De Revisor. Jaargang 27

[p. 45]

Kester Freriks
‘Ik wil niet gehangen zijn’ (over Tjalie Robinson)

Het is mei 1955. In Arnhem op het Stationsplein woont de Nederlands-Indische schrijfster Maria Dermoût, geboren aan de noordkust van Java op 15 juni 1888. Zij is zevenenzestig jaar. Vier jaar eerder, in 1951, verscheen haar debuut Nog pas gisteren.

De jaren veertig, het begin van de jaren vijftig: het waren zowel in maatschappelijk als cultureel opzicht tumultueuze tijden. Het leek of Maria Dermoût zich daarvan niets aantrok. In Nog pas gisteren vertelt zij op weemoedige toon over het leven van het dertienjarige meisje Riek op een suikerfabriek, rond de eeuwwisseling van 1900. Zijzelf zou Riek kunnen zijn. Moeiteloos overbrugt ze de halve eeuw die haar als vrouw van in de zestig scheidt van het romanpersonage.

Op de lezer van eertijds moet Nog pas gisteren een wonderlijke indruk hebben gemaakt, losgezongen van de werkelijkheid. De eerste en tweede wereldoorlog hadden voor deze schrijfster ogenschijnlijk nooit bestaan. Zijzelf, gerepatrieerd in 1933, heeft de onafhankelijkheidsstrijd en de politionele acties niet van nabij meegemaakt. Maar er waren toch kranten. In haar boek bestaat geen andere tijd dan het koloniale Java aan het eind van de negentiende eeuw. Op 29 december 1949 vond in het Koninklijk Paleis op de Dam de soevereiniteitsoverdracht plaats: Indië werd Indonesië, Batavia Djakarta en later Jakarta - en dit jonge Indonesië was voortaan onafhankelijk van Nederland. Voor Maria Dermoût betekende die historische gebeurtenis nog minder dan een rimpeling in het wateroppervlak van een vijver.

Zij leefde haar eigen leven. Daarin was voor heftige gebeurtenissen en politieke omwentelingen geen plaats.

In diezelfde tijd woonde in een buitenwijk van Amsterdam-Slotermeer, aan de Hugo Verriesthof 4 hs, een schrijver die zich met twee pseudoniemen tooide: Tjalie Robinson ofwel Vincent Mahieu. Zijn oorspronkelijke naam is J.J.Th. Boon, geboren in 1911 in Nijmegen. Hij was van Indo-Europese afkomst. Als baby van drie maanden ging hij met zijn ouders terug naar Indië. Robinson was trots op het Indische bloed dat door zijn aderen stroomde. In tal van vertellingen, verhalen, enkele novellen en artikelen benadrukte hij zijn komaf uit de ruwheid van de Indische tropen. Hij was een weergaloos verteller, verwoed motorrijder, bokser en hardloper. In zijn eigen tijdschrift ‘Tong-Tong’ streed hij

[p. 46]

Tjalie Robinson

onvermoeibaar voor de identiteit van de halfbloed, de Europeaan met gemengd bloed. De tong-tong was in de Indische tijd de tam-tam, de trommel in overdrachtelijke zin waarmee geruchten werden verspreid. In de keurig aangeharkte en geordende wijk Slotermeer, waar de bomen op afgemeten afstand van enkele meters streng in het gelid stonden, voelde Robinson zich een gevangene.

Van een eerste ontmoeting tussen Tjalie Robinson en Maria Dermoût is niets bekend. Aanvankelijk van een briefwisseling evenmin. Het werd van verschillende zijden ontkend, onder andere door de weduwe van Robinson, mevrouw Lilian Ducelle uit Den Haag. Zelfs tegen de dichter en dagboekschrijver Hans Warren, die zowel correspondeerde met Robinson als een nauw contact onderhield met Maria Dermoût, deed Robinson er het zwijgen toe indien de correspondentie tussen hem en Maria Dermoût ter sprake kwam.

Hans Warrens vermoeden werd, uiteindelijk, bewaarheid. In het meterslange archief van de Arnhemse schrijver Johan van der Woude, stadsgenoot van Maria Dermoût, ontdekte ik in 1991, aan het begin van mijn onderzoek naar haar leven, een stapeltje typoscripten. Het was of ik de Dode Zeerollen op het spoor was gekomen of de Steen van Rosetti had ontcijferd. Voor mij lag een pakketje flinterdun postpapier van dertig bladzijden, boordevol getypt, nagenoeg zonder een enkele doorhaling of verbetering. Aan de keerzijde was de doorslag van de hamertjes van Robinsons typemachine voelbaar, als

[p. 47]

brailleschrift. De eerste brief aan Maria Dermoût schreef Robinson op 12 mei 1955; de laatste op 23 september 1958.

In deze brieven toont Robinson zich een verbeten briefschrijver, vergelijkbaar met Du Perron of Willem Walraven. De brieven hebben een aanvallende toon, Robinsons inzet is hoog: hij wil Maria Dermoût overtuigen van zoveel tegelijk. Dat zij trots moet zijn op haar Indische afkomst of in elk geval haar Indische verleden, zij mocht het van Robinson niet verdoezelen. Dat zij, in Nederland, zich niet met literaire auteurs als Byron, Shelley, Keats, Auden Eliot of Vasalis moest bemoeien. De kwetterende roep van rijstdiefjes op een sawah's morgens vroeg is voor Robinson van meer betekenis dan alle literatuur. Hij is als een Indische Hemingway, voortdurend op jacht naar het echte leven en tegelijk gedoemd een schrijver te zijn, een man die zich bedient van het woord, die afstand houdt tot het door hem als bedwelmend, rijk en gevaarlijk beschouwd leven.

De gemiddelde lengte van de brieven is vier, vijf bladzijden. Hierbij zijn enkele veelzeggende fragmenten afgedrukt. Het was toeval dat ik ze vond in het archief in Arnhem. Ik was op zoek naar getuigenissen uit het leven van Maria Dermoût voor mijn biografie Geheim Indië. Het leven van Maria Dermoût (1888-1962). Groter contrast dan tussen de introverte Maria Dermoût en de explosieve Tjalie Robinson is nauwelijks denkbaar. Zij vertegenwoordigen twee aspecten van het voormalige Nederlands-Indië. Bij Robinson de trots op zijn Indische afkomst, bij Maria Dermoût haar terughoudendheid over mogelijk Indisch bloed. Wat de eerste uitdroeg, hield de tweede heimelijk verborgen. Robinsons Indië is dan ook het rauwe, duistere Indië. Hij had een grote voorliefde voor vuurwapens en motoren. De ‘blanke tropen’ vormen Maria Dermoûts Indië.

Het conflict tussen Robinson en Dermoût, dat zich geleidelijk aftekent, is veelbetekenend in het leven van de schrijfster. Robinson dwingt haar tot erkenning van haar ‘Indischheid’. En Maria Dermoût weigert. Zij ziet zichzelf liever als een blanke, ondanks haar Indische uiterlijk en stem, Indische schrijftrant, Indische of ook oriëntaalse wereldbeschouwing. De brieven van Maria Dermoût aan Robinson zijn, tot op heden, onvindbaar.