De Revisor. Jaargang 28

[p. 68]

Thomas Vaessens
Postmodernisme in de polder
Slapte en bijziendheid in de poëziekritiek

In de literatuur worden soms merkwaardige complimenten uitgedeeld. Zo bleek het mij enkele maanden geleden in De Groene Amsterdammer tot voordeel te strekken dat ik géén dichter ben. Voor een themakatern over ‘De poëzie’ had De Groene aan allerlei ‘mensen uit het veld’ gevraagd naar hun mening over de poëziekritiek. Een van de respondenten, een uitgever, was van mening dat er te weinig critici zijn die zelf geen gedichten schrijven. Als hem welkome uitzonderingen op deze regel noemde hij Peter de Boer van Trouw, Jos Joosten van De Standaard en Thomas Vaessens van Het Financieele Dagblad. Ik was blij verrast (ik geloof dat toen net mijn derde of vierde recensie was verschenen), maar ik was ook bevreemd. En dat kwam door de vooronderstelling die aan de opmerking van de respondent ten grondslag ligt.

Mag iemand die publiekelijk de kwaliteit van andermans gedichten beoordeelt zelf dichter zijn? Klaarblijkelijk liever niet. Maar waarom eigenlijk niet? Waar is de respondent van de Groene-enquête bang voor? Vreest hij de partijdigheid van de dichtende criticus? Als dat zo is, vind ik dat ernstig, om maar eens een woord te gebruiken dat erg ouderwets gevonden zal worden voor in een stukje over poëzie. Ik vind het ernstig omdat het een symptoom is van iets dat mij tegenstaat aan het huidige poëzieklimaat in Nederland. De respondent van de Groene-enquête lijkt er bang voor te zijn dat een criticus die tegelijkertijd gedichten schrijft niet meer openstaat voor alle mogelijke gedichten. Een criticus kan maar beter onbevangen zijn; zij of hij moet niet gehinderd worden door een positie in de poëzie, door opvattingen of voorkeuren. Een criticus moet eigenlijk alles mooi kunnen vinden.

Veel van de op dit moment actieve critici vinden inderdaad alles mooi. Typerend is in dezen de nieuwe politiek van onze Dichter des Vaderlands. Was hij als criticus ooit gevreesd om zijn sneren en stoten, sinds enkele jaren beziet hij de dichtkunst met een overrompelende welwillendheid. Nu zou je van Komrij nog kunnen zeggen dat hij als hofdichter boven de partijen staat, maar geldt dat ook voor poëzierecensenten? Het lijkt erop dat het wel van ze verwacht wordt. Zoals Komrij in zijn columns vriendelijk is voor iedereen die een pen kan vasthouden, zo staan op het moment de meeste poëziecritici voor van alles en nog wat open. Althans: ze dénken dat ze voor alles openstaan.

[p. 69]

Critici zijn natuurlijk belezen en gestudeerde mensen, en in allerlei boeken over de hedendaagse cultuur hebben ze gelezen hoe de ooit gapende kloof tussen ‘hoge’ en ‘lage’ cultuur in de twintigste eeuw gedicht is; dat we leven in een pluriforme samenleving en dat die samenleving zich kenmerkt door een evenzeer pluriforme cultuur. ‘Postmodern’ is het etiket dat door de literaire journalistiek met graagte op die cultuur geplakt wordt, waarmee, voorzover het de poëzie betreft, onder meer bedoeld wordt dat zij op dit moment meer divers is dan ooit tevoren; dat er nie-mand meer is die de ene soort gedichten beter vindt dan de andere; dat overigens oprechte dichtertjes als Ingmar Heytze en Ruben van Gogh steeds roepen dat er geen hiërarchie meer bestaat in de poëzie (om vervolgens te wijzen op hun verkoopcijfers en volle zalen)

Je kunt het vaak in de kolommen van de boekenbijlagen lezen: dominante stromingen bestaan niet meer, al was het maar omdat we alle denkbare stromingen en alle mogelijke poëtische experimenten in de afgelopen twee eeuwen wel zo'n beetje gehad hebben. De dichter Joost Zwagerman sluit zich graag bij een dergelijke analyse van de hedendaagse poëzie aan. In zijn bundel Bekentenissen van de pseudomaan, maan, die hij dit jaar na een lange periode van dichterlijk zwijgen publiceerde, staat een gedichtje dat niet toevallig ‘Postmodern’ heet. Het is een variant op het bekende ‘De ontdekking’ van K. Schippers:

Als je goed
om je heen kijkt
zie je dat alles
gebeurd is

Zwagerman gelooft niet dat een dichter nog iets nieuws bedenken kan en hij ervaart dat als een bevrijding. De tijd van de eenzijdige bewegingen is nu echt voorbij en de ernstige wereld van de poëzie waaruit Zwagerman, ooit voorman van de ‘Maximalen’, zich na 1988 teleurgesteld terugtrok, is veranderd in een pretpark waarin niets moet en alles mag. Felle debatten, zoals die van de Maximalen destijds, voert men niet meer en de bijbehorende excommunicaties en banvloeken worden niet meer uitgesproken. Anything Roes!

Alles mag dan al eens gebeurd zijn, de publicatie van Bekentenissen van de pseudomaan was een literaire gebeurtenis van de bovenste plank. In alle kranten werd de bundel vrijwel onmiddellijk besproken. De recensies waren doorgaans vriendelijk. Alle stukken die ik gezien heb, besteden op een of andere manier aandacht aan Zwagermans ‘bevrijding’ (‘hij voelt zich als een vis in het water in deze tijd waarin alles mag’, schreef bijvoorbeeld Ilja Pfeijffer in Vrij Nederland) en bijna alle recen-

[p. 70]

senten brengen die bevrijding in verband met het postmodernisme. Hoewel Zwagerman in veel opzichten een mainstream-auteur is en je hem nou niet direct zou associëren met de literaire en filosofische eigenaardigheden van figuren als Lyotard, Barthes of Derrida, is dit niet zo vreemd. Vaardig bespeelt deze dichter het postmoderne orgeltje: vermommingen en maskerades zijn niet van de lucht; links en rechts duiken de meest uiteenlopende citaten en pastiches op; versplintering is een hoofdthema; de grens tussen hoge en lage kunst wordt voortdurend overschreden, et cetera.

In de bundel staat alles in het teken van de maskerade. ‘Zeven Joosten’ heet het eerste gedicht, en daarmee is de toon gezet. Vermomming en versnippering, dat zijn de sleutelwoorden. Maar, zo vond ik in mijn recensie van de bundel, het blijft steeds bij het spelen met de gedachte aan vermomming en versnippering. Ook al staat de maskerade als thema centraal, we krijgen te weinig boeiende maskers te zien. Het wil maar geen carnaval worden in deze gedichten. Het zingt niet, het swingt niet en het is allemaal te veel bedacht. Zwagerman wil iets zichtbaar maken van de feestelijke veelkleurigheid van de (poëtische) wereld om hem heen. Maar zijn enthousiasme daarover is nergens voelbaar, waarschijnlijk omdat dat enthousiasme te ongecompliceerd is. Het feit dat er klaarblijkelijk zeven Joosten zijn, geeft ons nog geen inzicht in een interessant probleem. Er ís helemaal geen probleem. Achter geen enkel masker gaat boosheid schuil, geen enkel personage snijdt een probleem aan. Er is, kortom, niets aan de hand. Wees blij dat we ons in deze postmoderne wereld niet meer tot één identiteit, één mening hoeven te beperken, zo lijkt de onbekommerde dichter te willen zeggen.

Ik heb het niet zo op dit soort euforie. De verstikkende onverschilligheid en de laffe laat-duizend-bloemen-bloeien-mentaliteit ervan staan me niet aan. Het is het pimpelpaarse polderpostmodernisme van de kreten. Anything goes, fusion, het einde van de ideologie... Alsof de wereld aan het begin van de eenentwintigste eeuw een malle kermis geworden is waar niemand iemand meer iets verbiedt. Nooit wordt iemand boos. Er is nergens passie want alles gaat achter platte maskers schuil. In Zwagermans Bekentenissen van de pseudomaan staat poëzie die gedijt in een literair klimaat waarin onpartijdigheid een hoog goed is; waarin critici in principe voor alles open moeten staan. In dat slappe klimaat voel ik me niet thuis. Critici moeten helemaal niet voor alles openstaan. Zij zijn alleen maar serieus te nemen wanneer zij zo nu en dan eens heel boos worden, wanneer zij oprecht en hoogstpersoonlijk beledigd zijn wanneer iemand iets publiceert dat hun tegen de borst stuit. Critici moeten partijdig zijn, fel van leer trekken en banvloeken uitspreken. Als ze dat niet doen, kan hun werk beter gedaan worden door flaptekstschrijvers of reclamebureaus, voor wie de anything goes-mentaliteit een economische noodzakelijkheid is.

[p. 71]

Het populaire ‘laat duizend bloemen bloeien’ van het polderpostmodernisme saboteert niet alleen een gezond kritisch klimaat, het is ook vals. Ook die valsheid komt aan het licht in de kwestie van Zwagermans vermeende postmodernisme. Hoe vriendelijk de critici ook waren in hun breed uitgemeten stukken over Bekentenissen van de pseudomaan, de recensies leggen ook een postmodern pijnpunt bloot. Want heeft de postmoderne dichter nog wel iets te zeggen?

Piet Gerbrandy - die overigens in De Revisor 26-6 liet weten niet tot ‘één bepaalde richting’ gerekend te willen worden (‘ik geloof dat ik niet eens een poëtica heb’, schreef hij toen) - geeft in de Volkskrant eerst een nogal tendentieuze definitie van de houding van een ‘postmoderne’ dichter (‘ik weet niet wie ik ben, ik geloof zelf niet wat ik zeg, en ik weet al helemaal niet of dat erg is’), om dan vergoelijkend te schrijven: ‘Hoe postmodern Zwagerman zich ook voordoet, hij blijft een authentiek dichter. (...) In goede poëzie gaat het nooit om vrijblijvende spelletjes, maar altijd om herkenbare stemmen die iets zeggen wat we willen horen’. Gerbrandy's NRC-collega Maarten Doorman lijkt in zijn recensie wat minder mild. Doorman, die onlangs in zijn boekje De vrede graast zonder genade terecht het idee afwees dat kritiek eerder descriptief dan normatief moet zijn, gebruikt echter voor zijn gematigd negatieve oordeel dezelfde argumenten als Gerbrandy. Hij spreekt van ‘postmoderne citeerdrift’, hij constateert dat de bundel aansluit bij de ‘postmoderne condition humaine’ en stelt vervolgens vast dat het geloof dat alles al gebeurd is Zwagerman ‘nauwelijks inspireert tot iets nieuws, iets anders, dat gedurfd is en niet moe leunt op het idee dat alles er al is en dat wij het alleen een beetje bij elkaar hoeven te graaien’. Kortom: Zwagerman dúrft niet: hij laat zijn gezicht niet zien, heeft niets te vertellen.

Beide recensenten lijken mij, ook op grond van andere besprekingen, weinig enthousiast over wat zij in hun Zwagerman-recensie ‘het postmodernisme’ noemen. Zo eenvoudig mogelijk gesteld: postmoderne poëzie heeft lak aan alle typisch modern(istisch)e aannames over het gedicht: het vertolkt de stem van een herkenbare ik, het is oorspronkelijk en authentiek, het is een coherent tegenwicht voor de chaotische wereld, het representeert een bijzondere vorm van kennis. Het is verleidelijk de poëzie die afrekent met zulke zaken als anti-poëzie te beschouwen (als je de modernistische norm tenminste als vanzelfsprekend aanneemt), en het zijn dan ook vooral pejoratieve kwalificaties die Nederlandse critici ermee in verband brengen: vrijblijvendheid, weinigzeggendheid, spelletjes, geringe authenticiteit...

Ook deze kwalificaties verraden de vooronderstelling waarop de inhoud berust die de critici aan de term postmodernisme geven: poëzie moet iets substantieels mededelen. Het gedicht dient in hun ogen toch vooral een uiting te zijn, een proeve van communicatie: de dichter wil iets zeggen en kiest daarvoor woorden die in hun

[p. 72]

onderling verband (samenhang!) ervoor zorgen dat de boodschap ook overkomt. En dus mag poëzie eigenlijk niet te moeilijk zijn; moeten meerduidigheid, ambiguïteit en anomalieën met mate worden toegepast en moet van vertoon of strapatsen-makerij worden afgezien. Het lijkt er bovendien op dat dichters geacht worden strekking en presentatie van hun ‘boodschap’ aan te passen aan de denkkaders van hun lezers. Dichters, om Gerbrandy nog eens te citeren, vertolken ‘herkenbare stemmen die iets zeggen wat we willen horen’.

Poëzie is communicatie - het is een feitelijk nogal burgerlijke opvatting. George Steiner, bij wie je altijd goed terecht kunt als je behoudende literatuuropvattingen exemplarisch verwoord wil zien, vraagt zich in On Difficulty in gemoede af: ‘how can the language-act most charged with the intent of communication, of reaching out to touch the listener or reader in his inmost, be opaque, resistant to immediacy and comprehension’. Ook hier is de vooronderstelling dat poëzie bij uitstek het middel voor communicatie is. Ik geloof er niets van. ‘A poet is a nightingale’, schreef Percy Bysshe Shelley reeds lang voor het postmodernisme, ‘who sits in darkness and sings to cheer its own solitude with sweet sounds’. Dichten, dat is ‘spelevaren met mijn eenzaamheid’, vond ook Paul van Ostaijen, de man die gedichtjes schreef voor zijn plezier, ‘zoals een duivenmelker duiven houdt’. Nee, met communicatie heeft poëzie niet zo heel veel te maken. Ook vóór het vermaledijde postmodernisme niet.

Nederlandse critici zijn tweeslachtig. Enerzijds zijn zij exponenten van een klimaat dat ‘postmodern’ mag heten (de tijd van de eenzijdige bewegingen is voorbij), anderzijds maken zij van het ‘postmodernisme’ in de literatuur een karikatuur waarover ze vervolgens ongeïnteresseerd hun schouders ophalen. Poëzie die niet de stem van een herkenbare persoonlijkheid vertolkt, zegt ze niets. En als dat bij Zwagerman al een probleem is, dan vraag ik mij af hoe het hen vergaat bij dichters die ík postmodern noemen zou. Dichters als Arjen Duinker of Tonnus Oosterhoff worden in Nederland om de verkeerde redenen gewaardeerd; Dirk van Bastelaere en Peter Verhelst worden stelselmatig onderschat; Mark Kregting, Lucas Hüsgen, F. van Dixhoorn worden zelfs ronduit miskend, wat ook geldt voor oudere dichters als Sybren Polet of Rein Bloem. Ook voor hen is communicatie nou niet meteen het eerste waaraan ze denken in hun poëzie. Zij ontregelen de lectuur door de gangbare waarnemingspatronen te frustreren en wijzen ons op onze vooringenomenheid door te spotten met ogenschijnlijk vanzelfsprekende aannames over het gedicht (het is coherent, communicatief, medium van bijzondere kennis).

Intussen markeert Zwagerman de grens van wat nog aanvaardbaar wordt geacht in de poëzie. Voorzichtig goochelt hij wat met het idee dat er niet meer zo eenvoudig

[p. 73]

iets als een ‘man uit één stuk’ kan worden gerepresenteerd. Voor mij begínt daar de poëzie. Althans de poëzie van vandaag, de poëzie van het postmodernisme dat in de Nederlandse dagbladjournalistiek maar half begrepen wordt. Hoezeer onze critici ook denken open te staan voor van alles en nog wat, alles wat minder direct verstaanbaar, minder affirmatief, minder eenduidig is dan Zwagermans poëzie, wordt als één pot nat beschouwd. Daarover wordt schamper gedaan. ‘Dat leest toch niemand’, zo is ongeveer de teneur, en wie toch volhoudt dat hij in het werk van Henk van der Waal of Peter Holvoet-Hanssen iets fundamenteels aangeroerd ziet, geldt als een zonderlinge obscurantist.

Dichters en critici denken in Nederland verlicht en gedemocratiseerd te handelen wanneer ze uitgaan van de stelregel anything goes. Maar ook aan dat anything goes (of: alles kan mooi zijn) ligt een ideologie ten grondslag. En nu juist dát wordt steeds ontkend. Sommige dingen zijn blijkbaar zo vanzelfsprekend geworden dat we niet meer weten dat het ook maar standpunten zijn, die gepaard gaan met ideologisch gekleurde vooronderstellingen en blinde vlekken. Het grote gevaar van de postmoderne situatie is dat niemand meer een normatieve uitspraak wil doen. We blijven, een halve eeuw na dato, als het ware hangen in een bange afkeer van de paternalistische jaren vijftig en zijn als de dood dat we de indruk wekken daarnaar terug te willen. O, wat zijn we postmodern, wat laten we elkaar allemaal vrij en wat gunnen we elkaar allemaal het licht in de ogen! Hoe verstandig dat poldergedoe in sociaalmaatschappelijk opzicht ook moge zijn, in de poëzie vind ik het stomvervelend. Niemand steekt zijn nek nog uit, en die status quo geldt als welkome consequentie van het postmodernisme. Feitelijk gaat het hier om een ideologie die dictatoriale trekken heeft, juist omdat de uitdragers ervan niet weten dat het een ideologie is.

[p. 74]

Schilte & Portielje Zonder titel, 1998