De Revisor. Jaargang 26

Rein Bloem
Tijd: tegen woord...

Een eersteling kan mooi, ja onvergetelijk zijn, maar wat er van komen zal, wat er uit opbloeit kan nog mooier. De vier bouwers, die ik van meet af aan onvoorwaardelijk bewonder tot op de dag van vandaag, zijn eenlingen die iets unieks gemeen hebben. Hun oeuvre speelt zich af op een klein grondgebied, dat op allerlei manieren telkens weer ontgonnen wordt, zo lang als het duurt.

Een stad, een sparrenwoud op een berg, een wijngoed, een kavel. Dublin, Biel (bij Bern), Jounquairol (bij Narbonne), Leersum (bij Zeist). Daar liggen de bronnen die onuitputtelijk blijken tot er natuurlijk een einde aan komt. James Joyce, Robert Walser, Pierre Reverdy, Kees Ouwens. Drie onsterfelijken, één nog springlevend.

Onlangs vroeg een Nederlandse criticus zich af of er nog iemand was die voor zijn plezier Finnegans Wake bleef lezen. Er is geen groter plezier, een gai saber, dat somber maar hoopvol in de Dubliners begon en trapsgewijs uitgroeide tot een muzikaal meesterwerk in meerstemmige taal, waar je nooit genoeg van krijgt. Hier is een voorbeeld om na te zingen en te beleven: Putting Allspace in a Notshall (blz. 455), vooraf gegaan door Time's Finist Joke, de laatste fijnzinnige streek die de tijd levert, de finish zogezegd. De min of meer laag bij de grondse Shaun vliegt in een droom zo hoog als maar kan, tot in een paradijselijke hemel. Als hij ontwaakt staat hij weer op de bodem van de hemel, maar hoog en laag blijven in elkaar geklonken.

Stop eetalspijs zondig in een nooitedop, klinkt mijn lied. Twaalf bladzijden verder valt de Tower of Balbus in het oog, weer zo'n ge(s)laagde verbinding: de toren van Babel; de Romein die in Gallië een muur optrok en ook kon stotteren, een broddelaar of babbelaar, kortom een kwestie van taal.

Joyce bouwde levenslang aan zo'n toren, hij droeg steentje na steentje bij, klom weer naar beneden om nog eens uit een en dezelfde bron te putten.

Ik kan het niet laten het slotakkoord van het boek mee te zingen, een fermate zonder eind en punt. Dit lied van eindeloos verlangen staat in A grote terts, het woord haalt de hoogste toon:

A way a lone a last a loved a long the

·

Robert Walser publiceerde, na wat vingeroefeningen, zijn eerste boek in het begin van de eeuw. Een verzameling opstellen, toegeschreven aan zijn jonge alter ego Fritz Kocher. Ze zijn klein van stuk op de laatste na: 16 bladzijden over Der Wald. Dat woud wordt opgeroepen als een vredig oord buiten de wereld, een plek waar een schuchtere jongeling weet te lachen om zijn verdriet.

[p. 149]

Hier komt, keer op keer, de verbeelding op gang, bij Walser bijna altijd onverhoeds snel. Ineens luisteren we naar een duet: Knabe und Sängerin. Zij vraagt Liebst du den Wald? Het antwoord van de knaap vult meer dan een bladzij met onvervuld verlangen naaren haatliefde voor het woud, zijn toevluchtsoord. De denkbeeldige zangeres weent met hem mee, legt zijn hoofd op haar schoot en kust hem tenslotte. Een gedroomde, veelbelovende kus, die in elk boek van Walser opnieuw wordt verbeeld, maar nooit wordt ingelost. In een ander en hetzelfde Der Wald (1912) wordt de liefelijke, vluchtige verschijning Waldfrau genoemd, later in het oeuvre krijgt zij verschillende namen, al dan niet uit de werkelijkheid gegrepen en zonder succes. Edith, een eenvoudig dienstmeisje of kelnerin met veel mogelijkheden, bereikbaar en/of verlegen, is de favoriete.

In het laatste boek dat Walser schreef, voor hij het schrijven eraan gaf en rust zocht in een inrichting (ogenschijnlijk chaotisch in handschrift opgepend en pas na zijn dood gepubliceerd maar door de kritiek weifelmoedig besproken: was hij wellicht de kluts kwijt?)... in die roman Der Räuber getiteld (1925) is zij op een na de hoofdpersoon. Zij heeft de snelste entree op haar naam staan en nog sneller wordt zij buiten spel gezet, zulks in twee zinnen van ieder drie woorden, zo'n kortsluiting is er maar één: Edith liebt ihn. Hiervon nachher mehr.

De werkelijke hoofdpersoon is vanzelfsprekend de Rover die voortdurend steelse kussen najaagt. In de samenvatting die Walser na vierendertig bizarre hoofdstukken geeft, onthult hij hoe hij aan dat personage is gekomen. Niet via Schillers Räuber of Goethes vergelijkbare Götz von Berlichingen of Christian August Vulpius' Rinaldini, maar via zijn zestienjarige broer Karl die hem, toen hij zelf vijftien was, aquarelleerde in het kostuum van een roverhoofdman met een veer op de hoed en een pistool in de hand:

Und nun zum Schluss des Buches noch dies Resümee. Das ganze kommt mir übrigens vor wie eine grosse, grosse Glosse, lächerlich und abgründig. Ein Aquarellbildchen, das ein jugendlicher, kaum dem Knabenalter entwachsener Maler ausführte, gab uns all dieses Sieges der Kunst.

Een nog mooier plaatje steelt Walser van Fragonard, Le baiser dérobé, The Stolen Kiss heet dat in de Hermitage. Al eerder in zijn werk schreef de auteur een treffend essaytje over dit schilderij, waarin op de voorgrond de dame des huizes een page aanmoedigt, maar tegelijkertijd een blik werpt op de achtergrond, waar mensen in een ander vertrek met elkaar praten maar elk moment door de open deur binnen kunnen komen. In een woud is zoiets nog sterker en spannender te beleven:

Es soll nicht alles aufgedeckt, erhellt sein, sonst hätte ja der Geniesser nicht zu sinnen. Sorgen wir, dass es Sinnende, Denkende, Empfindende in unsere Mitte gibt. O an Waldrändern ist es schön. Liebes Kind, ich bitte dich, sieh doch das ein.

Die conclusie in het resumé is niet bedoeld voor Edith. Niet zij is het kind, het draait om het jongetje van 15 jaar of jonger, dat zich nooit zou voegen aan de wereld van volwassenen. Een ondeugend kind dat nooit zal vergeten hoe het aan een lepel zat, waar een schone fee net aan had gelikt.

Leckte je ein Mensch von Stand wie ich ein Löffeli ab? Unmöglich.

Maar Walser doet dat keer op keer en dat is komisch en hartverscheurend.

Wie wir da weit ausholen. Der Ernst schaut uns an, ich schaue auf, und so unlogisch das auch scheint, bin ich des Glaubens und erkläre ich mit allen denjenigen ein-

[p. 150]

verstanden, die meinen, es sei schicklich, dass man den Räuber angenehm finde und dass man ihn von nun an kenne und grüsse.

Zo zegt hij het tegen zichzelf en wij sluiten het kind in ons hart, op het punt dat de schrijver afscheid neemt.

·

De jeugd van Henri Pierre Reverdy, geboren in Narbonne, 1889, was een en al geluk, tot dat voorgoed verbroken werd: het paradijs aan de voet van de Montagne Noir, het domein van zijn geliefde vader, niet veraf van de zee, ging verloren door opstanden onder de wijnboeren, het leger kwam eraan te pas, de wijn stroomde door de straten en ging over in bloed; zijn vader failliet (1907). De zoon zou er nooit meer kunnen aarden, in 1910 reisde hij af naar Parijs, waar hij in Montmartre onderdak vond in de Bateau Lavoir, het bouwvallig paradijs van de kubisten. In minder dan geen tijd werd hij de vriend van de schilders (Braque, Picasso, Gris), die zijn heldere kijk en rake observaties op prijs stelden, maar hij werd ook de vijand van de achterblijvers, als hij zijn vlijmscherpe en agressieve kritiek ten beste gaf. Natuurlijk begon hij ook te schrijven, poëzie en proza, gestimuleerd door Apollinaire, maar op weg naar een eigen, onvervalste toon, kortaangebonden stijl en een opzet die niets moest hebben van anekdote en autobiografie, maar wel van concrete woorden en dingen, die een gevecht met de realiteit aangaan.

Rond 1917/1918 was het zover: de roman Le voleur du talan; de dichtbundel Les ardoises du toit. De eerste werd niet verkocht, gelezen en besproken. Men had geen idee van de typografie vol witregels en onduidelijke intrige, zelfs de sleutelpassages, met name de rivaliteit tussen Max Jacob (die altijd benauwd was dat een ander hem voor zou zijn en bang was dat iemand met zijn ideeën op de loop zou gaan) en Reverdy, die veel van de oude clown had geleerd, maar op zichzelf wou blijven... zelfs die intrige sloeg niet aan. Toch is De rover van talent een vermakelijk en treurig schouwspel voor twee eenlingen die met elkaar te maken hebben en beiden het loodje leggen.

In de eerste kladversie had Reverdy de tekst nog niet opengewerkt en een proloog achterwege gelaten. Jaren later bekent hij in een brief aan zijn uitgeefster van toen (die met de oplage bleef zitten) dat het zijn dierbaarste boek was en bleef:

Dit onhandig boek, besloten onder de bomen, onder de zon en temidden van de stofwolken van de Provence, is misschien het trouwste portret van die tijd, waar nog de intiemste sporen van mijn aard over zijn gebleven... Bewaar het goed. Die sleutel van Reverdy's oeuvre past niet op Parijs, maar op Narbonne en umwelt:

Diep in jezelf is er altijd een arm kind dat huilt

Alles gaat verloren, tegen de werkelijkheid kan de dichter niet op, hij vecht tegen de bierkaai en verliest de grond onder zijn voeten.

Bundel na bundel heeft Reverdy zijn stenen naar boven gedragen om ze in de toren van Babel vast te zetten, maar hij viel naar beneden, kwam terecht op de aarde, die evenmin houvast gaf: geen vaste grond maar drijfzand, luctor non emergo en waarachtig hij begint weer opnieuw, gewapend met een harnas vol gaten, zoals hij het zelf verwoordt. In zijn eerste roman wist hij al hoe het af zou lopen:

Het wapen dat zijn flank doorboorde

Zijn pen

En het bloed dat stroomde
zwart

van inkt

[p. 151]

 

O kunstig en werkelijk leven

 

Beneden is het een vertrouwde afgrond

 

die zich opent

talan staat er aan het begin van de dief. Die titel is een daalder waard als we het woordenboek en de bijbel geloven, maar in het Provençaals betekent dat verlangen. Reverdy's laatste bundel is Sable Mouvant (Drijfzand) en evoceert het landschap van de dood. Er is niets meer aan te doen, de zee is opgedroogd in de meanders van een sinister labyrint, een negatieve serie mislukkingen van een dichter die de horizon, de zee en de zon wilde bereiken - zoals Nescio's schilder - en met weemoed en gelatenheid beseft dat er maar één werkelijk landschap in zijn leven was en dat ging verloren.

Gestrand in afgrondelijke nevel verliest hij tenslotte zijn stem, het wordt windstil, hij wacht op het einde. Er is nog een laatste wens: nog één maal het scherpe profiel aan de horizon te zien, niet echt maar bij wijze door een toverlantaarn, zo scherp als prikkeldraad, verzacht door kabbelend water.

Wat en waar krijgen we te zien?

les larmes de rosée
les gouttes de soleil
les embruns de la mer

De tranen van dauw, de druppels van de zon, de stuifregens over de zee... toen een kind nog de was deed.

De laatste roman van Kees Ouwens, Helis' mythe (1998), grijpt terug op de eerste, De Strategie (1968): een jongeling (een schrijver in de dop, die zich in de dichtbundel Arcadia uit hetzelfde jaar met gelijke woorden als in de roman presenteert - Ik legde mijn pen neer en begaf mij naar buiten - en daar hoopvol en met zelfspot aan toevoegt dat hij ‘een groot schrijver’ denkt te worden)... die jongeling (een alter ego) verlaat op een warme septemberdag het moederlijk huis, maakt een wandeling in een uitgestrekt weidegebied en bereikt een afgelegen parkbos. Hij klimt over een hek en krijgt onverhoeds te maken met een knaap, die hem bestookt met eikels en een verhaal over de naakte meid, opgesloten in de kelder van het classicistische huis waar hij woont met zijn moeder.

De schrijver voert vervolgens een fantastisch spel op, met steeds wisselende kansen, waarin de jongeling zich beurtelings overwinnaar en verliezer toont, tot hij niet voldaan van het toneel verdwijnt.

Tien jaar later komen de schrijver en zijn alter ego op de plaats des oordeels terug. Ouwens' tweede roman, De eenzaamheid door genot (1987) speelt in 1977 en opent met een Verantwoording: gezien van een brug dient dezelfde locatie zich aan, dat monumentale buiten wordt wederom benaderd en een jonge, harkende tuinknecht, alias de knaap van vroeger, komt in beeld. Daar blijft het niet bij: de te verwachten bedreigende hark wordt wel door de ‘knul’ neergelegd, maar maakt plaats voor een ratelende kiezel in de mond, een magische of mythische boodschap waar de ‘ik’ voor op de loop gaat, nageroepen door de oude bekende die de wandelaar confronteert met het verleden en de plaatsnaam Zinzendorp (lees Zeist), die toen wel een denkbeeldige rol had gespeeld, maar in De Strategie nog niet bij name was genoemd.

Welnu: die gemiste kans is de inzet van Helis' mythe, tientallen jaren later. Wie het oeuvre van Kees Ouwens van begin af aan gevolgd heeft, zal met zo'n weerzien geen moeite hebben en ook zonder die bron kan de lezer op de hoogte raken, want de schrijver last in dit boek herhaaldelijk samenvattende passages in. Voor sommige critici schijnt dat een toer te zijn, waarschijnlijk omdat ze het te ver en te diep zoeken, of bij voorbaat

[p. 152]

kopschuw zijn van vermeend hermetisme. Terwijl de sleutel zo voor de hand ligt: de hoofdpersoon (bijgestaan door vele plaatsvervangers en tegenspelers) waagt zich aan een experiment met de tijd. Hij vraagt zich af wat er gebeurd zou zijn als hij in 1977 de tuinknecht niet had teruggewezen. Daarom zet hij, op de bekende plek aangekomen, zijn horloge een kwartier terug... en het spel met al zijn strategische zetten kan weer opnieuw beginnen, zou de uitkomst dan anders zijn?

Aanvankelijk komen de ingrediënten niet van hun plaats: de brug, de sloot, de oprijlaan, het landgoed, de hark, het grint, de gebladertefluister (als kwam die van Walser) enzovoort. De rolverdeling, voorzien van verschillende namen, blijkt telkens weer dezelfde: Obertop = Handigejongen = Ziesenis = Helis = Ik. De septemberdag in 1967 is en blijft de bron. En de steeds opnieuw verzonnen tegenspelers worden achtervolgens vertegenwoordigd door Strohmian = Tuinknecht = Ernoul, de jongere afsplitsingen van de ‘ik’. De verwikkelingen en de combinaties lijken onuitputtelijk, maar er wordt wel degelijk een wending voorbereid: de concrete geluiden maken plaats voor muziek en ruis; het gehark gaat over in ‘humming’, geratel wordt verweven - getwijnd is Ouwens' woord - met Ravèlse Zang, vooral het Arcadische ballet Daphnis en Cloë. Anders gezegd: we belanden in een woordeloos tijdperk.

Aangrijpend en hilarisch tegelijkertijd werkt het slot van de roman: er is sprake van een café op het Staatsmanplein (het Amsterdamse Thorbeckeplein); van aandelen in bezit van moeder op zoon, een tweetal dat mogelijk in de reële wereld onduidelijke relaties onderhield; van allerhande realiteiten in het dagelijks verkeer, waarvan in de Verantwoording van De eenzaamheid door genot - en evenzeer in de vaderloze conceptie van De Strategie - niet wordt gerept.

Helis' mythe is een afscheid, een afsluiting van een lange, door uitstel gemarkeerde tijdspanne, waarin proza en poëzie samenhangend, keer op keer uit die magische plek, benoemd als de kavel, alles haalden wat erin zat, steeds in dieper gravende stijl.

De apotheose van de roman is de quintessens van de titel: de mythe van Helis, in de vorm van een onwrikbaar sterrenbeeld.

Maar op de bodem van de hemel wordt alweer nieuw werk geplant.

Time: pressant.