde vrije burger’, zal bijna altijd Stendhal en Balzac verkiezen boven Zola; Dostojevsky of Tolstoï boven Gorky; en deze voorkeur is óók een voorkeur voor het grotere en betere talent. Soetan Sjahrir denkt enerzijds: ‘de literatuur moet het volk bereiken want opvoeden’; anderzijds: ‘maar het is ten slotte tòch aan het volk om zich op te werken naar de beste literatuur, niet aan de literatuur om zich blijvend te verlagen tot het goedkope dat bij het volk direkt aanspreekt’. Dit dilemma is nog veel ingewikkelder dan het zo reeds lijkt, omdat er vele overgangen zijn tussen werkelik goede en werkelik slechte literatuur en van smaak en bevattingsvermogen bij ‘het volk’. En omdat er voor de beste kunstenaars niet te transigeren vàlt: is er niet een ‘toevallige’ harmonie tussen taak en talent, dan zijn zij ook verloren. In de praktijk kunnen hele kunstenaarslevens door zulke dilemma's ondergaan; ook kunstenaars hebben de ‘konjunctuur’ tegen of mee.

+ Uit: Kritiek en opbouw, 16 juni en 1 juli 1939

[p. 43]

Van een werkelijk gedetailleerd program is in Sjahrirs betoog geen sprake: zo'n program is ook niet te geven, vooràl niet door een kunstenaar. Een kunstenaar kan ten deze willen en hopen, proberen ook, niet voorspellen en berekenen. In menig opzicht is Sjahrirs betoog trouwens een indonesiese afspiegeling van, een pleidooi voor het ‘socialisties realisme’, waarover in linkse schrijverskringen - op het parijse congres gezegd ‘ter verdediging der kultuur’ bijvoorbeeld - nu drie jaar geleden zoveel te doen is geweest. Ook daar een vermenging van romantiek en realisme; de metode moest realistisch zijn want sociaal, de stof zou vanzelf romanties zijn, want was immers revolutionair. De formule eindigde met niets meer te omvatten, omdat zij alles omvatten ging; en iedere schrijver die maar mee wilde doen, bleek op de een of andere manier nog ‘sociaal-realist’ te kunnen zijn.

[...]

Natuurlik zou het heerlik zijn wanneer de ‘individualist’ altijd talentloos en vergankelijk was en de ‘soldaat’ altijd een genie. Het ongeluk echter wil dat de kunst de volle man eist, en dat daarom de individualist altijd een iets betere kans maakt dan de soldaat. Een regel hiervoor bestaat echter niet. Er zijn geen programma's te bedenken voor blijvend werk of gegarandeerde genialiteit, en de kunst - om het besef dat hier als rechter optreedt kort aan te duiden - houdt geen rekening met goede bedoelingen, bekroont of verwerpt, zonder aanzien des persoons, de individualist en de soldaat.

[...]

In hoofdzaak is wat Sjahrir zegt natuurlik juist; ik zou er alleen aan willen toevoegen dat ik óók niet geloof aan de nu verketterde leuze ‘art pour art’, anders dan als hulpmiddel om een bepaald soort kunst van een ander soort te onderscheiden. Zodra men even doordenkt, moet men inzien dat niemand kunst maakt alleen om de kunst. Een schrijver die 100% volhoudt dat hij dit doet, liegt bewust of onbewust. Men schrijft altijd of tégen, of vóór iets; om zichzelf of zijn soort te rechtvaardigen; om zich te verheffen of te verstrooien; om voort te duren, om de verveling te verdrijven of geld te verdienen; om zich te bevestigen of te leren kennen; om de roem of om zich de illuzie te geven van iets te doen, van iets te beheersen, in een kruipend of vliedend bestaan. Er is altijd iets menselijkers en diepers, iets verheveners of geniepigers, dat iemand dwingt zich aan de kunst te wijden; iets dat men wel opnemen of versmelten kan met het begrip ‘zuivere kunst’, maar dat niet natuurlikerwijs tot dit begrip behoort.

Met een variant op Pascal zou men kunnen zeggen, dat wie 100% aan art-pour-art gelooft, niet weet wat een mens en wat kunst is.

[p. 44]