De Revisor. Jaargang 28

[p. 75]

Joost Zwagerman
‘Er is helemaal geen probleem’
Thomas Vaessens waarschuwt nog één keer

Een uitzending van de Amsterdamse kabelzender Migranten-tv, afgelopen zomer: Groen Links-politica Tara Singh Varma, beschuldigd van het voorwenden van kanker en het debiteren van talloze leugens, ligt ziek op bed. Op vragen van de verslaggever over haar gezondheid geeft ze kermend antwoord. Haar gezicht is verwrongen van pijn - maar wélke pijn? De kanker die ze beweerde te hebben heeft ze ‘bij nader inzien’ toch eigenlijk niet, zo heeft ze zelf inmiddels toegegeven. Artsen, alternatieve behandelingen, ziekenhuisopnames - het bleek allemaal verzonnen.

Wat is haar grootste zorg? vraagt de verslaggeefster aan Singh Varma. De politica kermt opnieuw en geeft dan met horten en stoten haar antwoord: ‘Gelukkig heb ik mijn verstand nog. Straks ben ik dat ook nog kwijt. Ik ben zo bang mijn verstand kwijt te raken. Ik weet het ook allemaal niet meer.’

Het fragment is inmiddels vele malen de Nederlandse zenders overgegaan, van vpro's Zomergasten tot en met rtl Nieuws. Iedere keer dat ik het zag, wrikte zich in mijn maag een klomp vrieskou los. De - tijdelijk - geesteszieke die opbiecht bang te zijn voor geestesziekte; een uitspraak over de angst om gek te worden, beleden door iemand aan wier gezond verstand de laatste maanden steeds sterker is getwijfeld; de eerlijkheid van een pathologische leugenaar; een bekentenis van een pseudomaan... Hoeveel stemmen hoort Tara Singh Varma? Hoeveel tongen heeft ze om te spreken? Hoeveel hoofden moet en wil ze koel houden?

In Bekentenissen van de pseudomaan voer ik een ‘Joost’ op die is opgescheept met ‘zeven hoofden’. De zevenkoppige ik-figuur meent zichzelf te kennen:

Alles wat ze zeggen over mij is altijd waar
en samen zijn we alle zeven niemandsland.

Wat rest iemand nog, over wie blijkbaar ‘alles’ kan en mag worden beweerd, omdat ‘alles’ in gelijke mate waar is? Is het het niemandsland waarin naar believen ‘het verlangen om er niet te zijn’ (ooit onafhankelijk van elkaar benoemd door Jeroen Brouwers en Willem Brakman) wordt ingewilligd? Een privé-domein waarin leugen en wensgedachte, maskerade en verzaking bepalen wie en wat je bent?

[p. 76]

‘Zeven Joosten’ besluit meteen bekentenis:

Ik sta ingeschreven voor onteigening
maar weet niet of verhoord gebed mij past.

Thomas Vaessens las en besprak Bekentenissen van de pseudomaan. Hij vond de ‘vrolijkheid’ en het ‘enthousiasme’ in die bundel ‘niet interessant’. Vaessens: ‘Het feit dat er klaarblijkelijk zeven Joosten zijn, geeft ons nog geen inzicht in een interessant probleem. Er is helemaal geen probleem.’

Aha. Er is geen probleem.

Zelf heeft Thomas Vaessens wel een probleem, en wel met het postmodernisme. Daar zal het postmodernisme van zijn geschrokken. Postmoderne architectuur bepaalt voor een niet te verwaarlozen deel het gezicht van vele steden in vele landen; in de beeldende kunst is het onmogelijk nog iets te verrichten zonder je in ieder geval rekenschap te geven van de vragen en ideeën die het postmodernisme opwerpen; de literatuur - van Don DeLillo tot Peter Verhelst; van Mark Z. Danielewksi tot Manon Uphoff - bespreekt en verbeeldt noties die aan het postmodernisme zijn verklonken; in de popmuziek zetten samples, citaten, annexaties en tot in het labyrintische mixende dj's letterlijk de toon - en Thomas Vaessens is tegen. Zijns gelijken zullen er wel een dappere beginselverklaring in zien, aangenaam contrasterend met ‘de tijdgeest’. In werkelijkheid is het een risicoloze zelffelicitatie. Ik zal dat later uitleggen.

Vaessens J'accuse aan het adres van ‘het postmodernisme’ (zo dit al bestaat, ‘het’ postmodernisme) neemt hem zo zeer in beslag dat het lezen van poëzie er pardoes bij inschiet. Ik heb in ieder geval niet de indruk dat hij erg lang heeft stilgestaan bij Bekentenissen van de pseudomaan, en al helemaal niet bij de boeken die ik daarvóór heb geschreven. Dat zijn er wel vijftien, en oei, dat is best veel voor iemand die een recensie over één van die vijftien moet schrijven. Maar ik denk niet dat Vaessens is geïnteresseerd in die overige boeken. Hij is namelijk eerst en vooral geïnteresseerd in zijn eigen stellingname, in wat hij zélf vindt van ‘het postmodernisme’ in het algemeen en postmoderne poëzie in het bijzonder. Bekentenissen van de pseudomaan diende vervolgens louter als vehikel voor het ventileren van zijn bezwaren tegen de stroming.

In vrijwel alle recensies van Bekentenissen... werd uitvoerig stilgestaan bij het postmoderne gehalte van de bundel. Thomas Vaessens signaleerde dat de meeste van de recensies vriendelijk waren. Ik heb sommige van die recensies ook gelezen. ‘Vriendelijk’ is een beetje onvriendelijk uitgedrukt. Het kan zijn dat ik andere kranten lees, maar wat ik las over de bundel was overwegend instemmend, waarderend en

[p. 77]

een enkele keer opmerkelijk geestdriftig. Waren ze daarom beter - beter geschreven, beter onderbouwd - dan die van Vaessens? Mwah. Alle critici hebben altijd gelijk, dus ook Vaessens. Zo kun je er als schrijver en dichter maar het beste over denken, dan kun je tenminste weer snel over tot de orde van de dag.

Of ik iets in die recensies heb herkend is een andere vraag. Als ik Vaessens en zijn collega's moet geloven, heb ik mij bij het schrijven uitsluitend geconcentreerd op het feestelijk demonstreren van de postmoderne werkwijze. Daar keek ik van op. Ik zou mijzelf al snel hebben verveeld indien ik mij zou hebben beperkt tot een soort handleidinkje voor het postmoderne dichten. Maar de h.h. critici bespraken de bundel vooral op de poëticale merites in enge zin en beperkten zich tot de pseudoloog als postmodernist en niet als ‘geval’, dwangneuroticus, patiënt, als de gevange ne ne van zijn pseudologie en neurasthene nomade van de waarheid.

Kennelijk is zo'n wat weidsere lezing van de bundel Vaessens en zijn collega's te veel gevraagd. Intussen houd ik er mij al mijn hele schrijversleven mee bezig. In Kroondomein (1987) staat het verhaal ‘De zaken van Bernard’, met als titelfiguur een schizofrene jongen, bezien vanuit de ogen van zijn ‘gezonde’ omgeving. In Chaos en Rumoer (1997) weet de hoofdfiguur in steeds mindere mate of hij nu ‘zichzelf’ is of dat hij als overspannen en neurotisch personage figureert in andermans fictie. In Vals licht (1991) is de vrouwelijke hoofdfiguur, de prostituee Lizzie Rosenfeld, onder behandeling bij een therapeut. Ze blijkt te lijden aan pseudologia fantastica. Lizzie beweegt zich in het Amsterdamse hoerenmilieu, en na verschijning van Vals licht is me letterlijk honderden keren door interviewers gevraagd of ikzelf wel eens naar de hoeren was geweest. Niet één keer kwam iemand op het idee om me te vragen waarom in dat boek een dwangmatige leugenaarster figureerde. Enfin. Domheid, onbegrip en fixatie op vermeende autobiografie zijn van alle tijden. In Bekentenissen... wordt de neurose van de pseudologie gemaskeerd door een veelstemmige vrolijkheid - we kunnen tenslotte niet altijd mokken en simmen. Maar intussen is het verlangen naar ‘onteigening’ bij de pseudomaan zo hevig dat hij zich bekent tot literair parasitisme; hij eigent zich de identiteit toe van tien collega-dichters. Postmoderne annexaties? Ook, ja. Zelfonteigening en dwangmatige depersonalisatie? Niets over gehoord bij Vaessens en zijn collega's.

Dat geeft allemaal niet. Je kunt niet verwachten dat je lezers bij je onder je bed en je bureau liggen of dat ze zich onder je schedel hebben genesteld, bij wijze van literaire trepanatie.

Maar het wordt iets anders als iemand dit gebrek aan begrip, dit ontbreken van een even weidse als secure lezing van je werk omvormt tot een klaarblijkelijk tekort van de dichter en er nog een halve cultuurbeschouwing aan wijdt ook, met als sleutelzin: ‘Er is helemaal geen probleem.’

[p. 78]

Natuurlijk niet. Er is geen probleem. De pseudomaan is een zorgeloze ziel. Geen vuiltje aan de lucht. Singh Varma blaakt van gezondheid. De angst van de maniakale mythomaan is niets dan een verkapt niks-aan-de-hand. Slaap lekker allemaal, nog fijn een gedichtje lezen, ‘niemand is boos’, morgen mooi weer, aju paraplu

Was het maar zo. Er is wél een probleem, Er zijn zelfs twéé problemen. Behalve het probleem van de pseudomaan is er óók het probleem van Vaessens en zijn vakbroeders.

Er is het probleem dat poëziecritici kennelijk op hun genre-eilandje verblijven; er is het probleem dat een toenemend aantal critici het niet meer nodig acht om bij het bespreken van een roman of gedichtenbundel ook eens het oeuvre van een schrijver te bekijken; er is het probleem van wat Jacques Hamelink eens omschreef als het kakelen van boekbesprekers die je kunt herkennen aan, aldus Hamelink, ‘onschuld en onbenul enerzijds en de reïncarnaties van Narcissus anderzijds’; er is, met andere woorden, het probleem van de wildgroei aan recensenten die hun eigen opvattingen over literatuur belangrijker vinden dan de fascinaties, angsten en obsessies van de schrijvers wier werk ze bespreken, laat staan dat de (diversiteit aan) literaire vormgeving van die fascinaties nog aan bod komt; er is, kortom, het probleem van gemakzucht en egomanie, van Wichtigmacherei en op vliesdunne verdiensten gestoelde beginsel- en plaatsbepalingen. Dat is niet zomaar een probleem. Dat is een besmettelijke ziekte; dat is de recensitis.

Thomas Vaessens had toen hij zijn klacht over de huidige poëzie schreef naar eigen zeggen niet meer dan vier recensies afgescheiden. Hij blijkt nu al duchtig door die recensitis te zijn geënfecteerd.

Intussen ben ik de beroerdste niet. Ik wil heus wel kijken naar de praktische portee van Vaessens' klacht. Alle dichters kunnen het op papier zo goed met elkaar vinden, meent hij. Er bestaat een verstikkende consensus, meent hij. Als alles kan en mag, in de poëzie is niets meer van belang, meent hij.

Het is de zorg en gestrengheid van de kanselprediker, die de wereld van de poëzie weer het liefst verdeeld zag in the good and the bad ones - ongeveer zoals het zo'n kleine vijftien jaar geleden was, toen de Maximalen het tegengeluid nog niet hadden laten horen en er een strenge hiërarchie bestond van bezonken hermetisten aan de top en de armoedige anekdotisten onderaan de ladder - ik geef toe: de verdeling is wat gechargeerd, maar zo stond het er grosso modo wel voor in de poëzie, toen. Met de opkomst van de Maximalen werd er algauw een heftige maar helaas ook enigszins vreugdeloze polemiek uitgevochten over wat achteraf een ontmoedigende kwestie van macht en intolerantie betrof van de kant van de toen zittende poëten. De Maximalen hekelden de dominantie van de brave en oninspirerende witte-woordenwegers met hun gefiguurzaagde professorale incrowdpoëzie; en,

[p. 79]

o wonder, diezelfde Maximalen kregen de wind van voren in de kritiek, want niet toevallig werd de poëziekritiek in die jaren overheerst door recensenten die tevens overtuigd hermeticus en figuurzager waren.

Als ik het goed begrijp heeft Vaessens heimwee naar die tijd. Good for him. Geef mij het huidige klimaat maar. Zonder dat het tegenwoordig ontbreekt aan discussie en polemiek - zie alleen al het veelbesproken essay van Ilja Pfeijffer in Bzzletin, over de vermeende literaire inferioriteit van de performing poets - wordt de actuele poëzie bepaald door de veelvormigheid en vitaliteit waar de Maximalen indertijd voor pleitten. Dat Vaessens in die veelvormigheid de echo's ontwaart van een alles nivellerend poëticaal poldermodel lijkt me heel klassiek een kwestie van perceptie. Dat die perceptie in zijn geval voorkomt uit bijziendheid blijkt wel aan het eind van zijn stuk wanneer hij het volstrekt uit de lucht gegrepen idee poneert dat het werk van dichters als Peter Holvoet-Hanssen, Arjen Duinker en Tonnus Oosterhoff verwaarloosd en onderschat is. Ik raad Vaessens aan zijn knipselmap eens te bestuderen, dan kan hij zien dat er moeilijk een dichter valt te noemen die in de poëziekritiek méér en royaler is geprezen dan Oosterhoff. Vaessens maakt zich er druk over dat hun poëzie niet of nauwelijks wordt gelezen, en dat terwijl de kritische waardering voor deze dichters - terecht - groot is. Wat wil hij nog meer? Dat de lezers van Oosterhoff in aantal dat van Jean Pierre Rawie gaan overtreffen? Streeft hij naar een utopische wereld waarin dichters à la Oosterhoff een oplage à la Connie Palmen bereiken? Dat is blaffen naar de maan, ook wel de ziekte van Thomése genoemd. Recencitis, én de ziekte van Thomése; als ik Vaessens was zou ik vanwege die twee kwalen mezelf maar snel onder behandeling stellen. Ik vrees echter het ergste. Vaessens is er de persoon niet naar om problemen te ontdekken. Er is immers geen probleem.

Thomas Vaessens waarschuwt het postmodernisme nog één keer. Fijn om te weten. Misschien dat hem na deze exclamatie het geduld en de toewijding toevalt die noodzakelijk zijn om andermans poëzie goed en grondig te lezen, met oprechte interesse voor andermans kunst en niet uitsluitend voor de eigen megafoon.