De Revisor. Jaargang 28

[p. 37]

Willem van Toorn
Twee zinnen

In zijn elders in dit nummer, in de vertaling van Martin de Haan, afgedrukte essay ‘Een zin’ lucht Milan Kundera zijn hart over vertalers in het algemeen (en over de wonderlijke ambities waarmee deze gemankeerde kunstenaars volgens hem teksten te lijf plegen te gaan - maar daarover verderop), en over vertalers van de werken van Kafka in het bijzonder. Hij doet dit naar aanleiding van een aantal Franse vertalingen van twee zinnen uit Kafka's Het slot, waarop hij stuitte toen hij een zin in het Frans wilde citeren.

Het eerste voorbeeld dat Kundera geeft, komt uit een Slot-vertaling van 1938, van de hand van Vialatte; deze kennelijk van de fouten ritselende vertaling werd in 1976 herdrukt in de prestigieuze ‘Pléiade’-reeks, met een gigantisch notenapparaat waarin de bezorger, Claude David, zijn correcties presenteerde. Je moet er maar opkomen. Nijver knip- en plakwerk van Kundera zelf levert de tweede vertaling - Vialatte met de correcties van David. Vervolgens voert Kundera een vertaling uit 1984 op die hij hoger aanslaat.

In Kafka's Duits luidt de zin als volgt (Das Schloß, Roman in der Fassung der Handschrift, Frankfurt a.M. 1991):

‘Dort vergiengen Stunden, Stunden gemeinsamen Atems, gemeinsamen Herzschlags, Stunden, in den K. immerfort das Gefühl hatte, er verirre sich oder er sei soweit in der Fremde, wie vor ihm noch kein Mensch, eine Fremde, in der selbst die Luft keinen Bestandteil der Heimatluft habe, in der man vor Fremdheit ersticken müsse und in deren unsinnigen Verlockungen man doch nichts tun könne als weiter gehn, weiter sich verirren.’

Als de lezer verschillen opvallen met het door Kundera gegeven Duitse origineel, hebben die met verschillende edities te maken. In Kundera's citaat is Kafka's Duits genormaliseerd, terwijl de handschriftuitgave de schrijfwijze van Kafka weergeeft (‘giengen’ in plaats van ‘gingen’, ‘soweit’ in plaats van ‘so weft’). De zeer precies door Kafka gebruikte herhalingen heb ik aangegeven door middel van onderstreping (‘Stunden’), vet (‘Fremde’), romein (‘gemeinsam’) en weer onderstreping (‘weiter’). Die herhalingen geven de lange zin een soort koortsigheid die wonderschoon past bij

[p. 38]

de krankjorume vrijpartij tussen landmeter K. en het meisje Frieda, onder de tapkast van de herberg waar K. beland is. In het opstel van Kundera kan de lezer zien wat de Franse vertalers van deze zin hebben gebakken. Dat is niet minder dan verbijsterend: je zou eigenlijk niet van vertalingen, maar van bewerkingen moeten spreken. De ‘vertalers’ schrokken zich kennelijk elke keer dood als ze een herhaling tegenkwamen, en werkten die snel weg door middel van de synoniemenstrategie die Kundera terecht honend aan de kaak stelt. Zelfs in de door hem nog wel geapprecieerde vertaling van 1984 worden de herhalingen van ‘gemeinsam’ en ‘weiter’ verdonkeremaand. In Kundera's eigen ‘getrouwe’ vertaling, die laat zien hoe simpel je alle herhalingen kunt laten staan, is trouwens het woord ‘doch’ onvertaald gebleven. Ik vermeld dit niet om Kundera nu eens leuk op een foutje te betrappen, maar om te laten zien hoe gauw een woord je door de vingers kan glippen, zelfs als je zo kritisch bovenop een tekst zit.

In de vertaling van de tweede zin, die ook de tweede paring van K. en Frieda beschrijft, constateert Kundera dezelfde eigenaardigheden. Kernwoorden in deze zin zijn ‘zoeken’ en ‘wroeten’ (in het Duits suchen en scharren) en de vertalers weten er wel weer raad mee. Dat Kundera dit Franse geklungel met Kafka in de pan hakt, kun je slechts toejuichen. De voorbeelden geven een complete catalogue van de ergste beginnersfouten die een vertaler kan maken, en die je ongeveer ale volgt kunt beschrijven:

·
De vertaler heeft geen vertrouwen in, of respect voor, de stijl van de schrijver die hij vertaalt. Dat is dodelijk, want de stijl is immers de schrijver. De vertaler corrigeert de schrijver waar hem dat opportuun lijkt, werkt herhalingen weg, knipt lange zinnen in overzichtelijke stukjes en - in het ergste geval - laat weg wat hem duister voorkomt.
·
De vertaler heeft geen vertrouwen in de intelligentie van de lezer. Hij denkt dat de lezer van de brontaal veel slimmer is en de schrijver zonder hulp kan begrijpen, maar dat de lezer van de vertaling hulp behoeft. Dat levert de vertaling met ingesloten uideg op, die de oorspronkelijke tekst vaak alle scherpte ontneemt. Soms gaan slechte vertalers zó ver, dat ze beelden die de schrijver gebruikt veranderen of aanvullen om ze voor de lezer hapklaar te maken. Zie bijvoorbeeld Davids ‘vertaling’ van de passage over de tweede geslachtsdaad van K. en Frieda, waar de vertaler klauwen en nagels toevoegt die en bij Kafka helemaal niet staan.
·
De vertaler neemt in moeilijke gevallen het zekere voor het onzekere, en vertaalt een raar, specifiek woord door middel van een naastgelegen ‘normaler’ woord.

[p. 39]

Dat levert een soort ‘veilige’, vlakke vertalingen op waar het specifieke uit verdwenen is.

Kundera's kritiek op de door hem geciteerde Franse Kafka-vertalingen liegt er niet om, en terecht. Ik vind hem overigens nog veel te mild voor de vertaling van Lortholary uit 1984, die nog steeds een deel van Kafka's herhalingen onder de tafel werkt en zich alleen daardoor al diskwalificeert. Maar het wordt allemaal een beetje dol als Kundera ‘de vertalers’ te lijf gaat en zich waagt aan een soort meta-uitspraken over ‘alle vertalers van de hele wereld’. Het meeste van wat hij over het ambacht van de vertaler te berde brengt, is naar mijn mening (en zeker als het om de Nederlandse situatie gaat) met vage deftigheid omklede flauwekul. En ook een deel van zijn ‘theoretische’ uitspraken over het gebruik van metaforen door Kafka overtuigt mij niet al te zeer.

Eerst de vertalers. Kundera ziet vertalers kennelijk als een soort mislukte schrijvers, zielepoten die hun ambities kwijt moeten in de weerloze werken van de schrijvers die ze onder handen nemen. ‘De vertalers hebben de neiging de woordenschat rijker te maken,’ schrijft hij naar aanleiding van de door hem waargenomen neiging herhalingen weg te werken en ‘gewone’ woorden deftiger te maken. ‘Alle vertalers van de hele wereld huiveren voor de woorden “zijn” en “hebben”. Ze wringen zich in allerlei bochten om ze te vervangen door een woord dat ze als minder banaal beschouwen.’ En zo heeft hij nog wel een paar karikaturen. Ik vrees dat Kundera het gewoon heeft over slechte vertalers die hun vak niet verstaan. Hij zal ongetwijfeld, net als iedereen van wie teksten vertaald zijn, wel eens onaangename ervaringen hebben gehad, maar daarop (en op de aangehaalde Kafka-vertalingen) het soort uitspraken baseren dat hij in dit stuk doet, is zoiets als op grond van enkele televisiebeelden van voetbalsupporters beweren dat alle Nederlanders rondlopen met beschilderde gezichten en enorme oranje schuimplastic klompen op hun hoofd. Ik kan de situatie in Frankrijk niet beoordelen, maar voor de in Nederland heersende praktijk zijn zijn beweringen volstrekt onzinnig (en daarmee gelden ze al niet voor de hele wereld). Kundera beschrijft een type vertaler voor wie zoiets als een vertaalethiek geheel niet bestaat, die nooit heeft nagedacht over zoiets als stijl, en die als een Franse dorpsschoolmeester denkt dat twee keer hetzelfde woord in een zin niet mag. Als je het leest, denk je even dat het satirisch bedoeld is, maar het blijkt volkomen serieus te zijn.

De vertaler die Kundera opvoert stamt uit een grijs verleden, waarin vertalen iets was voor gepensioneerde scheepskapiteins en dames uit gegoede kringen wier kinderen de deur uit waren. In Nederland hebben Binds die tijd vooral het Instituut voor Vertaalwetenschap zaliger nagedachtenis en Het Fonds voor de Letteren een belangrijke rol gespeeld in de professionalisering van het vertalen. Bij het Fonds worden al

[p. 40]

jaren vertalingen nog wel strenger nagevlooid dan Kundera met zijn Kafka-zinnen doet, en heeft men kwaliteitscriteria geformuleerd die precies alles verbieden wat Kundera meent waar te nemen. Dat betekent natuurlijk niet dat er hier te lande geen slechte vertalers zijn, maar er zijn ook slechte schrijvers, schilders en operazangers over wie we het niet hoeven te hebben. In Nederland (en nog wel een paar andere beschaafde landen waar ik wel eens aan vertaalprojecten of -workshops heb mogen deelnemen) is de vertaler een vrouw of man die een ambacht beoefent, en er geheel geen behoefte aan heeft ‘een ander woord te gebruiken dan het meest voor de hand liggende’, of ‘de woordenschat rijker te maken’. Ik ken weinig vertalers die ‘eigenlijk’ gemankeerde schrijvers zijn; ik ken aardig wat schrijvers die juist vertalen omdat ze gefascineerd zijn door stijl. Er zijn vast uitzonderingen, maar je kunt er hier meestal wel van uitgaan dat door het Fonds gesubsidieerde vertalingen aan vrij strenge normen voldoen, en dat ook de goede literaire uitgevers uit zijn op vertaalkwaliteit.

Interessant is wel wat Kundera zegt over de voorstelling van ‘de mooie stijl’ die vaak niet eens de vertalers zelf maar hun critici als norm wensen te hanteren. Terecht stelt Kundera dat elke schrijver van betekenis de ‘mooie stijl’ schendt, en dat daarin juist zijn originaliteit ligt. Zelf ben ik ook wel in verhitte discussies beland met critici die meenden dat een bizarre zin van Kafka (Kafka schrijft soms bizarre zinnen) ‘mooier’ in het Nederlands vertaald had moeten worden, zodat de Nederlandse lezer beter zou kunnen begrijpen wat er stond - terwijl ik vond en vind dat de Nederlandse lezer zoveel mogelijk dezelfde bizarre zin behoort te lezen als de Duitse.

Over de als demonstratiemateriaal gebruikte zinnen van Kafka zegt Kundera een paar uiterst curieuze dingen, die in wezen met de rest van zijn betoog weinig te maken hebben. Om de stelling kracht bij te zetten dat het vertalen van metaforen het moeilijkste is wat er bestaat (‘Niets eist van een vertaler meer nauwkeurigheid dan het vertalen van een metafoor’) wijdt Kundera nogal uit over het karakter van de zinnen. (Ik vermag trouwens niet in te zien waarom ‘metaforen’ moeilijker te vertalen zouden zijn dan enige andere literaire tekst.) Van de eerste zin (‘Daar gingen uren voorbij...’) zegt Kundera dat het één lange metafoor is. Ik denk dat dat niet zo is. De zin beschrijft hoe de uren onder de tapkast voorbijgaan in een soort samensmelting van de gelieven, en vervolgens hoe K. die uren ervaart: hij heeft het gevoel dat hij zich dieper in een vreemd gebied bevindt dan enig levend wezen vóór hem, enzovoort. Dat vreemde gebied functioneert in een soort als-vergelijking (K. heeft het gevoel dat...), maar dat maakt de hele zin nog niet tot een metafoor. Nog doller maakt Kundera het naar mijn mening als hij van de tweede zin (die hij ook ‘metaforisch’ noemt) zegt dat de woorden ‘zoeken’ en ‘wroeten’ hierin ‘geen visueel beeld oproepen van wat er gebeurt’. Misschien lees ik een andere tekst dan Kundera, maar als deze passage bij

[p. 41]

een lezer geen visueel beeld oproept, dan heeft hij volgens mij opzettelijk een bril opgezet die dat verhindert:

‘Daar lagen ze, maar niet zo vol overgave als 's nachts. Zij zocht iets en hij zocht iets, woedend, grimassen trekkend probeerden ze, met hun hoofd in de borst van de ander dringend, te zoeken, en hun omhelzingen en hun steigerende lichamen lieten hun niet de plicht van het zoeken vergeten, zoals honden vertwijfeld in de grond wroeten, zo wroetten zij aan hun lichamen en hulpeloos teleurgesteld, om toch nog iets van geluk te bemachtigen, likte hun tong soms breed over het gezicht van de ander.’

Ik vind dit een buitengewoon visuele scène, en hoewel het van Kundera niet mag zie ik die twee wanhopige mensen wel degelijk voor mij. En alweer is binnen de zin wel sprake van een als-vergelijking (‘zoals honden...’), maar dat maakt de hele zin nog niet tot een metafoor. Het hele boek is, zoals alle verhalen van Kafka, een voortgezette metafoor, maar binnen die grote metafoor mogen zinnen als de geciteerde wel degelijk als beeldende weergaven van een werkelijkheid worden gelezen. Een van de kenmerken van Kafka's techniek is volgens mij nu juist dat hij ‘onmogelijke’ situaties (in Het slot bijvoorbeeld het huishouden van K. en Frieda tussen de gymtoestellen van de dorpsschool) met zo'n droge precisie beschrijft dat het haast onmogelijk is ze niet haarscherp voor je te zien. Dat maakt sommige scènes in Het slot en Amerika ook zo onweerstaanbaar komisch.

Ik denk dat Kundera zich terecht woedend heeft gemaakt over de lamlendigheid waarmee een aantal Franse vertalers kennelijk de erfenis van een groot schrijver heeft geruïneerd. Maar zijn woede drijft hem ertoe wel met een erg groot kanon op een paar muggen te schieten. Al dat geweld our ons te tonen dat er slechte vertalers bestaan, is wel een beetje veel van het goede - zeker als het leidt tot allesomvattende uitspraken over ‘alle vertalers van de wereld’.

Kundera's bespiegelingen over de soberheid van Kafka's taal en over editietechnieken (interpunctie, lettergrootte, alinea's) hangen er enigszins bij. Die over de soberheid nog het minst: zij verwijst naar de neiging die volgens Kundera bij ‘vertalers’ bestaat (bij slechte vertalers, zeg ik nog maar eens) ‘de woordenschat rijker te maken’ - met andere woorden bij het vertalen de tekst mooier te maken dan hij is. Bij Kafka is dat inderdaad zeer schadelijk, want zijn droge beschrijvingen van verbijsterende gebeurtenissen zijn juist een deel van zijn kenmerkende stijl. Ik vind het vervolgens intrigerend dat Kundera als mogelijke verklaring voor Kafka's sobere Duits oppert dat het hem te doen zou zijn om een ‘eerbetoon aan het Praagse Duits, dat het contact

[p. 42]

met de volksklasse had verloren en daardoor aan het uitdrogen was’. Ik zou, op grond van uitspraken van Kafka zelf, geneigd zijn het te zoeken in de richting van een diepgeworteld wantrouwen tegenover het ‘mooie’ Duits dat hem van andere Praags/Duitse schrijvers tegenstond. In een brief aan Max Brod (in 1921, naar aanleiding van Karl Kraus' Literatur oder Man wird doch da sehen) schrijft Kafka over het Duits in de Duits-Joodse literatuur als over ‘een vreemd bezit dat je niet verworven hebt maar door een (naar verhouding) achteloze greep hebt gestolen en dat vreemd bezit blijft, ook als je niet de minste taalfout kan worden verweten’. En verderop, bitter, ‘dat (...) in het Duits alleen de dialecten en daarbuiten alleen het allerpersoonlijkste Hoogduits werkelijk leven, terwijl de rest, de middenstand van de taal, niets dan as is die alleen tot een schijnleven kan worden gewekt doordat al te levende joodse handen haar door elkaar woelen’. Wezenlijker dan het verlies van contact met de volksklasse lijkt mij het feit dat het Duits voor de zich emanciperende joodse burgerklasse de sleutel was tot de ambtelijke en bestuurlijke laag in de Donaumonarchie, en dat na het ineenstorten van dat imperium het Duits de taal van de vijand werd. Schrijven in een taal die je zelf als ‘vreemd bezit’ beschouwt, levert een proza op waarvan elk woord nog verraadt dat het veroverd is op de absurditeit. Dat lijkt me een belangrijk gegeven voor vertalers.