De Revisor. Jaargang 26

[p. 144]

De Bibliotheek

Foto Agnes Roelofse

[p. 145]

Matthijs van Boxsel
Het trapgat van de geschiedenis
Appendix bij De Encyclopedie van de Domheid

The elements which excite the most easy reverence will be the theatrical elements - those which appeal to the senses, which claim to be embodiments of the greatest human ideas, which boast in some cases of far more than human origin. That which is mystic in its claims; that which is occult in its mode of action; that which is brilliant to the eye; that which is hidden and unhidden; that which is specious, and yet interesting, palpable in its seeming, and yet professing to be more palpable than its results; this, howsoever its form may change, or however we may define it or describe it, is the sort of thing - the only sort - which yet comes home to the mass of men.

Walter Bagehot, The English Constitution

Bankier en mathematicus William Hertslet (1839-1898), werkzaam bij de Engelse spoorwegmaatschappij in Duitsland, schreef een boek over Eisenbahntechnische Ausdrücke, een Schopenhauer-Register en was medewerker aan G. Büchmanns Geflügelten Worten. Aan het eind van zijn leven publiceerde hij Der Treppenwitz der Weltgeschichte (Geschichtliche Irrtümer, Entstellungen und Erfindungen). De centrale stelling van dit roemruchte naslagwerk luidt dat gevleugelde uitspraken, fameuze bijnamen, roerende anekdoten, bekende historieprenten, marmeren gedenktekens, en beroemde laatste woorden een exact en rijkgeschakeerd beeld geven van dat wat nooit en te nimmer heeft plaatsgevonden.

Diogenes in een ton, de Amazones die een borst amputeerden om beter met hun boog te kunnen schieten, Nero die op zijn lier speelt bij de brand van Rome, de Batavieren in de Betuwe, de eloquentie van Willem de Zwijger (‘Mon Dieu, aie pitié de mon âme, et de ce pauvre peuple’), de traditie van Schotse kilt en doedelzak, de slachtpartijen van de inquisitie onder Alva, het standbeeld voor Columbus die Amerika heeft ontdekt, de zuil voor Sir Francis Drake die de aardappel als eerste naar Europa heeft gebracht, de buste in Offenberg van J. Madersperger, vader van de naaimachine, het standbeeld in Haarlem voorde uitvinder van de boekdrukkunst Laurens Jansz. Coster, alle naalden, obelisken en triomfpoorten zijn evenzovele monumenten van Treppenwitz.

Treppenwitz is niet zozeer een tendentieuze weergave van de feiten. In ieder verslag van een gebeurtenis sluipt noodzakelijk een vervalsing ten gevolge van de keuze en beklemtoning van bepaalde details. Een uitputtende behandeling van een voorval zou leiden tot de paradox van Tristram Shandy, die er twee jaar over deed om de geschiedenis van de eerste twee dagen van zijn leven te beschrijven.

De Treppenwitz daarentegen volstaat niet met verfraaiingen, maar verzint de pointe zelf. Ons traditionele beeld van de geschiedenis is even speculatief als de ‘wat als’ boeken waarin wordt uitgewerkt wat er gebeurd zou zijn als de neus van Cleopatra langer was geweest, Napoleon in de wieg was gesmoord, of Hitler Rusland niet was binnengevallen.

‘Wie niet van de geschiedenis leert, is gedoemd haar eeuwig te herhalen.’ Maar leren van de geschiedenis wil zeggen: leren van de legenden, volksliederen en toneelstukken waarin niet de werkelijkheid, maar de mogelijkheden worden geëxploiteerd.

Treppenwitz presenteert de fictie als een feit om de gemiste kansen te verhullen. Net als degene die bij het verlaten van het huis pas op de trap de juiste repliek te binnen schiet op een vernederende opmerking kort tevoren, komt de geschiedenis pas achteraf op het

[p. 146]

passende woord of beeld. ‘De Treppenwitz van latere geslachten heeft de Boheemse steen gekast die nu zo opvallend fonkelt’. De anekdoten glanzen omdat ze geslepen zijn. Ze zijn glashelder, terwijl het leven troebel is. De valse juweeltjes van Treppenwitz verblinden ons voor de pijnlijke en banale keerzijde van ons bestaan, voor de domheid die de mystieke grondslag vormt van Elke geschiedenis kent iets dubbelzinnigs: historie behoudt altijd iets fictiefs. Maar dit is geen obstakel voor de geloofwaardigheid. Net zoals de moraal een religie nodig heeft, en de politiek slogans, kan de geschiedenis alleen via Treppenwitz ingang vinden. Alleen via het verzinsel, de krasse staaltjes (de instantiae ostensivae van Bacon), het pakkende beeld zal een gebeurtenis

[p. 147]

sen met te rugwerkende kracht in een zinvol verband. Opeens lijkt het verhaal uit de feiten te spreken.

Treppenwitz wordt domheid als wij fictie en werkelijkheid door elkaar halen, met voorbijgaan aan het karikaturale en speculatieve. Als wij het kloppend hart in de hand van een bruid te Salzungen aanzien voor een sinaasappel waarmee ze vergiftigd zou zijn, als wij denken dat de rijksappel in de hand van Karel de Grote op de Mainbrug bij Frankfurt wijst op diens uitvinding van de appelwijn. Of omgekeerd: als wij het huis van Desdemona in Venetië zoeken, het graf van Hamlet in Helsingör, het orakel van Delfi in Delft, Thracië in Drente en Circe in Zierikzee.

Treppenwitz komt ruimschoots tegemoet aan de behoefte woorden, beelden en figuren te herleiden tot een moment, een voorval en een plaats. Lokalisering en decoratie dragen bij tot de concentratie en prikkelen de verbeelding. Maar etymologieën, etiologische sagen en genealogische gegevens zitten er over het algemeen feilloos naast.

Historia betekende in het Grieks oorspronkelijk: onderzoek. Maar Treppenwitze zijn vondsten met de charme van een kunstwerk; kort, spannend, te mooi om waar te zijn. Het fictieve is het memorabele. Wij begrijpen alleen ons eigen beeld van de geschiedenis. De Treppenwitz doet alsof iemand in de Middeleeuwen naar bed kon gaan om in de Nieuwe Geschiedenis wakker te worden. Maar de geschiedenis weet even weinig van tijdperken als de hemel van meridianen. Er bestaan evenmin stervormige sterren en hartvormige harten als historische perioden.

Het onwaarschijnlijke karakter van de Treppenwitz wordt beklemtoond door de vele herhalingen. De regisseur heeft een beperkt repertoire. Eenzelfde verhaal wordt verteld over verschillende historische figuren. Zo organiseerde het stadsbestuur van Kampen een feestmaal ter ere van bisschop Jan van Utrecht met als hoofdschotel een zojuist gevangen steur. Toen het bezoek werd uitgesteld, hebben de Kampenaars de prachtige vis weer in de IJssel geworpen met een bel om de nek, opdat ze hem bij gelegenheid weer zouden kunnen opsporen. In een andere versie is de prins van Oranje de gast. De aanleiding voor dit verhaal heeft men wel gezocht in de gewoonte om gevangen steuren aan een touw tussen de rugvinnen te binden. Een stedelijke verordening uit ca. 1400 bepaalde dat de vinder van een losgebroken steur met een stuk touw eraan recht heeft op de helft van de vis. Een soortgelijk verhaal wordt echter ook verteld over plaatsen als Dokkum, Hasselt, Kessel, Teterow enzovoort, waaruit moge blijken dat het hier geen ‘oikotypische’ domdaad betreft. Het verhaal is van alle plaatsen en van alle tijden.

Dit bewijst eens te meer dat wij geen behoefte hebben aan feiten, maar aan a-historische diagrammen, herkenning en symmetrie. Analogieën en voorbeelden overtuigen meer dan cijfers en statistieken.

Hoe het succes van de Treppenwitz te verklaren? De Treppenwitze geven een gevoel van zaligheid dat wij ook krijgen bij het horen van sprookjes, hoe onwaarschijnlijk hun inhoud ook is. Sterker nog: het wonderlijke maakt er de charme van uit. De zeven heuvels van Rome, de zeven wijzen van Griekenland, de zeven lokken van Simson zijn even fantastisch als de zeven dwergen van Sneeuwwitje en de zevenmijlslaarzen. (Om nog maar te zwijgen over de zeven geboortesteden van Homerus, de zeven voorhuiden van Jezus en de zeven schedels van J.S. Bach.) Het typische is altijd onhistorisch. Al het karakteristieke neigt tot karikatuur. En juist omdat de Treppenwitz iets idioots heeft, iets a-historisch, weet ze ons te verzoenen met het bestaan. Ons dagelijks leven wordt als werkelijk ervaren in contrast

[p. 148]

met de onwerkelijke gebeurtenissen die schijnbaar de hoogtepunten van de geschiedenis verbeelden, maar die in feite de structurele dwaasheid van de als logisch ervaren werkelijkheid tastbaar maken.

Enerzijds verhullen de Treppenwitze de schade en schande die aan onze cultuur ten grondslag liggen, anderzijds herinneren ze in hun enormiteit heimelijk aan de ongerijmde keerzijde van ons bestaan. Wij weten in ons achterhoofd wel beter, maar doen toch mee aan de mythologie, omdat het onze manier is met de idiotie om te gaan waar onze beschaving om draait. Reden waarom iemand die een mythe ontmaskert evenzeer ergert als iemand die een grap uitlegt.